Google
This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each file is essential for in forming people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at |http: //books .google .com/I
Disiti.cdDi. Google
05 £ 4-4-
Disiti.cdDi. Google
3,;. Google
Disiti.cdDi. Google
Disiti.cdDi. Google
Disiti.cdDi. Google
(C^
97
Ittirtrtiw futliet.
.dtuK. piofcflor an hri llniDt.piai tiFangeti.
1. fianH.
1884.
i-,i. Google
.D,s,t,.cdDi.Googlc
D. jMariin Cutset.
1
Dis.ti.cdDi Google
Disiti.cdDi. Google
Disiti.cdDi. Google
Disiti.cdDi. Google
Siiio I'icaro'-: i,'
3,1 Google
Di. Google
Maxiin fititjet*.
€mc Siograptjic
<iill. $io|[|Tiic an bti ItniomTilSt CiilaDgcn.
I. ^Attb.
VMta.
0riebric^ anbrfafi ^ert^ee.
1884.
Dis.ti.cdDi Google
Disiti.cdDi. Google
SDte ^aii^teigentittnlii^Fett beS boiliegenben Su^eS, tne^
nigftme boS, Voa9 tnii :^au))tfS^Ii^ aU 3t^t t^or Slugen
gef^ncbt ^at, tvirb ber ^nrfud^ fein, nte^i aid bte« bifi^er
gefi^e^cn, Cutler auf bem ©tunbe ber @efomtetit»
tptdflung feineS SSolIeS ju jd^nett, fotmt al8 mi)C)>
lid) bte Bielfeittgen ©trebungm ttnb ^emtnungen tn ^olttifd^r,
jojioler unb n)iffenf(^aftli(§n: JBejifl^ung neben ben Iird^Ii(!|en
unb religiiifm tn Setrac^ ju 3ie!ien, iim babnr^ foroo^I
bie ©rfolge beS JReformatorg rtie ben Siberf pniii^ , bm et
gefunben, Ber^finbtic^er ju moc^en, — olfo bo« anf Sutler
anjun^enben, roa^ \6) anbertoarte ols nod^ nid^t gelofle Sluf*
gube f^r etne @efd^tc^te ber ftn^ltc^en Stefomiation ilbeil^aupt
aufgefteflt ^abe. 5Der ©^wtcrigfett gerobe btefeS Unterne^men«,
jumal fiit rinen St^eologen, Kn u^ mir Doflauf behiugt
getpefeii, unb nicE|t felten ftnb tntt ^toajel aufgeflJegen, ob
in Slnbetra^t bc8 fnfl tfiglid^ luat^fenben dueBeiimotertate,
ber noci^ [o nielen uitgrfBflm gragen, ba8 SBefonbere, tnaS
id^ borl^atte, aud^ fc^on mSglu^. ®Uid}too^l glaubte i^,
auf ®runb ber freunbli^ aiifgetiominenen ^orarfieiten (bef.
,,'iDie beutfd|e SEugujlinerlongregotbn unb 3ol^. B. ©toupig",
®ot§a 1879; „^mi)t'vit ber Sffieife", ©riangen 1881)
Disiti.cdDi. Google
unb in reidSen ar^ittalifd^m gunbe, bie i^, fottjett fte
fpejiell gutter Bctrcffen, in mrinen „AnaIecta Lutherana"
(®ot!§a 1883) nUbergelegt §oBe, ten SSctfui^ maiden ju
biirfen. ©d^Iieglii^ gilt bo^ oon bet befieii l^iptorifi^en
Slrbett, tDQ« ©ro^fm Bon ber ©efc^id^te ilber^aupt fagt:
„®te i^ nid^t ,bae ^tc^t unb bie Sa^il^eit', a6er ein
©u^en bonat^, cine 3Btif)c baju, bem 3o^omte« glrii^:
oux -^-j Tb <pii>i; dXX* fitt (jtapTup^UTj TOpl tou tptot^i."
S&a9 bie liDorfleUung anbelangt, fo irttb fte ettua bie
SKitfc ^alten jwifii^cn S'ofiltng epo^ema^enbem gro§en SBerJe,
bQ«, tuie iifltiirlw^, oiic^ fiir metne gorfci^imgen grunbfegenb
getuefen ifl, unb friitet 2?oIfSau«gabe. 3^ ^abe in crfier
Sinie ein grB§ere8 gebilbeteS ^uWifum im Slugc gc
^abt uiib barum baraitf SBeha^t genomnteii, tniiglii^f! fnapp
ju fein nnb nieine ®iftion in rine Irid^tere ?5'"'Hi ju
Eleiben, bo(^ fo, bo§ bcm Sfuge be« ©rfe^iten auc^ bte
©etoilforfc^ungen ni^t cntge^en follen, itiofitr bte Stumer*
lungeii am ©d^Iuffe eineS jeben ber betben fletneii ©finbe
bie Stm^nieife Itefern merben.
©er gaujen mintage beS Sud^eS gemfig mirb nientanb
etmarten, jebe einjclne ©c^tift 2ut§er« befprod^en ober jebe
^erfon, bte mtt t^m jufommengetroffot, eritifi^nt ju ftnben:
bem Segriffe ber SSiogrop^ie entfpre^eub, fonnte nur baS
in ©etroi^t lontmeit, rooS fiir bie @ntmtde(ung ber gefd^il=
berten ^erfonn(^feit ober feineS SSerleS Bon Sebeutung jU
fein fcfiien.
3)ie umffingli^en, oud^ bi8 in bie Ic^fe ^tit fortgefegten
gorf^nngeii, fohiie monc^e« ^erfonlid^e ^abcn, tuie ii^ ^offe
nid|t sum fSlai^tdt bee SBerfeS, bie gertigfteflung be«fef6en
Berjogcrt, fo ba^ fi(i| SSerlegcr unb SJerfoffer, um beu
Biclfat^ auSgefpro^enen Sffianfi^en entgegenjufommen, ent*
■V, Cootjlc
ferungen auSge^cn ju taffcn, bcnen bann ber JRefi beS
ganjen SerteS foBalb al8 ntoglic^ folgen foff.
SKo^te e« eBmfo frmnblid^e SBeurtcUung pnben, al8
baS SBntc^fifict borouS: „Siit^er irnb ber dtdifStaQ ju
SBSotme", hietd^c« bie ^ubntarionen beg SSereinS fiir 9iefor=
motionsgefd^iii^te eingeleitet ^at.
(Srfongen, am 10. Ottoiex 1883.
29. Slulbe.
Disiti.cdDi. Google
Disiti.cdDi. Google
3u^niie nnli ^mmnngeu in Stutrriiliinli am Jmb^wqi its
)liu^tt)nten 3ii^l)unliects.
iCie Wllttt bte fiinfje^ntcn ^a^ttiunbertd jtigt eine SStnbung
inncrtiatb bcS Betftigcn SebenS bfi i^riftl^m ^6ltn, Dor aUttn
ber btutfi^en 9iatton, mle (it fonft fclten Dorgefommen fttn mag.
(&9 roar eigentlitf) ni^td ©onbtrlii^te , €pDi$emai$enbe8 gefi^e^tn,
aber te traf mani^ee jufatntnen, noburt^ eltic neuc (SntmtdCtlung
fi(^ anba^nte.
*Dag fionftantfnotJtt tnblii^ bem Sttiftutm ber ©atojtnnt er«
legen, DcrniD^tt in ben Stmem, bit fii^ baran gcmb^nt fatten,
fogar bod ^eilige ®rab in ben ^Snbtn ber Ungtaubigen ju ffiiffen,
leint religiQfe Slufuatlutig me^t ju errtgtn : nur bie Sur(^t routed,
bag ba[b Rldjti me^r imflanbt ftin raerbe, ben ttilbcn oftatif^en
§orben ju miberfte^en, 5)06 mit bem gott beS griet^ifi^en
Aaiftiieid|« eine groge Suttur Derniditet nuibe, mar eine (Ec
lenntnis, bie junSiftft nur einer Mnja^t SuSerroii^Iter aufgegangen,
uclc^e bie Jtrlimmer aittifer Sitteiatur ju retten fu^ten unb beiitn
bie ©liiriften ber aiten neben bem aft^etifc^en @enu§, ben fie
baiin fanben, bot^ auifi }n einer i^ren SebetiSneigungen entfprei^en-
ben SSeltanfi^auung t)er[)alfen. ^btr jenee Sreignid tvarf bo^
feitten ©(fatten bie in bie fleinfle ^litte, nenn feit bem ^a^re
1456 bie Mittamlodt jnnt ©ebet gegen btn Slitrten oufforbeile
unb man fi^ im ©tbonten an felne ©reuett^aten fdiaubernb be*
freujte. @eltbcm blieb ber ZUrtt ber ©dgreden ber ©emaltigen
auf btn X^ronen unb ba8 (Stfpenft, mlt bem man in btutf^en
Sanben bit Ainber jur SRu^e otmieS.
Aolbc, £nt^. 1
Disiti.cdDi. Google
2 EPteucmat^cn KKQtiiftn ititn9.
SSon bet iveittnt grSgerer :Oebtutuns nor abn, mlt jebtrmanti
toeig, tit Srfinbung unb iBtrbrtitung bti SJudibtudd. yii^t aid
ob baburt^ eiti fofortiger Untf^wung beS getftistn Qebcai unb bed
littetarifi^en Sjeile^id eingettettn miire; nur allmii^lt^ brai^en fK^
tj&rt ©eanungcn Satin, unb i^nn immer^in t)erl)a[tnifima§ifl
f^nelltn Sifolg berbanlte bie neue (Siftnbung bent 3"f>initnen<
treffen mit beiti Sltuecmot^en rtligiBfeti firc^tit^tn 8e6en8, in befftn
'CltRft (ie fi^ jund^ft fletlte. Unb bae roar nat^rlitf), bciin boit
tear feit {e bad giligtt titterarifi^e SebUifnid. Unb tben jegt
Warn bofifelbe He reiiftfte prterung.
@« tft o^ne Smx^tl tint fel^r meifiDUrbige Srfi^einutig , bag
ju berfelben 3eit, no in S^talicn unter bem <£tnf[ug bet %ntHt
ein neufd $tibcnlum fi(^ auebilbete, bae in IG$oit unb @d|nft
unb gebenSiBtift tin ^o^n war ouf ba8 ffltrc^entuni, unttf beffen
@(^tten e« frin Seftn Iritb, in ^tutf^tanb bid jum Seginne
beS fec^jtfinttn Qa^T^unberts tine faft tntQtgtngefefjtt 9?i(^tung ju
beinetttn Ift, tin neutS tiri^fi^efi Sebtn ema^t unb don QiafyC'
je^nt JU ga^rje^nt ju woi^fen fi^eint.
Unb loenn man nii^er jufie^t, tann bofl nit^t Uberraf(^tn.
gaft brel ajienf^enatttr ^inbuti^ ftit btm Huflbruft bts grogtn
@4ietnae ^atte bee Satnpf in bet Snife getoCit, flonb ein $apft
ttibcr ben onbtrn, fatten juIeBt noi^ $apft unb fflonjit fic& bt=
tilm|)ft. Unb man ^attt btn Sampf in bet aUtrnil^ri'" ^^"^t
gt^abt: in beutfifien 8anbtn naren bie belben grogen Sonjilt gc
flatten norbtn. (Sd isoi unmOgliil), bag bad (irc^lit^e Stben baoon
unbttinflugt bCetben fotlte: bie in bit tntfemteren Diiiceftn pflaujte
{1(1) ber ©Ireit fort, ^atlltn Me iRtbtn bet Sortfii^rcr tsiebtr.
3n ^xantctii) fatten fi(^ einmat unter biefen ^ci^aEtnintn
®timmen Dtrne^men taffen, bag t« gttidiaUItig tsSre, mie triele
^dpfte td gtbe, ed tbnnttn ein, }ipei ober au^ jmbtf fein. SDad
beutfifie ®tmm fagte bie ©ac^t anberd auf, unb bet gtmelne
SOtann, bci baoon ^Dite, meitte boc^ fo Dlit ^eraud, bag ttmad in
ber Siii^e nii^t tll^tig feln tnUfft. 3)lt grtiEitlt bet Mviit, i^rt
$ii)nung im ^offtt, t^itm ficdtbaren ^aupte, ttnad, an beffen
^Iftnftftigttit tr gtaubtt, f<^ien ind Santen getommen ju ftin.
SSnin nun ftin $rltftei:, btr il^m bit Sbfotution ertettte unb i^m
Disiti.cdDi. Google
SubUanintfrier. 8
bit ©atratnentt ft)cnbetr, ein @il|iematifer war? 3Qtr DerbtttQte
1104 bte ©Ultiafdt bet ^uriebtttion? ?tur dncr ber bdben ^tMifte
tonnte ber ua^n ©ttllDcrtietn; S^rifti fein; tntloebfi: ber ^))^
Dber bad Jtonjtf mai tm Unrest. Soran foUte matt fitf) §aften?
(SB mttrt unnatUrti^l gemertn, menn fo(c^e gragen nti^t nitbtr
unb imttRi iDteber auftauilitnt unb bte ®tm&tet, benen (9 (Etnp
mar mit l^cer @etlen ©ttigleit, auf« ^ilt^fte benaru^igten. (Si
tDor eln ^eillofer ^upotib,
iSad nor nun anberS gemorben. 33aS SafeUr ffonjlt tvar
auecinanbergegatigen. Snblid) (latte aud) ftin ^opft fdne SQDrbe
niebergetegt. Unangcfod)ten, Don aQen ©eilen anertannt, ^ttv\ifytt
mtolani T. <S« tarn ivie eine iSefcetung Uber bie miter, grri*
114 ^otte man man^e fuiffnung, bie {i(^ an bte grogen ffin^eti*
Decfatnmlungtn getnttpft ^atte, unerfildt bal|infinlen fe^eti. !lu«
bet erft^nten Sttfortnation ber Siri^e an ^aupt unb ©liebern mar
fo gut loie nii^te gemorben, unb bie j?ude Derftanb ti, ou(^ ba9
tnenigt ben SJSQern }u etttttiiRben, obmo^I einjetne glirften }u
retten fud)len, maS ju retten mot, — bo8 Solt im grogen unb
ganjtn cmpfanb t9 ntcl|t, benn bie Siri^e mar mieber etntg, fie
^atte ein itnjueifel^aftee ^autit, unb met ts noc^ nic^t gtauben
molltc, bag baS ^opfttunt ju Slotn wiebtr in alter SHatfit unb
^errtic^feil regiertt unb iiE)erf(^u»ngti(^e ©nabe auSjuteiten im<
ponbe mar, bet fotinte efl erfa^ren, al6 9iifotau« V. ouf baS
3ai|r 1450 jur grogen Subildumdfettr na4 iRom eintub.
3)iefee 3ubi(aum wax an unb fUr fi^ ni^te 9Ieuee. tmr^
rine SSuUe bes ^QpPefl fflonifojiuS VIII. Dom 3al|re 1300 mutbe
bie Sfiriften^eit mtt ber Runbe liberiafdit, bag iebed erfte ^fp
be« 3a^r^unbett8 ben Cefui^ern ber Slrrfien ber apcftet ?etru«
unb ^aitliiS ganj befonbere ©naben ^dnge. Set ju beftimmten
anatcn, fo ^ieg ti, iene Strc^en ju iRont befu^e, Suge t^ue unb tiei^te,
et^alte nit^t nur Doafommcne, fonbern Dotlfommmfte SBcigebung ber
@iinben. ®p&tti ^at man biefeS Subildum mit bem im mofoi*
fi^en ©ffeft feftgefleaten 3ubel. ober JjoUia^r in eine ^arallete
bringen moQen: fo mie biefed ein 3a^r bes (£riaffc« tnbejug auf
meltli^en JSefi^ geuefen, fo bad rQmifc^e Subiliium ein Sa^r be»
ffirlafffS ouf morolif^em ©ebitte; tubeffen ^at man e« o^ne
Disiti.cdDi. Google
4 33ae SuMia^ Don U50.
^ncifct anfange nut a(d tin 3u6ll!lum tier ntiigtn ©tnbt auf<
gtfagt, bann btr tbmtf^en Stitiit unb i^ret ®tiD(i(t, Sttnben ju
blnbtn unb ju IDftn. Unb uncrme|(t(^ tear btr StfofQ fUr btn
®li(ft( btr ^Bmtr tnit fltr bae 9nfc^tn bee ^afifttumfl. @(^on
bti btm et(!ttn ^ubtldunt foQtn mt^r at« jtotimiit^unbcTttaufenb
$ttgn; bit eiogtn ®itabtn titl btn S)iofttIgrii6(ni gtfud)( ^a6eu.
SDlon fanb, bag btcftr grogt grtntbenntrtt^r Don nfcl|t unbttrfii^t-
li^tm aJorttil fUr Me @tabt gtintfen. Unb mU Dtelt @ttltn
tnoi^ttn baburi^ 0'""^ tDorbtn [tin I Unb ttft nac^ ^unbtrt
3a^ien follttn bit s(«(^cit ©tgttungen mttbtc ju erlangtn fein?
^le gIDdtidi bie, bentn ts uergOnnt mar, on btr Sntbc it9
3aI|T^unber» ju ttbtn, nle bttTagcnentrt, binen bi(« nii^t be-
fi^itbtnl ee mar btUig, bag ^apft Qttmene VI. In btc (Sr>
uQgung, bag .bti bcc AUrit bte mtnfi^ni^en StbtnS bo^i nnr
iDtnlge ba6 ^unbertftc ^a^r erieii^ttn'', btn ^tvifc^tnraum auf t<a
)t fUnfjigftt Qa'^t fiftft^te, unb dltm fo hai jntite ^ubitSutn
fi^on 1360 feiern burftt. ilBer aut^ baS f^itn nid)t ju gtnUgtn,
unb bit fUnbige SRtnfi^^eit tnngte t9 bem $a))[le banltn, ale
Urban YI. im 3a^re 1389 na<^ SERnggabe ber gebtnerange fSfirifti
bos 3ubtlia^r alle breiunbbreigig 3a^re ju feltrn derorbntti.
$)ierna4 Iiatte ba« trfte ^ubililum nad) bem S3aft(er Aonjtt
Im 3a%te 1456 gtfeiert wtrbtn fodtn, inbtfTen SRilofouS V. be-
raumtt td fdion auf bae 3a^r 1450 an: t9 follte woifi juglei^
ein 0eft be« ©legtS btr Air^e Uber aOe l^re geinbe ftin, bit fit
felt btina^t ^unbtrt ^a^ren unauf^brttifi btunru^igt Eiatttn. SRit
augtroibcntlit^ent ©tanje uurbe tfl bcgangtn. <S9 f^itn ratfant,
ntben ben reii^en geifllii^en ©abcn ben $)unberttaufenben Don ^U*
gtrn au(^ tinigt teettlic^c IJieuben jU bereittn. ^er $at)ft netK
anftaltete 3ubilfpte[e , unb ts ticr[i$tug menlg, ate tiei bttftt @f
legen^tit bur^ >li'f<i'"''<'"b'^ii'^ ""'i^ Stlbtrbitidt ^unbtrte urn*
tamen, Uugtt man boi^, bag itire ©etttn gettttet maren, unb tn
adt Sanbe trugen bit ^elmteE|Tenben (StSubigen bit Aunbe von btn
©nobtngabcn bee ^eiligtn SattrS, btm ®ton}t bee tvigen @tabt
unb ben ©tgtiungen, bte btn reum&tigtn @iinber am ®robe bet
8I))ofttIfitrften tnoartettn, nnb niectten bit 2Banber[uft bti btn
3uiUdgebtiebtnen tsit bfe (E^rfur^t Dor btm gnabenrtii^en Stu^Ie
Disiti.cdDi. Google
IRicglaut oon Sufa. b
in 9}om. 'Citfe fonnte nur june^mtn, aU btr ^opft &a8 3a^
baiauf, xo\t bod fi^on frll^er Dorgtlotnmcn , buit^ ftinc Stentctt
bad Oubtliium aai) jtnfcite btr 91[i)en vettiinbtn Ite§. 3n Dcutfd)'
lanb etfc^Un tin bentf^tS Sanbtdfiiib. btr QarbinallcQat 9{ifo(auB
Don iSufn, tin JDIann, ^erDorragtnb buri^ 2&if|(n loit 9{cinE|eit b(8
et)ara(ttr8, (rfiiCt mit ben ifieformalioneibeeti eine« ®regor VII.,
jugtcii^ nit^t o^nt toctttn ftaatemftnnifc^fn Stid. aiian mar
feit 3a^E^unbtrt(ti Qema^nt, bit riJntifi^cn Segattn in ftotici; ^ra^t
tin^trjittjcR unb bad ©clb a\xe btnt Sanbt nuSfU^rcn ju fttjcn.
Um fo grbgcrtn Sinbrud ttia^te iai Sluftreten biefte SDIanntS,
btr ft^ einer faft apoftofif^en ®info(^^ctt bcpfigigtt. Kuf tintm
Snaultttr rtittnb, ol^ne irgtnbtntldied Slbjeiditn feintr Slirbt, bt*
trat tr bie Stiitttn ftintr Sirtfatnhit. Ser fo nit tr boe gem
gt^brtt SfSort Don tinei allgtmtintn Sltformation btr £ird|{ ju
tirtbigen Deiftanb unb t^r ^itt f(^on an fi^ ftlbft barjufteUtn
fdlitn, burftt btS QinbrudtS ouf bit a^tnge gtmil ftln. ®a6 t«
aui^ manilitn, btm gerabt btr OubitQumSablag, ben btr Jiarbinol'
Itgat nttt voUtn {)&nbtn titelttt, jum ^rgtmid gecti^tt unb ber
biee offtn ouefpcai^, mic btnn fi&tri)aupt btrg(t!(^en ©ttnimtn
tbcn feit 1430 fi(^ tiiiuftger tr^oben, fo licg bit JIRengt ft(^ nii^t
bttrrtn: — mie unttri^Iiid bte 33i)cfttllung aut^ ift, btm iiBoRe
mttb ber SQtrt ber getft(i[^en @abe noi^ immcr bui^ bit SilC'
bigliit bee erttitcnben $rttft(id ci^O^t.
@int dteformaCion jumal beS JfitruS, mit fu btr Stgat tt>
ftrtbtt, ^at tr iiic^t trrtit^t, nid|t tinma( angeba^nt; cbtr Stutf^'
lanb mar bur^ ftin (Srfditintn innirlii^ ftfter als \t an iRom
gettitipft, unb man muttt ti, bag fcine ®nabcn bie ®nabtn ©otttS
feien. Stm tS Dtrfagt gencfen, nod) 91om ju ))ilgtrn, bee (onnle
je^t in btr 9^ii^t gnabenrti^e ©tiilttn flnben, btntn btrfetbi Wsta^
gema^rt mar. Unb man betiitt fit^, i^n }u otrbitntn. (Sin ntucr
3iig rtltgibftn SebtnS, genil^rt buri^ ftrafenbe S9ugt)rebiger, uU
(Sapiflrano, mat^t fit^ bemtrtUt^, jueift in btr 3iii«i^i*c btr
l^allfaf)rten. 3nbtfftn mar bit SSaafa^rtebcmesung, mit fie bur^l
ba0 ^ubildum Don 1450 ^troorgerufen , juniii$[t nur Dortiber* -
ge^tnb, gerabeju epibtmtft^ toirb fit um9 3a^r 1475.
S« fiigt fu^ mani^ee anfil^ren, urn bitfe Qrfi^einung Derftiinb'
Disiti.cdDi. Google
6 fiai( bti fllt^
(id) ju ma^ett, nidite urn fie ju trfliiren. Snan barf baran er-
tnnetn, abet eben tiur bicd, bag gerabt MmalS tfoEitifc^t Sreig>
nifft tine ungeni0f|nli(f|t Sufregung Eictnottitftn. @elten ^attt man
mo^l DorEici blr O^nmat^t bed !Reuf|« fo tief empfunbcn a[« bei ber
fiunbt, bag ffiarl ber ftli^ne Don iBurgunb in une^nnmtem ®Uge«<
lauf bin ffi^ein ^inabQejoeen, tne (Srjflift jtbln eingefaOen, unb
nunmt^T Steug oon i^m btbro^t fti. Sie gtog bie (Srregung tn
aQen @($i4Un ber ^totiltetung mar, jeigen bie (£^rotii(en aid
jtnen 3:agen, nix^ me^c ba« So(te(ieb. di ftnb ernftt Sefitii^K
tungen, bismeiten and) ^tofftiungen , bie bee SBoItSDerftaitb an bit
bur^ bas ©tngen unb <Sagen in« Ungemeffcnt oergriigerten S:^aten
bee ta^ntn ^Iben tntt^fte. SRan uugte, bag er in feintm @e-
bttle bie (Srogen mit getvattiger $anb nitberju^atten Derflanb.
©elite ec a uielleidit fein, bee bem gebrUdten SJoIfe ben erfe^nten
Sanbfrieben bra^te, ben foeben ein 9Ieic^6tag iDieber Dertiinbtt unb
hvc bo4 nitnmet jur SBitKii^tett murbe? {latte er fic^ bod) t)ei<
ne^men {affcn, er uoQe grteben unb @[auben maHttn in oQec
SBett, bie Untreue ber Sliiften ^rafen, ben artnen Seuten in ben
grogen Stiibten ju ytti)t unb ©eie^tigleit Dcr^elfen. S^acan
magten boc^ nur uentge ju brnten. SDte meiften fi^auberten Dot
bem Uitfiegieiflf^en, Ubermenft^ltt^ ISif^tinenben JentS @iegeejugte,
Don bem man fi(^ bae Unglaublii^fte eijit^Ite. :£)a mar lein
3meifel, btr tibermut bicfeS SSanneS forbtrte bie jRai^c bed {lim'
utl« ^eraue. anit Snlfe^en crjll^Ue man fi^ Don feiner gotteft-
t(lfter[i4tn Sttbe: nur brei $)(rren Knne bte Sett ertiagtn, @att
im $iimmc[, Sudfet in ber ^6Ut, bet britte anf Srben nolle ei
fein. ®ott ^abe i^n baju beftimmt, mie ffOntg %(e;tinber bie Selt
fiit) JU untermttfen. Sfl nar flar, bag er aOe Otbnungen anf
(Si^en getbreifien tooUte, felbft bie tteben $ei(^en Dcrfpottete er:
bem ^ttligen Ouirtnus }um £ro^, ber bo^ bie ©tabt iOtug fo
ff(^t[i(4 befi^ii^te, g^at^te er fte }u erftlirmtn.
„IEr i|l bet ZM im Occibwt
km bit cri^u^H olfs fc^cobt
XBit mug tt'S (ang ^intomm?"
Unb au4 die ber i$riebe mibtr aQer iSrvarten gefi^Ioffen
nar, ein Sritbe, in bem bie einen eine furc^tbare ®^mad) fUr
3,;. Google
S)ae iaafm lam ^ctliBcn Slut. 7
bas iRel4i fa^en, anbm bit augtnft^tlnllc^e $Uft ber ^Immttf^tn,
utrmoi^tt bit 9Iiifrtgung nii^t jnt iRu^e ju tommen, btnn noi^
War bit Sl^rangfal ni^t uoriibcr, no4 Dlt( ©cfinererefl ftatib bet
S^tipen^cit bfoox. Un^tiC oerlUitbettn bit ©eftitnc, bai 3laffm
htS 9Inli(!)ilfte tnit ben utifagbartn $Iagen in fctntm ©efolgt, uiUi
mi tie aftrclogen in buntlcn SJottm otifiinbttm unb buri^ bit
Italtnbtr bid gum Sautrn brang, moUt ba9 9!o(f0tieb in grtlftn
0aTtPtn auS unb trug t9 in bit unterften ®i$i((ten bti tBeDi](>
ftntng. SJimtnt man ^tnju, bag in boe Qq^c 1475 uicberum
tin Oubildutn fiet, inbem ti Siflufl IV. gefallcn ^atte, bnt
Bmif^enroum jmifd^ btn Oufiillieu auf 25 3a^rt ju btfi^Ttlnttn,
fo begitlft man einigecmagtn, bag bit gciingfteltn ©emfittt mt^
aid frii^ei; P4 bem {)tmni(if(^tn juisenbettn. greilii^ nad) 9Iom
JU pilgcin mat um btr ftricg«gefa^en aiQcn nur nenigen Dtr*
giinnt. ^btr man (onntt iai $tt( ja mit in bee 9!ii^t eriingen.
SBo anbne trat t» bem ©liiubigen {it^tborer, fagli^cr entgtgcn
aii in ber Wt^t, toemt unter btm SBotte btd ^ritFtere bit
SSanblung ft^ ooUjofl unb ber gnabtnrei^e Stic^nam be« ffic
liiftre in golbiget SDlonftranj ber erfi^uernben SRtnge fic^ bac
^tllte? Unb es gab tint ©tiltte im tBranbenburgif^tn, im ^irledtn
SSJiUnad, bit fld| btr felttntn ®nabt rii^mtn lonntt, in blutigtr
^oftie bie aQtrfitt^kit bc« Sunber«, bit uo^r^aftige mSifn bc«
fStoiqm auf| bem ^artnSdigften ^roti^tt ju trmeiftn. @i^on bor
do^rje^nten fatten bit tirt^Iic^en Oberen bem abergldubifditn
Unfug, ber jtifi baran (nttpfte, }u mt^ten gefui^t, — tfl ^olf
m<tit9, tai SQunber mar ju grog, ju DitU tiatten efl geft^en unb
fii% baburd) btfetigt gefunbtn, ale bag te nidit geg(anbt uorben
mittc. Sben je^t um 3o^anni 1175 erirnitrtt man fi(^ vitbcr
batan. ^tiltilit^, o^ne bag tint befonbtre SInrtgung baju na^aeifT
bat mSti, ttgciff alt unb tung, jumol im mtttleten ^eutft^fanb,
bie ttbetjEugung, bag man bort bae $ti[ [u^en mlt|Te. SBtrgebenfl
fu^tt bie ®tiftlid)tcit t^itn Sinflug bogtgen gtlttnb ju maiden.
On ftanf^aftet $afl, aii ob tfl gdite. Dot btm na^nben 3}eir
bttbtit bit @ttlt in JSUbe gu tetten, f^artt fit^ jumol bit
3ugenb |u[ammen, um unttr Jtreug unb go^en, oft unttt fj&ff*
rung bed @^utmeift(r«, jum ^eiligen :a9(utt }u madtn. fttintt
Disiti.cdDi. Google
8 9anB es^itn.
baddtt baran, iDa« tr ba^inttn Itig, bit tncifttn litfen ^intots, ivtc
fie 0inem unb ftanbcn, o^nc ®tlt>, o^nc S^Drbertitung ; ja ^Ib>
mSt, in ^cntbtn, bai^iiuptiQ, i^r Srot Don btr 3Ri(bt ber
Sannn erbitttnb, jogen fit, „RqTit tldfon* finQcnb, burdi baS 8anb.
Unb UD fie ^tntamtn, oft in $)aufen, ft^tog man fii^ i^ntn an;
bit f^iic^ttrnfttn ^Hhifttt martn ntc^t ju ^atttn, snatter [iegtn
i^rt Reinen ftinbtr bo^eim, ftnti^tt unb SDltigbt Ittfen Dotn ^flug
unb ber gelDotbeit ^inmtg, biSiotiicn oI|ne Hi 3"^ }■' (enntn,
flttritben Don eintr unbtjningti^en ®twaU. tilt ^a'^\ mac line
augerorbent(i4 Siogt, aai Srnflabt foUin 324 junge geutc,
barunttr aucd fteine ^inbtr, mdi Sfiilenad gt))i(gect fein; in &&•
[eben jii^tte man gar 1100. 3mmer grbger ttiurbe bit J9e-
totgung, bie uie cine Spibtmie um fit^ gctff; aui^ aui i&fttrceii^
unb Ungatn jogtn groge @(^aren. iDlan^t ©tdbte, Die Srfurt,
glaubten fill) nur babuii^ fi^iigtn ga I5imen, ba§ fie ben ^ilgern
bie 2;^oce oerfi^ioffen, bie enbti{^, xootfi mi) in bemfelben 3a^ce,
ein »grogt6 ©terbtn", ntc ed burtli bie ungenU^nlldif SLnfamm*
lung Don Wtn\(^ta ^eroorgerufen, bem qSaufen* tin Snbe ma(^tt.
Onbefftn ^atte bltfe eigtutUmtit^e Srf^einung noii) ein 'SlaHf
fpiti, auf anberem Soben, untec anberen Sier^iiitnifyen, o^ne bag
ein ^ufatnmen^ang ju ttttnnen mdre, auger btm, bag iitibee auf etn
glel(^ee poiitift^es unb religiijfed UngenUgen ^intoeift. €e mat im
grli^ting beS Sabres U76 um bie Saftenjeit, ot8 tin junget
Wlam, $an« SfS^etm in ^HliaS^aufcn im Saubert^af, unmclt
SSttl^cim, Don fii^ reben mai^te. @r Iiattt nld|t Die! gelernt,
manifie f)telten i^n filr eincn einffiftigen @efellcn. !3>er Srmften
einer unter ben !(tmen friftete et fein Seben al9 ©emeinbe^irie
ober al« ©pietmann mit ^ouFe unb ©adpfeife auf RiK^oei^n
unb geften. Qt^t fjMt man, bag er felne $aute oerbrannt unb
niunberli(^e Sorte tebt. ^ie ^ungfrau felbft tear i^m erfi^ienen
unb man ^drte ti gem, wae fie if)n uertanben te^tte: nirgenbfl
Ibnne man bie aHutler ©oltefi btffer Dcie^ren ai9 in l^rer Sapetle
JU 92ina0f)aufen an ber S^aubet. 3^0 fei me^r ®nabe ju ec>
[angen benn ju !Rom obec foiift irgenbuio; uei ba fteibe, fa^te
Don ftunban gen $imme[; aui^ bie ffilnber, meli^e bit ffiic^e
nl^t (efu^tn Knnten, oermoi^ten folt^e ©tiabe ju ertangen.
Disiti.cdDi. Google
@nn( foitalifiif^t ^ccbiet. 9
Wat ti nut bUi cine gemtfeti, toaS tx ju fagcn muite, fo
milTe te bentbor, moe bit ©csntr nadi feinem ungltiitU^en ^u0<
gang bttiaupteUn, bog ei bai unglMltcge SBertjeug bee felbftfltt^'
tigcn ^facrcrS unb btr umiDO^nciiber (terren, ble i[)rm @iidel
burii) b(n Stbtrgtoubin bei SHengf ju fUdcn aebai^ten, ecintfcn.
au(4 bae mat nii^te 91tue«, bag ec tnit gUDaltigem (Scnft, bee
urn fo grOgtien (Sinbiud ma^tt, ate er mit ber iugenblit^ toAHiea
Srf^tinung In feltfatntm Siberfprudi ju ftt^tn ft^itn, fittltdie
Umle^r unb flrtngt JBuge frebigte, mit ^acttn SSoiten bit Softer
einer fUubigtn SSJclt, bei a(t unb tunSf ^M un'> nitbrig, @etft*
lichen unb Saien, gtigelte — mSi in Jent enttegtnen XI)iiUi (onntt
bte ©timme eintfi toanbernben S9ugpiebigere non bent @(^(age
Sapiftranoe gebrungen ftin, abet nimmerme^t bUtfle ee auf geift'
Ii{^en, e^tr bB^mtf^'n ISinflug jurllcfjufU^ten fein, uae et in
bUftettn Silbetn tibet ble jutitnfEtBt ®eftaltung bei 3)inge offeu'
battc. SQielfcic^t E|Otte faf)ienbee ^oit au(^ ju if)ni, bem net'
aditettn ©pielmonn, in untlaien ®eban(en bie Stunbe gebta(^t Don
bem, mae man fi^ btaugen in ber ZBelt juraunte, obec f)ier nnb
ba offen tm SBoltentbe )um luebtud brac^tt, Don bem DoQtom'
mcneu Umfturj ber X)[nge, ben ©otlce ©trafgetic^t Doibefeite.
£}enigflene Iltngt mandicfl in |einen Stcben batan an. Se nmtm
fi^mere, uner^iirte SSortt, bie man Don i^m Derne^mcn fonnte. ^n
l&&ibt atxbt @ottee 3orn liber bie ^abfili^ttgen, in tippigtelt nnb
Saftein ba^inUbenben $rieftet ^eteinbtec^tn. ISe mtrbe tine 3'>t
(ommtn, in bet bet ^tiefWt feine $Iatte mit bet $ianb bebeiJen
mi)i})te, um nid|t ei(annt ju metben, benn met bteigig ^ritftet
getStet ^abe, bem ivetbe ee jum gtogen SQerbienfte anget({^ntt
nerben. Sbet bomit nii|t genug; nod) ®tbgetee ^atte i^m bit
Oungfrau offenbait: bae 9{ti(^ ®otte9 fle^e bcDot. SSebec $a))fl
no(^ Jiaifet netbe me^t fein, noc^ neltlii^e obet gelftli^e glit^en,
iibet^aupt fein Unteift^ieb bet ©tdnbt. 3agb unb Seibe unb
gifdlfang toeibtn aQe grmein Eiaben, alle SIbgaben unb ©teuetn
far immet auf^Bren, ^'Eer ffioiftt*, fagte et, ,tft ein CiJfemic^t
nnb mit bem ^apfte ift ti ni^te. !3>et fiaiftt giebt ben gtiiftenr
®rafen unb JRittein ^oU unb Siuftegung Ubti bae gemeine SSoH:
ac^ rot^, i^t acmenSEenftI". :Cit gUrften, geiftUi^e unb utftlic^t,
Disiti.cdDi. Google
10 ffitHfo^ 004 StiRae^lnt.
batfttn nui fo Bid ^obtn, aK bafl sememe SJdH, bann ^Stten a0e
genug; et mttffe niut ba^n tommen, bag giiiften unb {itrren
utn btn iSagelo^n arbeiteten.
!Cer @rfot8 biefcr iKeben mar tin ganj grtoaltlgeT. ©erobe
btefe Sicmitf^ung Don religittfcn uiib fojtal>t)oUlif4tn ®ebantcn
^at Don ic^ei in beutfi^cn Sonben bnt arbgtcn tSinbrud gonai^t.
ISrft loirb ti [ebigfti^ tettgiiifer iSiftr gcmefen (tin, bcr bie SDVenf^en
anlririi, ju bet nenen ©nabenftdttt ju aallen, &tib unb ftEeino-
bien unb aQen $utF bcr delligen Qunafrau jum Cp\n ju bringtn,
bann bcc bvennenbe SSunfc^, au« be« ^ropfjtten eigenem 3)}unbe
JU ^bteu, was man fid) Don bem balbigtn Unttrgange ber Soltc*
btbrfingec unb bem {larabiefif^en S^tn ber ^utunft erjtt^ttt.
Steber fling eint gctoattlge SBallfa^rUbtmegung bind) ba4 8anb,
fo grog, iDie fie uoI|( niemal« fril^er beoboi^tet toocben. Sa»
toinenartig mu^d bie ^ai)l ber Sailer, bie au4 aQen @egenbni
Obtr< unb a)?ittelbeulfd|tanb« bom gug ber Htpot bie jum ^rj
^trbeiftrDmten ; man jil^tte breigtgo fo fiebjigtoufenb, bie an tincm
Sage in StiKae^uftn iufanunentamen , nm ben SSortcn bt« $rO'
p^atn, ben man fi^on ate $eiligen Dere^tte, ju laufc^en, fii^ bon
t^m fegnen gu lafftn, gt^en feinee ilTmitiiten @emanbee als 9tf
liqitien mit fii^ ju ne^men unb bie ftunbe Don ftinen iRebtn unb
Sunbem, jnm Setl in befl ^Unglingd ciflenen Siebecn, in He
^eimat ju tragen. ^mmrr niifter unb uiiQieT nrnrbe bae f^mlit'
merift^e 3:rei&en. ®(^n bai^te iBd^eim baran, an ber ®pige feiner
@ttreuen felbft bae gofbent ^eitalter ^erbtijufli^ren, aU bie
Obrigttit enblii^ tinfi^ritt unb ben ^ro^i^eten gcfangen m^ bem
SOtatienberg bor SiUrjburg abfU^rte. Sergeblii^ ertDocttten fcine
SLnljilnger, bie, 16000 iSlann ftarf, ^eranjogen, nm ben @efangenen
gn beftetra, bag bie SRauern ber Surg mie bie Don 3eri(^o ein«
fatten mitrbtn ; fie murben jtiftrtnt, niil^rtnb ber fridge mit eintm
SRarientiebe auf ben Sippen oerbrannt murbe.
Xiamit war bie Zragiibie ju <Snbe. Sbtr erft ein ^albe« ^tOfi
fpatei, at0 bie SoptUe ju 92i([ae^uftn auf bifi^b^it^en %fe§(
ntebergeriffen nncbe, ^iirte bie ailmtl^It^ f(^niii<^er nerbenbe SEQaK*
fa^rtdbemegung auf. ^ie ^offnung ber Sebtiitften mar miebtr
eiumal getfiufi^t morben, barnm martn aber bie 8t^ren M ^co*
Disiti.cdDi. Google
p^Eten noi^ ni(I|t tmgeffen. 3)tr beutfdie SBaatt Iptidjt tncntg
unb benti au(4 tiit^t Diet, aber et ^t tin gutee ©tbdi^tnis: in
btr ©egenb um SUrjtiiiig ^t 50 Qaifct \pMn bvc iSaueinlricg
am fut[^tbarften gtmiitet.
Wan ptte mttiien follcn, bog btr traurlfit Seriauf biefet
SnofQitngm abf^cedenb loitten tDilibe; btm mac tioi^ nic^t fo.
SRan (ann oitlme^r breift bc^aupttn, bag, abgeft^tn Don bm
ficeujjtigtn, ju teintr ^tit fo Dit( ^ilsccft^rtcn stma^it nurben
ot8 In ben te^ten 60 6l« 70 So^ren doc ber iReformatton. Qf)n
xtidit Sitteratuc unb bte S^rontlen gtben Sunbt bavon. 81uf aUta
©tragen tonnte matt Si^aren fiommet ^Uger fe^ unb i^
aSaQfa^itelltbec ^Sm, u. a. ba« ft^tlne alte SUb: „3n ®ottefl
9!amen fa^rtn mir." Oft mag t9, mtt frU^r Slbenteuetfuc^t,
SBanbectrUb obcr efn unbeftimmtcfl ©e^ntn in bit Seme gciotftn
fein, U)a< gnr SaQfa^rt Deronlagte; anbtce niitlgtt tin ®((lltibe
obt[ aufetltgte Suge boju, ben ^Ugetftab in bit ^anb ju nc|mtti;
&ei ben meiflen, bat mirb nii^t ju Uugnen ftin, f^eint ee boi^
iDtrllii^ religiiifer Sifer getnefat jiu fein. Unb bae mat, mie bte
SSer^iiltniffe lagen, natUrlic^. ©tonb ea erft tinmal feft — unb
tDtc jmeifelte baran — , bag bafl ^til an gtnifft Orte gelnltpft
mar; bag btefe @nabe nui ba, tcne nur boit ju tclangen; bag te
@tiitten gab, too man bem $immel nil^ec nor ol8 fonft; ^ciiig'
tamec, beien rtuigei JBefu^ ein ganjtd fUnbigeS 8eben ftt^nen
fonnte; — mie mugttn ba nii^t Die(e, bie i^re Sedgtett mit <Stn^
JU fi^fftn fu^ttn, mit attet 3nbnmft bte in bet gerne gebotene
®nabe ju eriangtn ^reben?
91dicn ben ©tiibein bet apoftttfUrftcn ju fRom maten ee tine
ganje iRcl^e Otte, bie, fi^on fell ^a^t^berttn baa ^ief btt
ftommen 91nbad|t, je^t oon nenem in Sufna^me tamen. S>ie
^b^titn ©tfinbt manbten fii^ metft nai^ $otilftina, mii^Tenb bit
niebcten mtt SSoiiitbe nad| ®t. 3ago bt Sompoftella in Spanien
jum ®rabe ha f). 3aIotmfl pilgttttn. S)er OatDbebrubtc, im
gtauen fiigergmanb, breitlramptgtm $ut unb bem langen jhreujee-
{labc in bet ^anb, nai adent^oiben ju ftnben unb blieb btS tief
in bte 9!efDrmation0ieit eine Dolfebeltebtt $tifiinnc[|Ieit. S^on
htaaiiit jtbot:^ ni^t fo ueit ja ge^en; aadf in !t)eutf(^(anb gab e»
Disiti.cdDi. Google
12 QtQnbt btiftlbcn.
©nabtnoite a'n"8> ^'' JBifrttunQ Don getfllidier unb tirpnli^et
9}at Derfprai^tn. SleEPtn bent Qflligtn jtiiln nai ^at^en btr be*
fu^ttrte SaUfa^ctSort, bcffcn Soaefiiattiir^e tint Sitja^I bir fOft-
lii^flen jReliquttn tiaig nnb fogar auS ^toUcn uiani^cn frommtn
^ilgir ^txitHodtt. 3m 3o^h 1496 wft^rtnb bcr ^tlltumefeitr
Uollttn bit Z^ormiirter an tlntm elnjigm Xagt tibtr 140000
antnfi^tR gtjd^It ^abtn, aEl4< bie ©labt bcfui^ten, unb ft{t man
audi bit $iiCfte auf tlbcrtrttbung, fo trgitbt ba« boi^ no(f| tmmcr
cine ft^c bebtuttnbc 3°t|l. Sic etftdrt fi(^ barauS, bag nadi .(Sf
fa^rungen, bie roi^ ^cutigtn Za^ti in fat^odf^tn Saiibftri(^(n gf
jnai^t tvtcben tBnntn, nti^tfl fo anfledcnb mirtt al9 btrgUic^m
iRtigungen, btfonbcrS in reUgiilS angmgten 3ttten. Unb iai
toartn fit in ber SCfiat.
I&ia obtrflii^mcc mH nnf bie Sitttiatui ftner 3eit ISnnte
bitfe S9c^autituno fiUgen ftrafen. !Cie Slagt Uber ben ganjUtfitit
Sitrfall M Jtii^CRo unb (S^riftentume doe ber fRtformation, Ubtr
bit Unuiffen^eit unb Unfitt(iil|feit bti ^ritfltr unb bie gulgtiungtn,
bie man bataud ju }ie^en gentigt ift, ift ju oft er^obtn toorbtn,
um nic^t ©emttngut geiuDrbtn ju fein ; laffen fi(^ boi^ aiusfprbdte
ber Steformatortn genug na(|ni(iftn, bit eS ju rti^tfertigrn fcEieinen,
bad eeligiBfe fieben tenet Sage tvit tib(i(^ in btn bUHerften garben
JU iei(^ntn. ^nbeffen gilt t» ioii, Rid)t ben toangelifi^en ^ai'
ftab anjulegtn , fonbetn nacf) bem mittctoIttTlii^en 3beal Don fRe*
(igiofitiit bie re!ig!ii|e @timmung im bamaUgtn S)tutfd)ranb ju
beurttilen. Unb barf \i)m [ibti, mm au(^, Don un« aa8 an»
gtfe^en, nocf) fo iTTcgeleitett iRingen na4 btr ©trei^tigteit Dor
©ott ale iReligion bejtit^net metbtn, fo eigntt ben (eglen 50 bis
60 3ot|rtn Dor ber JReformation ein fttten ^o^er ©tab Don SBe-
ligiofitat ober nenigftcne religiiifem SebUrfniS, bae buit^ ben
aWongtl on Stfritbigung in fteigenbtr ^un"^"' begrifftn mt.
^nilii) ftanb ee fdilimm mit ber ®eiftlicf)lei(, jumal im mitt*
(eren unb ntSrbUc^tn S^tutfc^tonb. £D?an meig ni(^t, maS grilget
mar, i^rt Unroifftn^eit obtr i^re Unftttlit^feit. 3n maui^en ^i-
ftritten ivaren bie lononifi^en ffieftimmungtn Hbec bie UnfltQung
ber ©eiftlii^cn giinjlii^ in SSergeffen^tit gtrotcn. S)ie fpiitertn
JQifitationen ^aben bie ung(aub(i(^^tn l^inge ans Sii^t gebracf)t.
SStltgci^t^Itit IS
fSSlaa fanb {lanbmetfcr aUtr %xt, bie auf (ntmmttn unb geTabtm
Stge, ni^t fctttii batdi bie 8ount bc« ®att\fixTtt ober bee Sanbc«<
fiirften, ju 9mt uob Sdtot getomtntn toonn. 3)ie $fariflnbei
na^meti nii^t ebtn Dtt( 3(nftof baran. ®ett ©enerationen moi t«
nii^t anbeT< getiKftn, ttai ee bad ®ttiiiS^ii[t(^e , ben '^farter lit
mtlbn: S^c Itben ju ft^fn. SRani^ berbcr @))ott lieg fiiti barlibtr
^Oren, unfaubere ^faffengef^it^ttn bilben btn reidifttn unb barum
mo^I auc^ ntdit unbe(itbtefttn ZtH bee 9(nelboten{(^a^c< einer neu
entfte^enben Sltteiatur. di ft^It barin ntd)t an l^b^ntnbtn ^tn*
meifungcn auf btn Sibtrfpnii^ jmlft^en 3bra( utib fflirni^tcit;
abet bee ^cieftct bleibt boi^ Itnmtr btr ^rfe^cr, bet ^tttlon*
trttec ®ott{« auf Srben, bci aui^ but(^ bas rnt^lofefte Qtbtn bit
3)tad)t JU blnben unb gu (iifcn nid^t oerllertn tann.
^atte (tut fol^e ©eiftlU^fett, bit nui tvtnigt erfrtuti(4t S(u8'
na^mtn, fo Die( bartibei betannt geinorben, befonberft in ben grS'
§eitn fUbbtutfi^en @tilbten aufjuaeifen ^attt, alltin bie retigibfe
gtitung beS 33oltte in btn ^Snbtn ge^abt, fo ^dtte Itii^t eine
DoQIomtnene Snti^riftlii^una eintreten tOnnen. ^a« roar abtc
nti^t btr 3d(I. liai 3;^un unb S:ttiben bet Stttpritfter nar
langft ntilit Don foic^tnt ®tlang fill bae leligiiSfe Eeben bti
©emeinbe aU ^eute. yi\iS)t rotntgt unttc t^ntn tafen nut i^te
SRcfft unb Derje^Tten il)te ^friinbe, fie nattn gemiffermagen nut
bit 9{e))itlfentanten bte 3i'f<"tifi^"^QfSt^ bet ®emelnbe mit btm
gcogtn Oiganiemue btr ®efamtltrd|t, aber bit eigtntlii^t @et[>
foige mar in ben $£lnbtn bet ^etteimbndie. SBenige ^a^rje^ntt
i^rtt $iirtfitmteit fatten gtnUgt, um eine DoUfomment SBtrf^ie*
bung in ben fttt^It^en ©emtinbeott^iittnifftn eintttttn ju faHtn.
91a(^ btr Se^re bet rlSmifditn JEiti^e ift t« nii^t bit Siltbigtelt
obtt ^tillgteit befl ^tiefttrS, fonbern aQein feine priefterdt^e
(Sigenf^aft, n)tl(^e bie Sa^i^tit bet auegtfpro^tntn aibfolution
garantitit, abet ti ift mtnf(l|li[^, bag bad foefpttc^tnbt Sort einte
ftrengen, tviltbigen ^tiefttrd aod) itnmeu btr E)eitebebUiftigcn 3)}tnge
ntt^r gitt aid bie DieUti^t leidiler truocbtne SIbfotution tints
^ti^tfertigtn. !Cit lounbttft^tn ©efttltn, bettn ft^ioffed ^uf'
tttttn in ^ctbigt unb SebtnSDtife fo gtell abfta^ Don bent ^onb'
mcttemiigigen Zijwx tinet in Unjui^t unb $abgier otrfunttntn
Disiti.cdDi. Google
14 SdtoamBjOtt.
^Titfhrf^aft, maim Mb bie StebUttst bee SolIeS. 3t tm^er
lit cmfange bit @anbc ftraften unb auf- fhcnge 9t<u^foIse bts
atmtn gebcnS S^ctfti btangtn, utit fo giBgtc marcn it)rt (Sifolge.
3)ur4 bae unoe^eutc tReilit, an oQen Orttn Skii^tc ^iirtn ju
bilTfcn, Don btm fie ben auegUbigften @tbrau(^ mai^ttn, ttbten
fit tintn nntimcgUi^cn Sinflug aue. SSo fie tint fiir4)e ober
Sojpttit eiri(^ttttn, nerbbttt bie ^nroifiialfiri^c. SStigeblii^ mar
bit Alagt btr f^mec gtfi^ilbietm $fatiei, ftlbft bae pltpfllic^c
@ebot, menigflcnd an @onn' unb ^efttaBen bit SRtfft in btn
$aroc^ialtirc^en ju befu^tn, ^atte Itincn Srfotg. giii^ fyittt fii^
bit @itlt auegcbilbet, bie loir nod) in einjtCnen iRei(%eftilbttn na4>
tveiftn Ibnnen, bag bie eine |$atntfie in bieftm, bie anbtie in tentm
J?toftet juc Stifle ging, fii^ bort in alien 3>ingtn !Rate« tr^olte
unb, roai am toic^ligfttn mar, im ffilofterlir^^f fi4 tint @rab-
patte [\6tntt. 3n nBfttrIiil)tr ®rbt gu ru^en, ohtr gar in btr
fffofterfir^e felbft, roo frommt smitndie bit Q^^quien fangtn unb
fiir ber ©ee(e 8?u5e 3Jltffen lofen, gait ben frommen ©tSubifltn
af8 rit^reftt Sllrfif^oft fttr balbigfte Srlijfung aue bem gegefeutr.
Unb ^atte erft eine i)fatnUie tintn geliebten Zottn in etnetn Slorter
ru^en unb eine (tt^rli^ witbetft^renbe ©ebStfitniemfffe geftiftet,
fo mai fit mit bemfelben Dcibunben auf ©entrationen ^inaue. Unb
biefe JBeoocjugung ber Wliain nar biefelbt bet ^odi unb nitbrig;
t0 gab menige Si^rften, bie nic^t einen granjisFaner ober SDotni'
nifoner juin IStii^toattt fallen. llbtraQ^in fil|ien l^r ^nflu§
ju rtic^en. So tein iBettelHofter Dor[)anben mar, unb nur menige
@tftbte bttrften biefer ©cgnung eutbeEirt ^ben, unb auf bem
Sanbe, ba maren ti bie 3:trminatitr, bit SJorftt^r btr HdttttU
ftationtn, bit ben 3i'f'"'"''fif|ing niit bem fffofter oufrei^t er>
^ieilen: bit S9tttetmbn(^t, t^ranjielantr, !&ominitantr, Suguftintr*
fiemiten roaren bie 2:ragtr unb ^^egcr btS bamattgen rttigibfen
8cben« in 3^tutf(^tanb.
(£« ift tint bcfannte S^^atfadte, bag f(|on ber ^eitige gran*
jiefud fe(bft auf nlAtS @tringert0 auSgegangen mar, ale bas ge<-
famte {^rifttidie geben mBn^ifi^ ju geftoften. ©in Orbtn dob
Saien, bee fogen. btitte Orben bee ^eiligen granjielue, foQte inner*
^alb bee Seitlebtne in iiitbtTtr ©tuft bae arme i?tben S^rifti
Disiti.cdDi. Google
gian)i«Iantf4t Sttiatian. 15
jutn Sluebcud brinacn. Sir uiffen nicfet, tn mti^ein Umfang
jener btitte Orbtn, ber ^tatt aaO) ^unberttaufmbtn jti^tt, fi(% nD<6
mii^renb bee SRittetalUTe auegebrcltft ^at; fi^ci ift aber, bog faft
llbecall ba, too une etgcR gnbt beeferbtn tlrd|(til|<re(igiilfte Stbnt
cntgegentrltt, baefclbe franjielanifc^te ©tfiriigt jeigt. ^a mar
letn 3t»^if'^ ^>t toafftt 9{eIigion tear nnr Im SROn^tum ju
^nbtn, fQc menige criti^bar, boi) aUta ttftrebtnsunt; bie ^mic
Sugenb bU Srmut, btr aSerjli^t anf ttgmen Stftt).
SQo^I bem, btr ts oermoc^te, nac^ bent SBorbUb be« ^eingtn
S^ranjietpS Dor bem SBUtt bee iSrEDfcrS fid) fo titf In bad Stibtn
mtb @terben be9 ©efreujigten ju Derf enfen , bof er in ftliger
SBerjaifung fein fttbft Dtrgefyeitb ntt^ts me^r fo^ ols bU ^eiligen
Muttriefenbtn ftitif Sunben, — bit ^bdifti gornt Dom ^eiligen
Sern^atb fi^on Dorgebilbeter franjiefanifi^er ©eDotion. Unb
menn ient 3tit "Ui^ "o4 t)on bti unfrigtn in ber Ubtrf^mftig'
lit^feit bee 3)}aiUntattue ttbcrtioffen totrb, fo ift ba« iDitbcrutn
auf ben (Sinflug btr t^ranjietaner unb bee mit i^nen in bitftm
$un!te nietttifeinben auguftintrciemiten }UTiicf)ufU^ren , ja ftlb^
bit StefoTmatione^offRunstn jetgen Slnfllinge an Jene (fingft Don
bnr ^izdtt Dtrbammte, in 3I?inotitcn(reifen fi(6 fort|)flati)tnbe Stn*
fdiauung oon bet Stotnrenbtgfeit tinet balb ^tninbrtc^tnben flata*
ftvopfft unb ber ^uritiffil^rung ber ftirtfie ju apoftofif^ier Strmut.
:Co4 barf man nii^t nii^nen, bog bie SRfini^e fl(^ aQern)cgcn
ununterbro^tn buri^ firt^Iit^en Stftr unb ^etligtcil beS SBonbetS
auSgejtitiinet ^aben. $Bie alle Oiben mortn aui^ bie Settelorben,
am mtnigften DieQiii^t bie 3Rinoriten, nli^renb bti grogen ©i^idmae
in ieber ©tjie^ung oerniitbert. "Die Siferer auf ben Ronjitien
^ten Die( barUber ju Itagen unb forbeiten eine iReformation ber*
felben. !7)amit uutbe tbenfo uenig errtidit loie mtt btn Ubrigtn
gorbtningen. 8lber eS geret^t ben Orben )ur (g^re, bag fie fid)
ftlbft auf i^re iSeftimmung befannen, ®eit ben 20 er Oafiren
er^oben fid) einjetne filr bie a[te ©trenge begeifterte aJtttnner, bie,
Don ben Oberen im @ti(^ gtlaffen ober gar gepnbert, anfong9
nnr mentge ®[eid)atfinnte mtt ^^ fortjureigen oermo^ten. erfotg
fatten fte erft, a(B niu^ ber SRitte be« la. 3a^r^unbert« Oiitftcn
unb ©ttibte im Onttrcffe, bie liti^fic^en @tiftungen ber aiorfa^rtn
Disiti.cdDi. Google
16 fHoftncfonitatioiiHi. SnilMifc^ften.
gcfii^trt ju ft^en, mit tinanbti tottttiftttcn, bit Uliftn, oft untec
Snmtnbung Don ©tttian, ju bet attm Oibtn«regt( JurQd}uffi^nn.
®o \tf)T ^altt nton fi$ an btn ©fbnnfen gttDit^nt, bag bie
WHadjt bit ZiiiCt bee fiti^d^tit SctienS feint, bag man taum
irgenbmo tmftlid) ben 3}erfu<^ gnnadit ^at, au^ bte SSeltgeiftK^m
ju lefoTtnitren. ^i^t ilbciaQ tuiir ein nadi^attigcr @ifo(g ju be-
mtrten, bic !Reformationtn bauerttn t\o6i fort, olfl ba0 SBort son
bet (^liftlii^en ifrci^tit bit Alofttrpforten jn fprcngtn anflng; bie
j{{age mit btr ®pott iificr bit $abfu(^t, btn @(f|mu|} unb bie
Unroiffen^tit ber SKtin^t, befonberfl btr ©ominltont r , ift borum
nltmal9 Dtrftummt, snb boi^ ift t8 niSft jutn mtnigfttn i^nen ju
banftn, ivttin bafl tixiitxiijt Sebtn nai^ mitle(atttr(i(^em ^btal in
Dtr^illtnifltnilgig (uTjet 3"! mitber ju ^o^r SNUtt (am.
3)!an barf baran ttinnem, bag fit es iDoren, nclf^e btrufemiigiQ
bit ^Ttbigt (ifltgttn unb fic^erlic^ btl neitcm me^r geprtbigt ^aben,
«[0 bit 3Be(tetift(ti^tn. 9Bi(^tiger mac tin anbnee, ivotnit fie
bem TtfiQiitfen ^tbUifniS btr SRtngt etitgtgtntamen unb in bet
golgt btn nacdl^altigfttn Cin^ug audlibttn, bae mac bie ^fltge
unb 91eubtltbung ber fogen. Jdruberfifiafttn jur ^ert^rung ber
^tiligtn. 35ie ®a^t roar nli^t neu, ©tit (angtt 3*'* — bit «n-
fdtigt finb fautn noi^ naifijumiiftn — , mar ti ®itte, bag @tiftli(^e
unb Saitn, SDtiinntr unb ^Jrauen, fi^ jufamntent^aten ju btfonbertr
SStre^rung eineS ^eiiigcn unb bafiic aui^ btfonbere ®naben uon
i^m JU erttarten fatten. 3e(}t lam neue8 8tben in biefe 3iifti-
tution. O^ne ^roti\tl ift babei baS moteritfle Snttreffe btr
jtiofterleutt mit in 91iidfii^t getommtn, abet jene 8ruberf(^afttn
(ntfprai^en ju fe^r bem 3bea( mittttatttrliifiec jjciimmigtett, at8
bag bie 9Iuefi(^t auf ©troinn a(e aUeinigee anolio i^rer SStrbrei'
tung anjufttttn mdrt. Sat boi) nlifiS geeigneter, bae Sebtn btr
Saitn in fefte !ird|ttcf)e JBonbe ju fi^tagtn a(e bteft ^alb melttii^tn,
§alb (tTdjtii^en ©tnofftnfi^aften.
SBenigfttne titimal im SRonat, btsmeiitn au(^ aIIlDb(^ent(i(^
lommen bit 3nitglitber btr Sruberfi^aft jur btfonberen gtier
btd ^eitigen an feintm S((tart in bet ftlofltctirt^e jufammtn.
3u gemiffen ©ebttSUiftungcn obtt auc^ Sllmofen ift febtr ju*
^aufe Dcrpflii^ttt. S)ie aStrt^rung be« ^tiftgen tft baS ade
Disiti.cdDi. Google
SBnibETfi^aftta. 17
eintgenbe Srubcrbonb. ©tiriit tin 3RitgIitb, fo ultb fUt i^n
tint ©cctmmefft gtlefen, fcin 'Ulamt in bad Stotmbu^ fltftftrlebtn,
urn fciner bei ben KnniDtrfarien ju benltn. (Si folgen bie iSriibtr
bti ftintm ScgriibniS, btffni ^ueiic^tung ni^t felten bit JBrubet*
fi^aft Ubtrniinmt, fUr tnan^en Sttnen noi^ fftatt ein wtftnt(ic|er
3Inrti} jum «9ctlritt.
anit aOem $otn)] ftterte man in befonbtrcm ©oHtflblenfte
bie nic^t feltentn t^tftt bet 9iuberfil|aft. 3)a nac reii^ei M'
(ag )u geninnen, fUr Sebtnbe unb Zott, unb ttii^ nnb arm
Vtreinigte fit!) jum fritEilii^en ge^tna^t, tai in mam^en ©egett'
ben, mentgftene miff en wic bad Dom mittteren !&eutfil|(anb, gegen
(Snbe bee ^eitaltere gu toliften ©etogen auSartele. SS mar
bo(^ nur bie DoKdtiimlU^e fie|cftUe ttr^Iiifier geftfriet, bie i^ren
rellgiiSfen SJert in ben Sugen ber SDlenge babur(^ nti^t Derlor.
©ie^t man Don btn ©etoerbSgitben ab, bie, menn audi in firdilit^ec
Soim, bod) nur bit aScrtretung ber &mtibt' unb ©tanbedintertffen
im Sluge [)atttn, fo nactn fot^t rein lirc^Iii^e iBruberfi^afttn
frli^er nii^t Ubermitgig ^dufig, iebenfaHd uon (cinem btfonbtm
Stiang fUr boS ^olMtbta gcmefcn. ®tit ber SDlitte beS ^a^f
^unberte mut^e i^rt ^a^f mtt jebem 3a^r. !X)a gab ee teln
jtCofter, ba(b, ba m<l) ernftere %Be[tgcift(i(^e in bitfem ©tUde ben
flRiinctien nad)eiferten, totnn aui^ o^ne btnfel&en ffirfolg, (tint
jtfri^e, in ber nii^t tpenigfttnfl tint $ruberfif)aft bomijitiert mar,
oft btrtn eine ganje ainja^I, ie nai^ ber 3a^l ber Slltilrf unb btr
$eit!gen, bit btnftlbtn gtioci^t loaTtn. 3a tne^r unb mt^r tommt
ba« religiOfe geben bee iSdIIS in bieftn ©enoffenfi^aften ju feintm
(^aratttriftifc^tn Siuebrud.
Unb nit^t jum menigften barau« trKilrt ti fi4 , baf bie !Btr'
t^rung ber ^titigen ju berfelben ^tlt ju i^ter ^Oi^fttn mittt(a(ter>
lii^tn SfUtt lam. Sie felir fc^ien man i^ier jubeblirfenl SlSenn
?at3ft Onnocenj VIII. im 3a^rt 1484 SDtulfi^Ianb Don Jejen unb
^Qubtrern erfilUt ertCdrte, fo fprnt^ er nur aue, moe man in
alien ©i^it^ttn ber JStDiSEIetung fU^tte unb fUrd)tete. UberaQ tu
gelb unb ffialb unb gtur trieben bermolen btr lenftl unb feint
©fftaen if|r iEDeftn. SQie foOte man fii^ unb bit ^tinigtn, fein
$ab unb ®ut fi!^U«en oor i^ren finftertn Strfen? Slur bie ^et<
Disiti.cdDi. Google
18 Bhiu ^ittat-
tifltn Dtrmoditcn tt, bit natilrlt^en ®cgntc btr Z)(tinoiitn. Viel^
btm, bet bQ tin 0rabirfdiaft«amufttt mtt bnn JSiRmit brt 6^4*
^({QtR bc[a§l Sbcr ba« stntiatc bod) ni4lt filr aOe gitae. 3n
tmnfeltoi Snoie, atft man bit Siiba^t ^lei auf bitfnt, bort nuf
tmen ^dUgcii tDtijtntrlnte , mugte man baju fontaRn, i^m bt*
fonbtit, t^n ausjtidintnbe Sriiftf jujuiocifen. @4cn ^tit^tno^tn
ifabtn nidit o^t Sabd bir ntutn Sittt bie 9totiad)tuns gemai^t,
bat man bamals anfing, bic 9ttfiuna btt ^ciltgtn }u fpeiialifttrtn
unb iebtm fcttic btfonbtrt gimttion injaffQitibtn. iCamit tatnnt
$tTfbnIi(41tittn ju fS^xen, bie man frllE|tr faft nut ou0 bem ffiaUnber
lantite.
<S« flab ^rantapngtn genug baju. 'Die 3^' ^" ^'c^' unt*
bie SIftrologen, btien Aunft nicmanb bcjaeifeitt, |)rD|)^)(iten nod^
®it|limmtit0. !t)ie po(ltifd)cn unb no$ mi^r bte fojialen SBet^t*
rti^t im ^tittgtn rOmifc^n dttii)' btntfdier ^Ration uaren fi>
troftlos mit mir miiglii^. Hit S^roniltn finb doQ ttm Offent'
lii^en UnglUdfifdUen. Urn bie CBinbe beB 3a^r^unbertfl ^brm
EDir aUe paar Qa^re Don SIRigeinti, lITeuerung unb in beren l9e>
folge Don bee oft ganje Sonbftri^e tiet^etrenbtn ^ft. 3)a}u
(amen ncut Arant^eitnt, mie bie Slattern unb bie mala francosa.
©cgen ail bad Unveil fd)ien ee ncnci Slot^eifer ju bcbUrfen.
@t. @eba|tian, bti fo lange gutt £)tenfte gegen ^tftiienj mb
Seuc^en gtleiftet, nurbe fegt Dcrbctlngt; er »arb left faft avS'
fdjlteiiic^ ber @(^u|i^eri ber Surnitr' unb S^ii^engefellfc^Qften.
3(n (eine ©telle trat in Dititn ©egenben bei ^eiTtge 91o(t|u8. 3tt
■IBern gtng bie 9{ebt, bag f(^an ba« 6(og( Slnfe^ feinee Si(bt»
bit ^eftbeuicn oertrelbe. X)tr ^riligc SSolfgang gatt a{« Xcitfttr
btr ®efangcnen unb ale ^Afa ber ftranfen unb Sa^en; bet
^eilige S^riftoti^ fc^U^te Dor jit^em Slob unb Ungetnitttt unb fo foiL
^ata fjattt man fUr itbti ®(breften unb ttbe 9!ot bee menft^U^tn
Sebcne bie jum j^ngfttn Gkridit, mo ber ^[ige 3a(obue ate
gar&itter eintrat, fetnen befonberen Slot^etfer. $ier unb ba mor
ee mo^l fi^mierig, ben ))affenben {leidgen Eietauejuflnben: gegen bit
Slotlern fanb fii$ nut ein alttc^amenllit^er, „bet faft bultige,
blatttrige ®otteefteunb ®t. Sob', mie etn )titgtnOffiF(f)et S^ronift
fi4 auebriidt. <Se finite mie gtfagt nid)t an tinfi^tigen ^tieftern.
Disiti.cdDi. Google
aRaiitnbiu:^. 19
xotl^t gcom bitfe ganje 9!id|tuiia liftrten unb in %BoTt unb Shrift
bacan crtnnerlen, bag bit SiiiS)t tn ben ^iHgen nut garbitter
\tift, ias iSrbartitcn [clbft aber alletn @ai^t ©ottes fel : tat SSoII,
unb jroar nidit blog ber gtmrine iDlann, ^at bo^ nltmate ben
fetnen Unterfd)ieb Don :Serc^rung unb flnbetung Dtrftnnbnt, unb
ma« cS tibtttn ju l^ben gldubtt, na^m c« boi^ inunet ^in a[S
cine giittge ©penbe beS ftinem ^enttn nnb Sil^Cen nit^r fte^tnbtn
^eifigen, nit^t be9 in unna^cer gttne auf ben SSoIten be«
^immtle ate Siinig unb jRit^ter t^ronenbtn ®ottee. Se ift na^r,
bae aSolt ^at bie neuen ®d)u^^d(igen treiert, aber bit ftiri^e E|at
fie anertannt. Tin pspftlii^e Stgot in Stutft^Ianb, ber ftarbinal
Slaimunb non ®utt ^at eS in bem U^ten ^a^rjc^nt bee 3a^r>
^unberte flir angemeffen gtfunben, bie @r^il^Iungen onn i^ttn Sinn-
btrn burdi ftine jfontmlffait oetbcetten jn laffen.
SlUe ilberragte natllrlii^ SOtatia, bie $imntel4tElnigin. Seitbem
ber ^eiligt Stin^atb Don Slairoau; t^re ^o^elt mlt ber ganjtn
iSegtifterung felnee anba^tgiutieiiben {lerjenS gepileftn ^attt, tonntt
man eine faft ftetige ^nmitmt i^ree fluItuS btoba^ten. Safl
tmmci eint gliiubige ^^ntofit ^er ^t al9 SGSttb, ale SRutttr, a(9
@ot[eegebdTtcin on @($lintm unb ^errfii^em auejubenten DtrnnH^te,
bae pufte man ju i^rtn (S^ren jufommen. SRit 9{ei$t fogl
Sutler; „^\t liebe abutter ®ottee SDIaria ^at DitI f(6i»ntrtn ©e*
fang unb mei)r ge^bt benn iljr ftinb." tax ttidjt Siebtrf^a^ Jenet
3eit befliitigt biee. 3t me^r unb me^r norb fie, burdi bit bit
ftiri^t ia erft ben ^eiianb er^Iten, ber iDtitttlpunlt bee religiOfen
X)enttne unb {lanbelne, unb gegen €nbe bed ^a^i^unbtrts erreii^t
i^re 3Str(I)Tung einen $ii^epunft. Die fie taum ^tute, did bie
tOmif^c Sicttie feit ^io IX. atlent^alben mit beuugter m^i^t*
U^ttit JU mitttlatterti(f)tn Sormen iurUdEtntt, miebtrcriangt not'
ben ift. X)ae bemeifen bie ju^tceit^tn a}}arien|)reblgten unb %n'
ba4tebi)(^er ju (S^ren ber emigtn 3ungfrau, mit bcnen bit Sduif
brudertunft btfsnberS bie btutfi^t S^iiften^ttt btf^enlte; baoon
jeugen bit :CenIma(e neu erma^enbec Aunflt.^ltttgteil , totlitt bit
itolienifc^t ^immeietbnigin in fo onjit^tnbeT SSiife auf btm {tinter*
grunbt beutf^tn ©tiQItbenB ait beutfc^e 3luugfcau unb abutter
in bae bUrgetlit^e $eim Derppanjten. (S« ift (fiaratltriftiftft, tai
Disiti.cdDi. Google
nan oUQriifit tciuc ©i^iiftfttUc mlt fo((f|tc Sorfttbt bt^nbtlte, at9
bit Sorte, bit 3cfue am ftctuje gu Snada mi ^o^onneS go
[pto^tn: 3o^. 19, 25—27. ^t ^itg gerabeju ,bae neinc
SDangtlium", ,bit ^titt btr ^afficn", bnr^i btrcn SBtrlcfung bci
ber antfft bit ftftUiit dtit imifi^tn Ofttni unb ^flngfltn aue«
etjtt(E|mt murbi, unb bit ^nbigt Don tQi ^ o^nt ^■at'ifA Zaaimbt
von frotntRtn CEirifttn — tai faun wan au(% bti ©taupi^ eitenntn —
jnr glU^tnbfttn Snba^t angetegt, nenn and) oft in btr finn(i(^pen
Sorm. 3a mt\)t unb mc^r tcltt In btr ISoReanfi^auung an bie
©ttdt bee ^etlanbte bit ft^mtrj^afte SRutter, bit mater dolorosa,
btr baa ©r^mcrt buri^ bas {tcrj ge^t. ^it 8e^rt Don btm nSRit-
(tlbtn btc Smaria", i^rtm XtU^btn am SrtiirungSltlbtn, btr
compassio Mariae, nirb ju tinent fttE|tnbtn Jtapltct in ber !Doq-
tnatil. Sl&er no<^ me^r, bamatS nitrbe dnt aSorlltflung gum
©tmeinglaubtn , bit eift in unfertn SCagtn tiri^iti^ btftiitigt
marbt.
@(^on ftit bem 12. ^a^i^unbert (onnte man bit lDunbcrIi(^t
Stebt ^iSrtn, bag fSlaxia aQtin unttr oUtn ©tccbli^tn Don ber
Srbftinbe bcfrtit gebfitbcn \t\. ^9 fc^Etc ni^t an geioicfitigfn
@timmen, v>tl^t bit neuc .fromme STttinung' aufe tnt[i$iebtnflt
Dtircarftn. 3>it ®ttt^rten aue bem !&omtnitontrorbtn ettliirtni
fii^ bagtgtn, um fo mt^r SIntag flir bit gftanjietantr, nai^btm
X)un8 ©cotue bit Se^rt a\i nprobabtC bejti^ntt, bitfttbt in Sort
unb @d|rift ju ctrbrtiten. Set i^rtm Qin^ug ouf bai rtUgibfe
aSoIMebtn btgrtift man, nit gut tB l^ntn gelang, gumat fie oon
ben Siuguftintrttemitcn aufd tifrigftt unttrflUgt murbtn. Sber td
mac bie^cr nii^t mbgCit^ gtratfcn, toie \tift fic^ aui^ bit S^inoritttt
barum bemU[|t, bit ©tititfrage, bie ju ^eftigen gt^ben {tDift^en
ben beiben Orbtn fil^rtt, buret) einen pdpftli^en Wa^t^ptaii jutn
Sluetrag ju bringtn. ©elbfit @i^u2 17., btr ^anjietantr, magte
ti nii^t, bit milt^ligtn !DominiIaner ju Dcclt^en. t3a6 tinjigt,
tooju er fi$ btraegtn lieg, tear, jvar ni^t bit St^re, abtr boi^ bae
gtft ber unbefledten iSmpfiingnie ju bejlStigen. S^aS mac tfor
btr $anb gtnug. (&» tear la nur (ogifi^, auS btm dit^tt, tin
Stfl JU (S^ren eintr S;^atfa(6e ju feitrn, bit bogmatifi^t Stflilti<
gung betfttbtn fe(bft abjuidttn, unb bae SioH ittit ftintr fttte ju
Disiti.cdDi. Google
^nfigt 9nna. 21
btoia^ttatta 91eigung }mn {Sunberbaien ^atte fi^ i^^Sfi file ctne
8(^rt entfdiieben, n)tt(^e ber SRuttei ®ottre bae $9c^fte ju D(r>
(tl^cn fi^leii unb bacum ben i£rfo(g i^rnr SUcfpcac^e urn fo go
tutjfcr etfi^ttnni (ttg. Sfl ^Stte bei umfangicif^tn ^copaganba,
(Delete bie Sntnorlten nunme^r duf ®iunb bee pttpftli^cn Qrtaffe
in ©cent fegttn, laum bcburft. @ttbft Mc Unioerfitilten, an btncn
gtgcn ISnbe bee Oa^c^unbette, oUUeic^t aui^ megen t^refl ffampft9
gegen biefee Dogma, bet ISinflug ber XlominKanec ^erobfanf, trattn
bafltr ein. QZa^ bent SJorgangt ber ®orbonne (U96) ntncben
1499 bie Unlverfitiltele^rei in StUn, 1501 bie jn Emainj barauf
Derp^it^tet. (&i fe^Ite nic^t an Sunbtrn, ueli^t bit SSere^ning
btr unbeflectt Smpfangentn ais ®ott tso^tgtfiillig ernicfen. Unb
n>tr etma not^ jmeifeite, ber tonnte fii^ Don ber Sa^r^clt Ubet'
jeugett, at« bit iDominifaner in ^ern int 3a^re 1509 babei er>
tappt DUiben, als fie flir bit gegenteiltge ^nfc^auung bie ^eillge
Oungfcau trf^tinen (iegen utib bofiir auf bent @(^eiteri)aufen bUgten.
Unb man ging batb iceiter. 3nit ber bem rijmiftlien ffat^oli*
cifimus eigenen ffionfrqueng fi^Iog man: SSenn iDtaria fo ^oc^ be>
gnabigt ift, bag fie aUein unttr ben SRenfi^entinbein Don ber l£rti'
flinbe befrett roar, toie ^diS) ft'^t bann t^ie abutter, bit ^eiligt
Knnal gretliiti aeig bie ®ef^i(^te oon ber ^tiligeit ^nna nid|U,
bie iSoangelien nttinen fie nii^t tinmaf; befto au0fD^r(i(^cc berit^tete
bie tfegcnbe unb bie fromme j£rabition dob i^r, unb mer, mie ba*
mate fo uitle, ine ^ettigt Sanb jog, tonnte i^r $aa9 btfut^en
unb reii^en Kb(ag babet oerbtenen. ®(ei(^wo^[ mar i^re S^tr*
e^rung bie^ec tint nur fporabifi^e gemefen. Kbtr mie mil tinem
@(^(agt trat fie {e^t in ben iQotbergrunb bte rtliglOftn 3nttreffe«.
3(uf oQen ©tragen, in ©tSbten nnb SDttrftm nurben ii|r ju Sfiren
eUbtr, m&xt, AaptUen, ia J^irdien ertic^tct. @e (onnte bei btr
in btr jtir(4engtf[^i(^tt gerabeju beifpledofen ©(^ntaigleit, mit
ber fii^ i^r StnitaS nerbrtitete, einen StugenbCid f(f)einen, a(9 mitrbt
er gar btn btr Snarla verbriingen, SlQtntliaiben entftanben JBrubtr'
fi^aften ju i^ren S^ren, in 8Ubed nt(t)t neniger aid fUnf. @ie
tttar bit relate SDlobt^eiUgt gtmorben. iDlan feitrlt fie Uberatl in
SBort unb ®*rlft. S>it ©egtifteiung far fie ergriff atte ©tSnbt.
€elbft elfrige {lumaniften, toie {). Sebtl, jtonrab lSt(tt« unb
Disiti.cdDi. Google
S2 mai)t ia ain^t.
HobanaS $it|Te, iDlbmettti i^r bic SrieugnlfTc i^rtr ntn gclcrnttn
Sccetun^. Unb vitQeii^t nirgenM nurbtn i^i Qt^itt (Stfrtn
juttK alt in ®ad)fcn. '3)ait nac ti $tritog ©rorg, btr, l^r fana'
ttf(^ {tgtbm, i^ren ftuftue auf itbt milsti^e Setfe filibtitt unb
t§T }a Sob Mt ©tabt Hnnabtrg gr&nbttc, — unb mU ben SSorttn:
H$Uf, (iebt @t. flnna, lH) mitl ein anSnc^ mirben', getobtt SRartin
8uti)ei ben SDtOnc^flanb.
KOt bitft (Stli^tinungnt, nnb bitft finb nnr bit ^auptfai^Iic^flen,
finb nur gu btgreiftn aue tintm ttefge^enben celigittfcn Stblirfnie,
boe Don cintr Hnbatlt gut anbecn ^aftrt unb b(4 nimmer jutn
giiebtn tommt. X)rang bodi nur ju mcnigtn bit Iprcbigt Don
ber f(^on in S^ri|ito scfc^c^ennt SSerfiJ^nnng, tofiin eS oui^ mani^t
gob, bie, o^nt i^reS inneriic^en ©egenfa^ed ge^en bad lonbtJtnPgt
fiit^entum fi(f| bnvuft gu meibtn, auf ®runb eoangtlifd) ge^at
ttntc 3tnba(^tebitd)tr aUein fi(^ auf @E)ii|luin Derliegtn. ^ic
aRc^ja^l Dcrna^m au« bet ^rebigt nuc bie ©timint bee ^engen,
gcDoIttgen, jUtnenbtn Stit^tere , ben eS gait ju DerfB^nen , burt^
Opfer unb 3:iitnft tn @ebet, Stmofen, SaQfa^rten unb ^Ibtiitung
Ui gleifc^eS. 'S:>ai ift o^ne ^loti^tl btt ©lunbjug bamaiigen
rtligitSfen ^anbetnd, tote Im 9{otnaniemuS Ubtr^aufit, aai) bet ben
®ebitbet[ten btr ^eit. ffiti^cenb e« tn 3ta(ien untet ben ffle-
tounbercin bee Hoffift^en Sitteratur fdion }um guten Son ge^brte,
tiber (^riftU^en ©lauben unb @lnri(^tungcn ju fpilttein, benegen
f((f| bie bnitfi^en ©ete^cttn, gcnauer bie fogen. ^umaniften, bie ju
Slnfang bed 16. 3a^r^unbecte no(^ ganj in ben So^nen bee fir^'
Iid|cn @(auben6 unb SberglaubenS. 3^ic fiirc^e im Sunbt ntit bent
nod) ^eutt bent beutfilien SUrgertum eigentn {)ange jur adoaterlii^tn
ICrabition, fdiil^t bie gute @itte unb ben Onbegriff bUrgetltc^tr
3:ugenbtciftung, bie iSSo^tc^rbarteit; atleS unb Jebed S^^un, im ^aufe,
in bee ^^^f^' in ber ©euteinbe DoQjie^t fl^ unter (iri^U^en
goimen, ober mirb Don bitfen begleifet. ^ic Jtitdie ift eint gc
uottige SJlaijt, bit bad ganje I'eben umfpannt unb bie ine einjelne
regdt; begnUgt fie \l^ boc^ mil ilugerem !t^un, ^eiligt boi^ f(^on
bie Xeilna^me an i^ren ®ebriiut^en ben @linbrr. Unb uie fdfon
angebeutet, mani^ee in ben tiffentCii^en SQer^tiltnifftn, bie 9tot
tti 3^1 r in bei fo bieteS mantte, ber 3oi^ti b<^ $tmmtlS nai^
Disiti.cdDi. Google
Kuff^tDUitg itnb SnfalL Sctthrtnin. 23
tent froimntn @[au6en ber Wtn^i utib bci biaftifdien ^reblgt
btx ED?9n(^e fo fti^Hti^ na^c ^mitijubrc[^en bio^te, fam btfonberd
an ber SQtnbc bcS Sa^r^unbtrtfl t^ren iBtftTcbungtn entgegnt.
greitii^ toer nat [o oben^n bit potitifi^ unb fojiateu 3u'
ftilnbe bctrat^tft, ber tonn [tntS ^titaltn tin s(ltd(i(^t8 ncnndi.
SRan ftttnt bit Sllitt bc« batnaltgtn beutfi^tn {lanbelS, ber Me
ganjt !{Bt(t utnfagtt, unb btm bit ntutn (Sntbicfinistn ntut Sa^nen
Sffntttn. Sranjofen unb 3taUmtr ftauntcn ob bti Steii^tuiM
unb bee fUrftUd)tn ©tanjte, btn bit ^anbtU^trrtn in bnt fiib>
beutf^tn $)anbtMentpoTtn ju entfolten vtrmtK^ttn, unb prlcftn bit
SSio^l^obtn^it unb ffiultur bc« ^anbtS. $anbel unb @(U)trEi(
tvartn im Sluffi^mung bcgiifftn, — unb geiDig bofl $)b4ftt, xoai ^t
errciclitn lann, im (lauft bte iBilrgtre fanb bit ftunft tint ©tttttt
unb opftimidige S^Brbertr. S)[e ^tifyX ber t|o^en unb nlcbtreu
@d)iilen am dttjtxa nnb in ©iibbeutfililanb nui^e mit {tbtm ^a^rt
nnb DCtmoi^tt bent SBilbungsbiangt bod) faum ju genUgen. £«
flt^t tin 3u9 friW'n friJ^ticten @(%flffen« hurift baS eurgertum,
ber ©i^bned fUr bit 3ulunft Deifpdttit. »b(r Ubcrfie^t man baS
®onjt — unb btc ja^lrttc^t SioIMIitteratur me^r no(^ al« bie ge>
(e^cte genS^rt tintn reiditn SinbUd in bltft SBer^dltntfTe — , fo
flt^t man iibtiaU ben bio§tnbtn, {a f^on ^trtinbrtt^nben SJcrfaU.
Bu aOen ^tittn ^at tS SReii^t unb arme gegeben, ^o^t unb
91iebrigt, JStDorjugtt unb StbrUdle; ftit ben Xagen ber oittn
%Be(t finben mir u>o^( nur noi^ dot btr franjilfifi^tn 9!tDoIution
bit ®egenftt^t fo fctiroff einanber gegtnitber fte^en mte am (Snbc
IkS anttttlaltere. ©i^on in btn mo^I^ofpenbtn ^onbeltrelbtnben
©ttibttn fcibft ftanb bent Ubergrogtn 9}eii^tum tin ungtEieurefl
proletariat gegenllber, unb man ^at ®runb ju gtanbtn, baf b!c
3a^t btr Setttet nitma1« in SDeutfc^Ianb grbger genitftn ift, au4
ftt}t ni^t, ale in itnn ^a^rjt^nten. fUlan barf baran trtnntrn, bag
bit JFirdie baS Stttltrtum btfbrbtrte, prattifc^ nnb t^toretifc^. fS9
fiel Ditfee fttr ben armen SRanti oon t^rtm rtii^en Slif^t, nnb
bariibtr nor tdn ^toti^tl, t& geitlc^t nl^t nur nii^t }ur @(|anbe ju
btttein, fonbtm Settler ju ftin 1ft tin @tanb toie tin anbtrtr, Ja
btr fti^t fittlii^ ^ii^tr, bee ii(^ von Setlelbrot na^rt, al« ber, btr
fl(^ um ftinen SebenSunttr^att abmtt^t. ©o(<^e S^eorlttn, Dtrbunbftt
Disiti.cdDi. Google
24 3>ti ,iinnc SRonn". JtlafTni^B. IRatitniliiin.
mtt dnti Snilbt^tigltit, bit T"^ um be« guten SitrfcS jolllcn bie«
wtUtn ine 3nagIofe fttigtrtt, ^abtn nan^nt I3ett(cr trjogen; anbcr-
feite raiffanb man boc^ bit na^fenbc iBtiarmung Die imDift a(«
bit Solgt bti gTogtn ffajJilalanfammlung in btn {)ttnbtn tbijilntr.
;Cie JHage Ubce ben ^eigmnuV ift tint aaQemtinc; bet .araic
SRann", ber $anbiDtt(tr in ben ©ttibten, btc 9be[ toic btr @e-
(t^ttt pimmtn batin mtrtmilrbig ilbertin, bag fit ftc^ ben SSo^I'
ftai^ be< ftauf^trnt nur aue S9ttrug, SBui^tt unb Hberootltifung
crfliircn fbnnen. Senn bee Slitter ben SSartnjug ber $anbtl<<
Itult Uberfdat, giaitbt er nur baS ®eine gu nt^mcn. @it unb
bie rtit^en $iil{atm ma^t er oerantiuortlit^ flit ben fojiaten Sec*
foK ftinel StanbeS, bti mtt ben rticfien @iabttnt ni^t me^r
(oRfurtitren fann; urn fo mt^r brUdt er fetb^ feint ^jinterfoffen.
iRur fetten ^itren Uir bei ben ^iidtren @t&nben tin %6ort brt
3nit[eib8 mil bem .armen SQanne" , ein SCSott bt« ZaMi gegen
bae @(f|inben unb ©i^aben btr Oautrn, DitI Bfltr ^o^n unb Dtr'
S[4tnd)tn ®pott, ber bo(^ im ©runbe bee gnrc^t tntfpringt, benit
man ift fi(^ btfftn no^Ibtmugt, bog btr S3auer nur auf ben getigo
neltn ilRomtnt uarttl, (oSgufdilagtn unb Mntige 9ta4t ju nt^mtn,
unb mil ®orge fie^t man ber 3"fx"F' cntgegen.
SCitfer $ag erfitUt bit aJcfiglofeR au(^ im Siirgtrftanbt gtgra
bit 9{fi(^en unb Siornt^men. 3)ie (SlnfU^rnng bes bem Sbrger
unb Sauern unDtiftdnblii^en rt)mifcE|tn !)?ed)te ma(t|tt bas @efiif|(
ber 9te(f|t[ofigIttt }u einem aDgemeintn. Urn fo fcfttr flammtrte
man fi(^ an bit ^utmlt, mo bod @tcafgtrl4it ©otted ^ereinbrtdftn,
$faffen unb $)tnen Dtrnii^lcn mtrb. ©oli^e ©timmungen, bit
bur^ tint immer brtttei utrbenbe Sottelitteratur, burdi SSort unb
SiQi kki4 ge^tttn nurbtn, mugten buit^ bit poCitifdien Bufiinbe
bti legtm Sa^rje^ntS be« 15. ^afic^unberte unb bit erften 3a^rt
btfi nenen nur er^B^t uerbtn. SOtan (tnnt bie Die(fad|tn S&mpft,
um tint feftert OrganifaCion bts 9Iti<$$, urn bie 9}eform))tane
rines ^ert^otb Don SOlainj. tilt $ub(ijtflil ber 3eit, unb nii^t
jum mtuigften fflaifer SRa^tmiltan feibft, ber, mtnn er etmafl
burc^ffgen modtt, fii$ bireft an« a3ol{ manbte, uaifen bie unf(arften
3been unb 33erfprt4ungtn in jaCiCreif^fn ^amp^telen in« SSoif.
Unb toai ^attt biefer vielgetirbte, ritttrltc^t Saifec nlctit aUti fiit
Disiti.cdDi. Google
Slot am enbt bee Sa^i^unbcrte. 9t(Uie 3uGtiauin. %
^bftn unb ^lilnel Ste fd)On oerflonb cr Don atttr beutfi^tr
SRai^t utib $ertlid|((it ju ctbcn uttb bit Bilber elnei rofiQcn 3u*
lunft }u jtii^ntnl SnU ©pannung Dcrfotgtc man Me Sier^atib'
lunflcn btr SReidiStagc, bic tine Stfjeritng bet ^upn^'c oer^iegen.
<£tn ©ttutrprofttt jagte bad anbere. i^ae fpiac^ man nid)t alltfl
Don btfftrtr {lanb^abung beS Sanbfritbens! ®cf|tiegU4 Mieb aiiti
it\m alltn bit ituf ble 92ot, bad aUgtmtine Unbt^agen, bas ^d) oon
Oo^r ju 3fl^r fteigertf. SDIiftmte unb infolgt baoon lenerung,
linngtrenot, fi^lDm Arant^cUen unb ©eui^en finb loUbtr bit
fie^tnbtn Stapittl in ben S^tonilcn. gurc^tbai war jumal bit SBetr
^ttrung, mtli^t bae tiftt, faft tpibtmift^e 3[uftrtttn btr ®^p^t(i«,
Dbtr bit bad mDradfili' UxtiH ixoit mS^ienb bcc ganjcn Sfefoc
mationSjtit [(^maiilte, Dcrurfadftt. Si&Cirtnb bts ©dtrntijerlriegtS
(1199) ipurbt tin groger 3:ti( oon Obtrbcutfc^lanb otrmtifttt. Unb
ba9 SIQtilglii^e ucrmo^tc bit ®i%rtdnif[e nic^t ab}ufd|n)3c^en. Sman
mat iibtrjtugt unb ee niurbt jltigig gt))iebigt, ba§ bit aQgrmcint 9tot
unb baS Slenb baS ^dztxtii bet @ott^eit bebcutt, unb in ntem bo9
rttlgiaft ®tW ^W trflorben mar, bet beeiitt fii^, fit ju oerfa^ntn.
<£e begrtift fic^, bag unttr biefen Umftitnben bad ^ubildum Don
1600 raitbet eint groge religtiift Stmtgung ^ercotruftn mugtt.
jCaufenbe unb abet Saufenbt tvanbttn fii$ tviebtr nac^ SRom, oft
unttr bfi grilbfttn SJernai^tdfftgung i^ter afftntllt^en unb gamtlitn'
^flii^tcn. aitit @(^aubtrn erja^ltt man fi^ rao^t tn ber @^riften>
^tit, wit Diet unttrnicgs ftatbtn obtr Dtrbaibtn. 3n Otrn toofHt
man ipifftn, bag bet biefcm 3ubiliium oQtin in jRom Ubcr 30000
^itgtr Don btr ^eft bo^ingttafft uurbtn, Don btn Diettn ju
f4iwtigtn, bit auf bem Stg bur^ bit Dom Jhitge ^timgefu^te
Sombotbti umgtiotnmen. Sae t^at'9? (Si nar bafttr gtforgt,
bog foli^t jtunbe bte ©Ittubigtn Don btit DtibitnftDolltn Sethn
nit^t abfi^rtdtt. Oft genug nrnrbt ti Dttbrtitct, freilii^ auf
@runb tintr taum ei^ttn Sutlt, bag fc^on (Sttmtnd VI. btn
<SngeIn befo^(tn liaU, bit ©etUn btrtr, bit auf btc SESallfa^rt
na4 9Iom ftttrbm, fogttii^ ind ^arabite ju ttagen. Unb Ditl<
(ti(f|t ^at nitmald bit rtligiiift iSrrtgt^tit tintn ^il^trtn ©rab tr<
ttit^t a(d bad ^a^r batauf, ate bad 3ubi(iium in S)tiitfd)(anb Dtc
Qinbigt tvurbt, unb fo rU^rigt ^rtbiget roit 3o^. d. ^olg, btr fpilttrc
Disiti.cdDi. Google
2S Jtnit}tmnba>9pibtiiiii.
ge^rti gut^rt, ftint ©natirnsabtn anpriee. Tilt flliare iDurben
umlagtrt, bit ntut {leKigtntitttratur fonb rei|tnbcn flbfa^, fi^ticg'
li(^ tarn t9 au4 jn 5'>(^"* "i*^ SBunbtm, {a ju eincr Siunbtr-
tpibetnlt. 8tn clniclntii Crtcn noUtt man, nit Ja auc^ tiB(^
^tutjulagt an bt^onberS btsnabigten ^trfontn, bit SJunbmalt S^rifli
tingtpr> feben; abtr no4 mt^r. Um Ofttin 1501 Dtrbrtitctt
fi(^ Don 3naftrt(^t aue bit ffunbt, bag baS ffrtuj unb bit aRarttr*
utrfjtugt fl(^ auf btn itlttbern bcr @(aubigcn abjtt((nettn. XBaS
bit einen gtft^cn, fa^tn in gldubigtr SStqiicfung balb auit bic
Qttbtrtn. 3n unglaublit^ti ©c^ntlligltlt Dtrbrtitett fitf) baS JtttujeS-
ivunbtr tiom JR^ttn bi0 na^ ^ottn, oon Sirot bie jur bitnift^tn
ftUftt, unb bit Waittifaitv Dtrftanbtn t9, baSfdbe ate brtngtnbe
SRo^nung, fUr btn 3:i)rl(ntritg ju fteuern, auSiubtuItn. Untti
ben St^rtdnifftn btr ^tfl ti^itlt te fid) b\i ln« britlt 3a^t btS
3aE|i^unbtrte, nur totnigen tin ^t\if)m btr 9Ill^e btg tTbatmntbtn
®ottt0, ben tncirtm ba« fi(^erftt 3)Itrtiiia[ btS nal^tnbtn ^o'"^'
aufibru^te. —
ISS ift tint tDUnbcrbart, bUftcre, Don @tgtnffi(tn }fTctfTene
3tit, in btr tS oQtnt^atbtn gart, aUee ju nanlen fi^tint, nut
tine ni^t, bti feftgefUgtt 89au bft temifc^tn j!ird)e. Sud) noi^
S)(utf(^Ianb lam bic ftunbt von btn gctull^cn I'afttrn, mit btnen
gtrabc bamatS bit $a;)ftt btn ^tKigen ®tu^( f[^finbtttn; man
iDugtt, bag i^ntn (tine ZEiat gu f^matj tear, ntnn tS gait, i^tt
^trifd)' imb ©tnugfut^t gu befritbigtn; abtr boi^ bUebcn fit bit
9Ia(6foIgtr ^etri unb bit ©tetfoertrtttr S^rt^i, unb fo ntntg barf
von tintm SnflOfnngeproitg btr Street ble fRebe fetn, bag fi'
vitlmt^r baS aQtin ®tabilt rrf^tint, btt rtligtiie'ttrt^ti^e ®e«
banft vielmt^r btr otfts be^erTf(4enbt tft. SH^rtnb man i^re
^itntr ■oitifaH) vtr^O^nt unb vecfjiottet, oft mit glU^tnbtm $ag
i^rt Strnit^tung trft^ut, bleibt td bo(^ immer bit Jtin^t, bit bie
®[^Iiiffe( bee ^immtlrtii^e btfi^t unb ben 3i>rn ®oltt« abnie^rtn
lann, gu bei bit gefingftete ©tele aEe btm legtcn Stettungeanfer
^if iDtnbet, tn beren Slitnft fit fii^ ju ttbtrbiettn fn<f)t. t^reiCit^,
tiii^t ift tS ^(iUgt ©(^tu Dor ®ott btm $eitigtn unb bo^ ®nii>
btgcn, bit btn ©linbfi auf bit jtniee git^t, fonbtin bic t^urdit oor
btm 3i>'^"^ ^'^ ^^" ^ iSJetttn t^rontnbtn tRi^ttre unb btn
Disiti.cdDi. Google
Jtnuimnnbn-evUtnnle. 27
QuQfm ta ^stftuer«, tit bit ®ttU m^tloi, unbtfiltbigt f{4
abmU^tn tJi§t, urn buri^ Opfcrbitnft btn ^Urntnben ju Wf
fB^ncn — bae ganjt rtligiSft ST^un unb Xiciben tin bet Suri^t
abQtpregtce, ^albutrimetfelnbed SRifereie.
!Co« tDQi: bit ©timmung bn S^U, in bti 3naitin Sutler qo
bontt, in ber tr ftlne Sugtnb oerbrai^t.
Disiti.cdDi. Google
D,s,t,.cdDi.Googlc
3)ie Slnfangc.
Dis.ti.cdDi Google
Disiti.cdDi. Google
L 3Cap(teC
fitndl)ttt ntiti Sngenli bis }nin Cintcitt ins filo^.
(S8 mat am 10. Stootmtitr 1483, an eiuetn ^Dtontagt ni^t
tttel Dor SRitttrnat^t, ate Snortin Sutler ju Cietcben eebortn
tourbc, ®[f|on tage barauf rauibe tr [n itx ^ctritirc^c gttauft
unb rmpfing btn inamtn bee a^ogee^eiligni- (£r^ lurje 3^t Dot-
E|(i toarcn bit SEttrn aut btm XiBift^cn 3n%a tm XE|Urtng(r>
toolbc, )iDd SDleilin j&btti^ Don Siftno^, ico bafl ©eft^Ifc^t bet
Sutler , obct ?ubtr (Sub^tr) , nit fit ft(^ bamaK gmStinlid) fi^rtt'
ben, feit longer 3f't »(^ ®anetn anfiiffig uaren, na(^ (Slelcben
Itbeigeficbclt. S« fte^t bo^tn, wte^atb ^t trie $elmat Derlaffen.
ffiegnet bee iRefoimatore tDotltni fpBtcT nifftn, bag cine tm 3il^<
jotn serUbte Olutt^ot ben 9}ater jur %liuS)t gtttleben, use bo<^
buit^ bie aUgemeine Si^tung, bU bnfetbe tn felnem fpatttn So^'
ott, ber bei {leimot jicmlii^ na^e (og, auegefc^Ioffen ju feln fcf|<int.
iQieUei^t mat te 91ot ober GOlangel, bie i^n in iener Don iStig'
aai^ unb Sttuernng fo ^anfig bttioffenen 3eit ben JlnfentbaU
mtdf^iln lieg unb balb miebet, (aum tin ^atbtfl 3o^r nat^ bee
So^nee ®eburt, feinen SJobnfift oon iSieteben nat^ 3Ran0ft(b ju
oerfegen oerantagte. Senigftene neig Sutler mont^ee oou bet
Btmut tm oateitic^en ^au^e ju etjd^Ien. %[s .aSetgmann, ober
tote man [ogte ©^iefre^aucr, eruarb ^i) ber SSater, ^an9 Sut^,
fein %h:Dt, unb bte SDIutter, 3Racgarele geborene 3i'a'"' tnodite
man4ma( ifire liebc 9tot ^oben, bie groge Atnberft^ac — t9 ftnb
menigftenS not^ brei iBriiber unb brei ©i^meftern getoefen — mit
S^ten butt^^ringen. (&9 tarn moEiI oor, bag fte bae {utj auf
Disiti.cdDi. Google
82 8ut^ Qltnn.
bent dgtntn Slitdtn aM bctn XSalbt ^oltn mugtc. Unb tote ed
jtt gcf(^cf|cn p^tit, mnn bie @oTst urn baS tSelic^r Stot tin
fteVKbti @afl tft, fo tDar ts aud) ^ier. S!)it !^ot mai^t preng
unb ^art. Sutler ^attt fdne angtnc^mtn jtinbcTerlntitTungrn. S)ie
(Sttern ^icltcn auf ftrtnge Bu^t. fdbft ndnt 9}eTgt^tn mucbm
fi^tocr gtftraft, unb Suttier crja^tt, fein Saltc ^abe f^n tin^ fo
^art geftSupt, ba§ cr dot t^m gt^o^cn unb i^m grant gemorben
fet. (Erft allmft^di^ ftl er i^m nitbtr nii^cT gttittm. Sr mttnt fo-
gac, bag bie aQ}u filrenge Srjie^ung nl(^t o^ne ®[^n(b baron ftl,
bag ft fpfiter ln« fttoftet gtgangen, ,benn man mug alfo ftrafen,
bag ber Spfel bel bet 9Iute fci*. S>oc^ nor tr \i(i) btfftn bc<
mugt, bag ffe e8 ^erjlic^ gut gemctnt, unb fein 8t&en long ^at cr
fie ^oc^gtfi^ilgt unb i^rtr in Sitbe unb S!)anl{iaileit gcbai^t. Snit
@toIj fagt cr tinmol: „ 3(| bin tlntS IBauern @o^n; mein SBatec,
©rogDattt, a^n^err finb reilite S9autrn gemtft." Sin ^nlQtno^t,
ber bie SItern itn 3a^re 1522 fa^, nennt ftc .lUtne turje ^cr-
fonen, ein briiunfi(^ SBolf. "^It Snutttr neig Snelant^t^on als
tin £D?aftcr toeiMlc^er Xugenb, al8 tint fromme unb golteefttri^tigt
grau ju rll^men, unb ©palatin, Sut^trd grtunb, bei fie 1522
fennen (erntc , ruft aa9 : „ {Die g[eid)t boi$ Dr. SOIaTtin in JEerper*
I)a(tung unb ©eficfite^ligcn fciner 3]lutter, elner grau Don ftttener
Krt." Unb fine gemiffe 3i:i|n[i(^t{tt liigt fi^ nacf) bem SSitbe ber
a)2utter, iDie ti unS bie nic^t immer gef^idte $anb be« Sufae
6rana(^ in i^ctm Sitter gtmalt ffat, nit^t oerttnnen. @8 jtigt im
Ubrigen ben ecf|ttn S^pue finer atten SSauerdfrau mtt ft^arftn,
burc^ bie Arbeit unb Wl^t hti ^tbtai oertiefttn BUgen, na^rtnb
ba« ^ortrat bf^ ^attri , baS mif fenee fi^ je^t auf bft 2Bact-
burg befinbet, ben be^iibigtn SUrgfr erfcnnen lagt, btr e« ju
ftioae gtbrai^t ^at unb fic^ feints ZSerttS btmugt ift. Unb in ber
S^at gelang ee $an« Sutler buri^ gCeig unb (Sffc^idiit^feit, fi4i
feintn Krbeitgcbem ju empfetiltn unb mlt beren ^ilft na(^ unb
na(^ feine Sagt ju beffern. (Sr tmaib natf) nic^t ju (anger ^tix
^ai^tanteife an JStrgwttf unb ©dimfCjSfen. SRan (onnte i^n
ailtnl^alben aid einen niactcin, fleigigen Wann; au^ bie ©rafen
Don Snanefelb fdjii^ttn i^n ob feinte gttigte unb iBtrftanbnt^ts
im iBtrgbau. S)a fountt ed nii^t ftlilfn, bag tr audi in btr @f
Disiti.cdDi. Google
Siai SattT^ue. 8B
tnelnbc jn S^ttn tarn. ®i^on tin ^o^re 1491 vlrb tr qU (intr
„ber tiUr $erren Don btr @«ticinbe" ntvtt^nt, b. ^. aid Sntt'
elitb btr ^abtift^en a3<rtretung, bie bem Sfatr jui ®titc flanb.
!C>u Dtnigcn ^ugcrungtn, bit une Don ilgin tr^adtn finb, gcigtn
t^n aM ttnen t^rbaitn, rt^tft^afftncn SOtonn, bti ntt^t o^nt ^o4>
bcnltn fttnett Seg ginfl, im SBortt Inrg unb btftlmmt, offm unb
gcTflbe ^trau8.
dm $aitft Ittrrfditc ©otttSfurAt nnb gute ©ittc. mu bent
(E^rlfttntutn lolrb tS nlcf|t btffer obei qu^ nic^t f^U^ter au«>
gtfc^tn ^abtn, aU attUtaHtti. 3)te EDtutttr It^cte i^rt ffinbtt
ju ®ott unb btn [iebtn ^tiligen btttn, bit ^rit^tt unb bit JHrc^t
e^ren; abtt auc^ un^DCMge @putgtfita(ttn, {it^tn unb „SI(btn',
Don btntn fit ©i^redti^tft ju tcjft^ttn nugtt, ^bcn fttt^ bc«
ffnaben $^aiita(it btfc^Sftlgt unb bat gonjt Stbtn ^tnbui(| fdnt
Knfdtauungen be^err((^t. S)ancbcn ^abtn bit SUbtr btr {>ti(igen
unb i^rt Stgtnbtn, ^cojtffiontn unb teltgiOftn Sdiauftitelt unb aUte
bad , mod im riimif [{itn JtuItuS auf tin Itit^t empfAnglifiitS @tmiit
(Stnbtud tnai^tn tann , hb^aft ouf i^n tlngtiDirtt unb fttne lugcnb'
U4t @etle ge^etntnieDoQ burt^r^autcn lafftn.
93on btn ^ttligtn tifreuttn fi(^ bti [)ei(tgt ®torg, ber iJiatSttii'
mn, unb bit ^tiltgt 3(nua, ^ttr a[« @ef(i)ii$tiin bed etrgbaue,
in SRandftlb btfonbeitr Sitrt^cung. Titm tcfttrtn mor bit Vfacr*
firc^c gtueiEit; tr ift fo ttc^t tin {»ti(tgtt, fUr btn |1d) tin ^abt
bcgtifttrn tonntt, — Sutler ifat i^m ftin Stbtn lang tint gtmlfft
SItigung btna^rt. (£r nmnt bit gtgtnbt Don i^m gtltgtnltic^ ,rin
fd|bn c^ri^Iii^ ©ebi^te" unb Decfui^t tine sQegorift^e !C)tutung ber'
feibtn. O^nc 3D)cife( ift t^m aui^ in frli^tn 3a^ren moni^te Don
btm, mae fid) Don btutfditr ^tlbenfagt no(^ im bcutfi^tn SJoIIc
cr^ten ^attt, bctannt gtnotben, aac^ fpdttren HuSfagtn gu ft^Iiegtn
Sau) btfonbers bie Sitbtt oon ^ietilt^ Don Stm. Sonft mifftn
uir ntnig Don btn SEogen btr jtinb^tit; fii^tr ^at er fii^ au4
nad) ^trjtnSluft in SSalb unb ^tlb ^erumgttummtlt, ti niirb unS
nii^te barUbtr berii^ttt, abtc bit l^tubt an bet 9}atur, bit rtii^e
AtnntntS i^rtd JtlcintebtnS, bit oitten ^inueifungen auf bitfelbt
laffen ee Dorauefc^tn.
®4on fra^ ^ot man i^n in bit ©i^utt gtbrat^t. Sin iUttctr
Disiti.cdDi. Google
84 3Mt nft 64vtt-
Oenoffe, 9IiIoIauS £)in(eE, btr i§m fpOttc wtfdiloaflert tourbr,
tnuftt, tDoran Sut^tr fid) no4 im Wtti banlbar erfnntrt, btn
Attinm bismclttn bort^in tiogen. Slugtc €(%rnb(n, 8tfen, JRtilinen
iDUTben In bti SlRanSftlber ®4ult au4 f4on bit 8Inf&net bed
Sattin stiibt, frtltld) na^ einer ungcf^idttn unb fc^Ict^ttn aRtt^obt,
bit bit Snabtn nuc mtt gormetiDefen quSCtt, o^nt i^ntn bad Ser-
ft3nbnl« ber @pra4e }u erft^Ucgtn. Sutler fiat bit[c grtftloft art
bts Unttrtii^tS, bet btr btr ©tocf bad tntirte Itifttn folltt, oft
otrntteilt. SEBie man babtt Dtrfa^ctn, jtigt btr Umftanb, bag tr
^d) trtnntrte, an tinem dujigen anorgtn flinfje^nmaC ®4iagt cr>
fatten ju ^abtn. 3)i)4 lotig » aud) CttfTtred Don t^r ju btrii^-
ten. 3!)ort lerntt n, ictnn aui^ o^nt febt Srltarung, btn „&a*
ledtiSmufi", @[auben, SJattrunftr unb bit jc^n ®tf)ott, mani^ au9
bem '^falter, au[^ f^tlne lattinifdie unb beutfdtt Sttbtr, toie fte gong
btfonbtrd int 15. ^a^r^unbnt tttt^r in SEufna^mt eetommtn martn,
bit bann jum Sitil in tDanectif^er Umbiifitung in ben 8itbtrf<^^
btc toangtltfc^tn Sitift Ubtrgtgangen {Inb. iDo^in scItOrtn: ,@in
jtinbtletn fo IlJtitli^ i{i une gtboren ^eutt", „3im bitten nir ben
^eiligen ©tiff unb ben bfterOdien ©icatfigtfang, btr toie (tin an>
bertc Dolfebelitbt mar: „@^Eip ift trftanben". Oft ^at tr jenc
„ftinen Sieber' tm ^apfttuin gerti^mt unb tfl nur btbauttt, bag
ntetnanb ba gtnjtftn, btr fte unb btn fiattdiiflmue auegttegt
^dtte, — pt Dtrmo^ten bie @tftatt IS^rifti aU be« jOEnistn mUf
ter«, bie ^H) bem Rnabcn frU^ einge()r> ^atlt, ni^lt ju titr-
(iilrtn.
^u\ bit eangt fd)ien boi^ bit flnanSfelbtr ®i^u(t nii^t jn
genilgen. Sii^rtnb btr iUngtrt Sruber 3atob fpQttr btn Suuf
6(9 9$attre ergriff, foUtt aue 3nartin ttmae etfftre« lotrbtn. anit
tintm atterflgenofftn, 3o^ann 9!etntd, ber fpStet {tiitttnmcifltr in
anandfelb nurbe, Derlieg tr im 3o^rt 1497 bad SQater^aufl, um
in anagbtburg tine anbtrt @(t)ult ju btfui^tn. ISrft 14 3a^rt
alt, mugtt tr it^t jum ZtH ftfbft (lir ftintn Unttr^alt forgen.
2Qit tauftnb anbett aucEi fang tr ma ffirot ,nm ®Dttte tDiatn*
in btr ©tobt unb Umgtgtnb. (Sc rU^mt fti^ ^pHUr, au4 c>t>
fotifier , ^arttttn^engft " geioefen }u fein, toie man bie btttttn'
btn ®(^lil(i gtnannt, unb um ^artM^tn Srot gtfungtn lu
Disiti.cdDi. Google
3n amagticbura mi Sifcnai^. g:au Sotta. 35
ffobtri, unb etma^nt, \\t nii^t ^u oerai^ten. 3uin erftenmat loai
a nun in txntx eiDgertn @tabt, bit, teic^ an Atrdien unb fliJfttr*
tic^tn ?fitber[affungtn, atle ^rttn mitttlalttrli^ier f^TOtntnigfeit auf'
toiffl. ^uc cine ^at i^m eincit unaiielil[4(t(^fn (Sinbiud gtmoi^t,
a(e fi ben gUrften SSil^Isir Don Sn^all, btr gianjietantr gmcf
bfn niai, auf bEm JBrtittn Segt unlet bee Safl b(« etttclfacfts
huttitn fa|. ^QDon er}(igltt cr noc^ int Qa^rt 1533.
{Sel^ei !(Tt bie St^utt mar, bie tr bort befut^tt, miffen mir
nt^t. Sutler erjii^tt, bag er bei ben ^iutlbriibtrn )ur ®[^ule ge>
ganfien. @o bcjdi^nete man bit ^ttibtt bee gemttnfamtn Stbtnd,
ienen frommtn 93ercin, btr Don ben 9tieberlanben m^ ^eutf4<
tanb ^in ficfi audgebrtlttt ^atte unb, o^ne an btftitnmtt 9?egtla
gtbunbtn gu fein , in geoTbnttttn ^ufamtnentebtn auf ttnftt 8(btn«>
fU^rung bcang, fUc 9ibtlltrtn unb ©otteBbienft tn btr ganbtS'
fprac^c dntiat unb ganj btfonbtte buri$ ftine X^fttigteit fUr ben
3uBenbitnteiri(^t fi<^ groge SStrbienfte trmatb. 3n anagbtbitrg, mo
bie aSrUber teine eigene ©t^ult befogen, fc^einen fu bot^ an anbertn
Uiiteiric^t erttilt ju ^aben. Sicftie ilnctgung ^at i'ut^ec laum Don
i^ntn {nit)fangen; mar er bod) faum ein 3a^c in SRagbebucg, ali
hit Sntrn i^n nad) Qifena^ brai^ten , no SSerwanbte feintr iDtutteT
wo^nten. SS mar moi)! utnigtr bit {loffnung auf bertn Unttrrtittiung,
bit fit boju btnog, btnn fent f^tintn taum in btr gage ba)u gt*
ntfen ju fttn, al9 btr Sunfi^, t^n in btr ^Sifft bti O^rtgen ju
isiffen. 9Iu4 ^ier ntugit Sut^c urn ®rot fingen, aber tS ft^Itt
ni^t an liebttioaen So^tt^attrn. <£tne ber eiften unb Donie^mfttn
^ituftr bei @tabt ilffndt fi^ i^m: Urfula dotta, tint gibortnt
©c^atbe, bit jiinge €^efrau tint0 btt ttfttn Jtauf(eu(t btr ®labt,
jtoniab Sotta, btffen gatniUe i^ren Urfptung m9 ^lalitn Ititete,
no^m fi4 bte JEnaben an. Urn „fttnte ^erilic^tn ©ingtns unb
StttnS milltn " fanb er Sufnalgnit an i^rem %i]iS) , gtitntilig ani)
in i^rtm ?»aufe. 3n if)t lemte er mo^I jum ttftenmol tint 3rou
non ftineten gormen (ennen. SSieflti^t ^ot tr bo^er feint f|D^e
St^tung oor btm SSeib ate ©attiti unb anutttr, ber tc oft SuS*
bruit gegeben. 3ebenfaH« gtboc^te er gem- {tntr trtpi^en 5iau«»
frou unb itjttr pnnifltn art, unb in ftinec ®tofft ju ®pt.
®a(. 30, 10 fil!|rt tr tin felines Siort Don i^c an: ,S« ip
Disiti.cdDi. Google
86 edpat In Qifinac^.
Itin licbtr iClite auf lErben , btnn grauenlttbt , mtm fit mag wee*
ben." ®4on 1611 ift fie geftoiben, abet nit i^ren @e^nat ip
8at^er In Serblnbung fltbtiebett.
Dent (EinfUifft btr i&oitai miTb t« gutter aadf DrrbanH ^oben,
ownn tc aM einec St^albcfi^en ©tlftung, ble i^rtn ©i^ im
grattjlelantrrto^ci am t^l6e ber Sartburg ^attc, cct^e Untcr*
ftft^ung nn)]^8. Xuc^ ein fiicfttr, namene eraun, mit bem
gut^ti fpfiter brlcfEti^tn Stile^r unter^lelt, na^tn fii^ feinct an.
^aS SBiibttBftt mat aber, bag er tt^t toirlli^ guten Unterrf($t
crljltlt. ^enfelbtn Dcrbanlte ft ^au)]tfit(4Ii4 bem Steftor bci €<$iile
jum ^etltgcn ®Eaie, bie n btfu(l)te. jnodtaOem, »ae nic ^Oren,
tear 3i)^. Srebonlufl elit oiiginedeT Wana. SOtan ecjtl^It ft^ nan
\tyn, bag er bcim ISintritt in ba0 ©^uljimtncr fcin eaiett ab>
na^m, meil man nit^t lotfftn fbnne, ob unter ben ®4UIern nii^t
mantficr voivt, au9 bem @ott eintn eurgecmelftet , eincn Sangttr
ob« fonp einen ^oifigclc^rten Xioltoien unb JRegenten maiden rooUt.
'Sieibci wav er aber autb tin tUc^tigtt Secret; ntben brr @Tam>
matit, bie SutJ^er erft ^itr griinbtii^ itintt, (amen au(( blc ©c^rift*
^(llet ju Q^un; man ftetlte Sttbciibungen in [ateinifi^tr ©prac^e
an, fa verfuc^te, gatij rntfiiret^enb ber Stl^tung bec3"tr (ateinifi^e
Scrfe gu mad)en. 9ta4 anetan(^t^Dne JSeric^t ^Stte Sutler in aQen
IDtngen feint Wt\^iHtr iiberttoffen; febenfaDS nar er, ait tx
mHi Diec Qia^ren Ort unb ®4u(e Dtttieg, um ble UniDtrfitat jn
be}lelttn, ni^t fi^Iftliter Dorbereltet ate onbert.
Unter alien $o4fd)ufen ^eutfc^Ionbe ftanb o^ne 3ti>eife( ba*
maU tttne fn ^U^trtm Slnfe^en al« bte oon Crfurt. ©egrUnbtt
im 3a^re 1392 a(e bie ©(^bpfung einer freltn ^Urgerfi^aft,
rtii^ au«geftattet bur4 ))St>ftli<^t ^rtDiftgitn unb fonftlge ®un^'
btjeugungcn, im $trjtn !CentfiI|(anbe gcltgen, Don bem fltirgerfinn
elner felbftbemugten ©tabt a(d ftleinob ee^egt, ^alte fie bit iHleren
Unlotrfttattn fUrftlii^er Stiftung bolb tlberfiagelt. 91q4 tinem
3a^r^unbtrt blUfitnbtn Seftt^tne tonntt fie auf tine iRei^e bex
^erDorragenbfiten aR&nnet, bit an i^c gele^tt unb i^ren JRu^m
ueU Ubtr S)eutf(^fanb Dtrbreittt, jutUdbitittn. <&i glng bie Slebe,
Disiti.cdDi. Google
3>it UniBrefitat ©tfurt. 87
ton rei^t gett^tt votxhtn moUt, tnilffe na4 <Srfurt flc^cn. @(ltifit
gUrfttn unb {)trrtn, wit gtiflHc^en SfflUrbentriigtni gait ti a(8
eint S^rt, mit mm Tic "u^^ ooillbtrgc^cnb bit @tabt fiefuc^Kn,
t^rt Stamen in bie SOtotrifcI oerjeidtnct ya. felien. ^tm Slnfc^cn
bet ()0d|f:^ult cntf))rai^ bti SSo^tftanb bcc ®tabt, bit in fruc^t'
borer ©tgcnb eintn umfUngltt^tn ^cinbou betrieli unb in i^ren
^anbttebejtcbungcn ben anbtitn notbbeutfi^en @tiibttn ni(f|t na^*
ftanb. 3tei[i(4 ju finer freien SReidid^abt ^at (it ti nit gebrai^t,
Dtrgeblit^ tnat baS Don 3'it 3" B^i^ M imtnec mitbei regenbe
^eeftrebtn, ^ unttr 9n(t^nung an bie fiidififi^tn S^i^fttn ber
$)o^eit bee Wlaiaitt Srjbifi^ofe ju entiit^oi.
aSit Onttreffe Dtrfolgtt man ttllffl, ronS on ber Unioerfltat
oorging. 3^tt gefte martn anify bie gefte btr @labl; pfligte man
bo4 UniDerfitdtSafte, wle $romotiontn u. btrgt., unter unmitttt'
bactt SItifnaltmt ber SSUtgerfdiaft Doiaune^mtn, mil atltm $ompt
mittt(alttr(i(^ti: ^trrttditeit; unter gadtlbegieitung in Ittfttic^tn
©eiDiinbern fitbrte man bie ©eftttrttn burd) bit @tabt.
3m engften SBerbQItnid jur UniDtrfitfit ftanb outi) bit jablrtidie
SUrifti. (Sinjelne Se^rftelltn aaren, wie ba8 an beu mtifttn
$o4f(^u[tn bee SaQ tnar, gerabeju auf gtiftlic^t $r&benbtn fun-
bierl; aui$ t'ftgten bie @tle^tttn cm9 oeifc^iebenen Orben, jumeifl
bit aSoiftebtr an ben tm Slofttt fUr bie aRBnt^e befttmmten ®tu<
bitnanftaittn jugltii^ an bei UniDerfttiit ju It^ren. !iDiee gitt tioi
alien Don ben ^lofefforen ber 2:f)(o(ogie in9 3Iueufttner<@temiten'
ortitaS, btr in feiner grogen ^iebtrlaffutig ju @rfuEt tin Dittbe*
fu(^ee studiom generale unter^ieit unb ber Uninetfitiit fi^on
mani^en berlitimten Selirer gtlieben ^attt.
Steben {lenning @6be, bem DKit^in btrii^mteu 3uriften , roaren
btfonbers 3obocus SirutDttttr von (£iftna(^ unb S^orl^oIomfiuS
Hrnoibi non Ufingen, tttttiet SQIttglieb bee 9Inguftinttotben6 , ge<
gen ^nfong bee 16. 3a^t^unb(rt8 bie gtfeiettften Sebrer btr ^a^-
f4ult. 9!Sab<^ttib fie fi^ rpilttr jt mt^r unb mt^r ber t^eologifdien
SEBiffenf(^aft gunianbten, gt^Hrttn fie bamale noi) ber ^jljitofotibi'
fdien Sufulldl an, beibt gltii^ ouSgejeii^ntt alS C'e^rer ber ^ogit
unb Sialtltil. SMefe bdbtn !Cie)i))tinen looren te au(^, bie im
Sorbetgrunbe bed ^ntertfftS flanbtn, bit notntnbigt Sorbtbingung
Disiti.cdDi. Google
88 &Siomf-
icstit^cn Satfiftubtume. SS tear bit ^tit btr obftnbtnbcn, in f!d|
onfaQenbtn @i$ofaftif. X)ic Qrogm ©tbitbt bcr t^co(ogifd)ni
iDItifter be« WliUtlaltna , ftnuntnentrt unb t^rmUrbig tttt feint
X}ontt, bo« {»i>(^fitt, toaS mcnfi^Iit^t ©tifttStraft unttr bnn ®e>
fi^Hpunft untrUglii^er Slu^cnlt^rc froinnten $er}nie ju fdiaffm
Dtnnot^tt, [Qgen oeit jurlld, tin Obicft fur bie ffommenticrunge-
fu4t griibtlnbtr (fpigonni. 3m iFampf urn bie iDt(^ttge, tief tin*
fi^ntititnbt t^rogt, bie bie ®tifttT ia^r^unbtrtcUng Htuiegte, ob ben
nllgetneintn Segriffen Sfiftcnj jujuf^reibtn fti, obtr biefe nur ®t'
bitbe unfere« iSenlenS fticn unb ni^t bitltnc^r bent Sinjclnen, btm
OnbJDibuum atltin loa^t^ofttfl ©tin juffttnt , toettfie tinfldtt f^Iitg'
lid) bie Ober^anb gevann, ^tte fl(^ bit Jiraft ber @(^o(aftiI set'
je^tt. "^aB Snttiefft an biefen ert(nntni<>t^torttif(f|tn t^ragtn itbtr>
ront^erte fo ft^c, bog aiUti anbcre ba^inter gurMtrat. !Ctt fiir<
dftaltfiu, an bcttn Untrligli^frtt man aud) fe^t nit^t ilocifcUe, unb
gu btren trfenntniflmitgigcn ^rfaffung baS aUe^ bicntn foQte, matt)
jum ttbungSftlb eincr not^ btn niitlii^tn ober Dtrmeinttii^en Jta-
ttgorieen nriftotfUfi^ec ^^Kofop^ie ^dc^ auflgebilbeltn Sogit, bie fi4
barin gefiet, in fl^ ftlbfl Ubtrbittenbtr @pi«finbigfeit aQeS in
Srogt }u fteUen, urn fogleii^ atlee ju ecmeifen unb baburi^ bie
unfe{|lbarc ffunft i^rei S)ia((ftif ju }eigcn. SRan bcmertte tS
laum, toie (tiil)t man babei in ®cfa^r tarn, fomolil ben @inn bet
Airi^enle^re al9 bie fluffaffung bee Slriftotelefl umbtuten ju
miiffen, — t» mr unlieftntten, bag man o^ne biefen Icin renter
SE^toIoge iverben tOnne.
ytebm biefem nod) giinsliifi ungebro^tnen ©(^otafliciemus, bcr
bur(^ bie genannten SOlanner Dcrtcettn uurbe, mai^ttn fi4 bo4
ou4 f^on bie neu^umoniftifc^en ®tubien geltenb. 9Ieben ^eibtl*
berg roar e8 juerft @rfurt, Ko bie 9ia(^a^mer unb SJemunberer
ber tDie neu tntbe<tlen tlaffifc^en 8itteratur, ba9 unru^ige SSalt ber
.^oeten", Mufno^me aia Ct^rer fonben. 156 ^it(t fie gtroB^ntii^
nii^t lange bafelbft, afier i^re @(^lt(er, batb isie fte ergrlffen oon
tiner unbejmingtic^en ©e^nfuc^t nai^ bem tlafjlfdien Sanbe ^lalien,
bta^ten Don bort^r neue ^nrcgung mit in bie $eimat unb Dec
breiteten bie neue Stic^tung. Urn ^nfong bed 3a^r^utibeit« burfte
(Srfurt alt mtttlpmtt berfelben getten, na^bem SRatemue ^iftorifl
Disiti.cdDi. Google
3^T Sn^aitnlS iunt $<umanlemitt. 3a^. Don Stftl. 39
tint grogt 3a^t SUngtr nm fidi Qtfammtit, tin 9!iIo(aug 'SSlat'
ff^olf, btm Dtr ben trfttn gTtttl|if(f)Cii '£)md in Titutfi^Canl) Dtr<
6onttn, aut^ H8 Stublum btr grict^if^cn ©praise tingefUEirt
^attt. iSitbettn fliii aui^ f^on batnale itnc Scanner, bit fpilttt
btn aStiniditunsetainpf gtsen $$o[tn unb 3n^alt bti ©i^olafitit
aufnt^ttKn foUttn, fo mar boiii 6i8 jttjt con mirtli^itn ®eetn*
fagen jmif(^m ben SBerlrettrn btS 31{ttn unb SItuen in @ifurt
no(f| taum tttoai gu fpiirtn. ^rutottttr (tgtc SSert botauf,
in befftretn Satctn )u ft^reibtn ate ee bidder Ub(i(^ gtiotftn, [tint
t)^iIofop^ifit|tn ©t^riften ntit (Sitalen au9 ben 3EIttn auSjU'
gotten, unb (obprtiftnbt ©tbic^tt Us ^tftotie unb 3Rarfif|(i(I
tnfifa^ttn bitfetbm btr ftubieienbcn ^uQtnb. So fdiii^tt man fii^
unb \uiHt Don tinanbti ja (emen, im sanjen gtnomnitn Ubcrad
(in frlf(^te, ftB^Itilie^ @trebtn, bit 3[tttn noi^ adtitt^alben gt=
c^rt, bit 3ungen boi^ f^on im SSorgefil^te, tine ntuc, ^tnliitft
3tit ^troufjufil^ren.
fStaa tjat tool)! man^mal gctneint, in Sifurt tint frtitre unb
antipiiprtli^cn Scrtrtbungcn jugcneigte JRic^tung erttnntn ju ttlnntn.
iJort ^Qtte urn bit Wlittt beS 3a^rl|unbert« 3Qfob con 3UterboJ
^aitt 91n(Iagt gegtn bit SStrbtrbT^ffe btr Street stfi^ttubert, unb
Mn 3o^onn Don SBefet, btr tine 3tit latig in ben fUnfjigtr 3o^ren
bafttbft gtle^rt ^at, befi|}en mir cine "/Rtifji @t^iiften, in benen
cr DieC f^ftematifdiec unb prinjipitQcr a[e fpiittc ^ut^er btn ab>
ta| unb tinigt btc mii^tigfttn Se^rtn bei mitteEatterUc^en jtirt^t
btliimpfte, wofUt tx fpmer ,1481 im ©cfdngnie geftorben ift.
abet irt te ft^on fragtii^ , ob 2ti(|e( jcne ©t^riften no(^ ju (Stfurt
gtfdiritbtn — ft^on 1460 finben mir i^n ju SBonne, ba(b barauf
auf furjt 3"t in Sof'l — > fo l"iff "W fii^tt tiingtflellt wtrben,
ba§ fit in ffirfurt ftlbft ju Itinti S9tbtutung getangltn. 8m 9n»
fang befl 16. 3a^r^unbeite fi^tint jtbe iSclnneiung batan Dci'
fi^uuttbtn. ©tgnec bed Rurialidmue gob t8 natUrli(^ Mif bort,
jRuft nac^ 9Itformtn nurbtn ItbtraQ laut. <Si lam qui^ Dot, ba|
^in unb mitbtt jemanb 5tt>eif{( barUber iiugerle, ob $u8 mtt 9ie(f|t
atS jfetter oerurttitt fti, ivic unS Sut^tr bitS Don tinem ftintr
ge^rtc, bem un8 fonft unbefannttn 3o^ann oon ©rtftnfttin, ttsii^tt:
in baS ^QgemcinbeniugCfein finb fott^e Sugeiungcn nicgt Ubergtgangtn.
Disiti.cdDi. Google
40 iatSftT in Orfuirt.
S(agtf man au^ EptStotKni biltfr Sbvc tit ^lioilegicn unb Spemtionm
btr ©tifitlit^ttit, iE|tt $atifui^t unb i^rm ?ebeneQ)anbe(, fo ecfi^al)
btc ^(^tung DOT btr Sixiit unb t^rtn 3nflttuttontn baburtf) tttn
Sintrag unb mie onbtrmiirte fiertfi^ten aui^ ^ier btr ^apft unb
ffbit ^eiligen, flonbtn bit ftijftcili^tn @eno!|nt[4aftnt, bttcn man
ni^t ntnigtr al« jmblf jil^ttt, in ^Ot^ftem Slnft^tn. HU btr
JEarbinal iRaiotunb D. ®utt itn ^Dbtmbtr 1502 unb jmti 3a^re
f))iiter niebtr in @rfurt trfcfiitn, jnitiftftt nicmanb an btm SSett
btr ))ii4]f't(id)(n (Snobengaben, bit tv Uberbraditt. Qn feierlii^tm
3ugt murbt tr Don ber gtfamteit UniotcfitSt unb btn JOt^Brbm
btr ®tabt tingt^od.
®o tagnt bit SStr^aftniffe , alft aRortin 9ut[|tr bit Unioerjititt
Srfurt bejog unb im @ommttfemtfttr 1601 a(e Martinus Ludher
ex Mansfeld bafelbft inftribittt tourbe. iClt SJmtibgtnMflge btr
eitent ^attt ft(% ie^t gtbefftrt. ^un ^atte ct leint Slot tnt^r
ju Ittbtn. Onoi^te es btm SBatcr bt^totUtn noi$ fc^tott fa([tn, er
lifg tS, wit gutter oft bantbar fit^ ednntrt, btm @o^nt an ni($t$
ft^Ctn, fo bag bitftr fii^ [ogar eigene SUdier anfdjaffen fonntt.
9ta(i btm S}unf(^t bte a^ottcd foQte er tin 9?ei!)tegelc^rttc
merben, benn tr ^offte mo^I, [ermafeinft ben ©o^n aU 9fat tint8
gUrften obtr int ^o(^gefi$&^ttn Smuft tine$ @tabtfd)rribtre ju
fe^n. Sut^tr ft(bft ^attt fttf) taum f(^on tinen beftimmten Vttuf
ttto&fiU. Sr gtbai^te mat|( alle« ju ftubitrcn, aa9 fit^ i^m bar-
bot. Sic ti bcr tiblii^t ©tubtcngang foibtitc , ^attt tt te junil(f)ft
mit btr $^i(ofo4]^it ju t^un, bit tine ganje 3leif)t Don iCiejipIintn
umfagtt. 9!cbtn 8ogiI unb btm, tcae mir ^cute SDlttaii^^fif
ntnntn, mad bamale jum guten S;ti[ in btr !Dia(eItiI jum 33orlrag
lam, QUi^ SR^etoril. SDaran fi^tog fii^ ^in^ i^'id' Don SBorltfun*
gtn, bit fti^ mlt ¥t|QfiI. ^ftronomic unb btr iRoluriDtfftnfi^aft
ttbtr^aut)t btft^iiftigten , frtlUt^ mtEir tin abftrntUS ^^itofoti^iertn
iiber bieft Dtngt, al« tine DarfteQung btr fontrettn Str^aitniffe,
tint a3U(^trgeIt^rfamttit, bit fi(^ in fiCaffifitationen, $artitionen
unb S^iDtfioncn ni[^t gtnug t^un lonntt , o^ut etnftlidie Stjugnafimt
auf bae toittdc^t Stbm unb bit 9!atur.
:CaS nartn bit ainfttnge Don Sut^trS UniDtrfitttteftubien. Wtit
grogem <Sifer toibmttt cr fic^ benfttbtn. 3>tt „fpint)ft X)ia[tftit'',
Disiti.cdDi. Google
ISrSc etubirn. 41
in bit n na4 Wttandftttone ^uebrud otifttf, entfpiat^ ftltien 9tti<>
gangtn Die feintit ®a&cn. 3Rit Sitbt unb 33tte^tung liing tr an
ftinen Se^rcrn, btfonbcre Xrutoettn; ai^Ctte n nixt itn 3a^re
1518 at« ben tifttn untet ben Ciaiettitern.
^aiti ftattt er atu^ bit I|umantftif(^tn ©tubttn nid)t augtiai^t
gcCofftn. 9tii^t bog tt bit $oi(efimstn ietici DOi^ergenannttn SRSn'
net befui^t ptte — anatft^alt ^tbtltt f^ion 1502 no(^ Sittttt'
berg ilber, unb fonp mifftn mit nut DOti tinec Iiumaniftif^tn aSot<
Itfung iUper JRtuc^tine ©cigiue, bit tr bei einem Junetn Snaeifltr,
$itron^mufl <Smftr, ftintot fpftttren ©tgner, ^5ite — , abei; bit
SIten ftlbft na^m tt jut $anb. SSie unt iStctani^t^on btric^tet,
lae er Me mei^tn SDtnlitiiitcr (attinift^tr @d|rift^tller; (Stccro,
Strgtl, StDtue, aber aui$ au8 ja^Irtii^tn anbtrtn SEutortn , btfon^
hai aud) Sierenj unb ^[autud, finben fl4 oielfai^t Sttatt in ftinen
@(^rifttn, btrtn Atnntntd tr fi^ bamat« tnoorben ^abtn uirb.
(Se mar Ubtigcne teineenitge bit greubt an bcr ©pra^t obtr an
bem ®tiftt btr otttiftn Stlt, uafl i^n barin anjog, bafUt I|at tr
niemols fonbetltdi Diet SJer^iinbniS ge(|a6t, fie ftnb i^m „St^re
atib Spitfltlbilber bee menf(f)Ii(^in SebenB". !&tr@f^ar btriungen
Srfurter ^umaniflen, bit oon 3o^c 1" 3(i^i^ m^c Don fid) "ben
mo^tt, fii^ gegtnfeitig beuunbtitt unb anfang, ^at er nictit fern
geftanbtn, btm engeren ffirtife, btr in ftonrab 3Rnt (3nutianue), btr
feit 1503 in ®ol^a a(e Sanonitu« It&tt, fein $aupt fai), ^at er
ni^t angt^brt. fOlit mani^en ^at tr fi4 mo^l nur flilditig btrU^rt,
toit ^Itr Sbtrbadl obtr ^ttreiu^, mit^tigtr mat ftir bit goCgt*
jtit bit 8t(anntfd)aft mit Srotud 9!ubeanu0, Die fi(^ 3o^. 3dgtr
an* Dorn^tim, einet btr ^auptDtrfaffer ber ,i8cieft bet SJunfet*
milnntr'', nannte. Hm ntl^ftcn fdieint i^m fifeon bamale ber \plUnt
ftlofttrgtnofft unb langtillirige Sctunb 3oE|ann 6ang auS Stfurt
geftonbtn }u ^tn. Sinbert, bit jtt glei(^tr 3"^ mit i^m ftubier*
ten, ben £)icf|ttr ffiobonud $effu8 unb ©torg iBurl^arbt au«
@|}t(t, bttannt nnttr bem 3?amen ©palatin, btr nac^tnaU a(0
hirfttrftlii^r {lofprebigtr unb @t^eimfe(cttllr in fcintm 8cben eine
fo bcbeutungdOoQe SloUe geffiielt ^at, bitrftt tr erft inan(^e« 3a^r
fpSter ftnnen gtltmt ^aben.
gnit utt^tr aSorliebe er fi^i mit ;i^itofo))^ifi^en !Z)inaen bt>
Disiti.cdDi. Google
42 Gt|1c olabtmii^c SZ&ata.
f^dftigte, 0t^t aa6) barauft ^ctdot, lug bti itengtnanntt (StoIuS,
alfl tt im 3a^ic 1519 bit @tublnibe(anntfitaft trntutrte, fiiH
ganj btfonbctS barauf btfann, bog tt tin , $^i(ofD))^ " gtmeftn.
®(tn Stbcn ging jioar nt(f|t auf in titffinmgtn ©liibttticn; mie
gtin ti t^ntn au^ nai^^angtn moi^te, n gatt bo4 ale .^uttigtc,
frill)lic^ti @)(fttlt' unb bit grcunbt (anntcR i^n au4 alS ,aJhi(ttu«'.
iSin UnfoQ ^attt il|n baju gtmat^t. Suf einer 9{eift in bit $titnat
ttattt er fi(fi tint ^albt SJItilt ^intct ISrfurt cm9 9JtrftE|en feint
SQJaffe in bit ¥u(«abtr bee St^tnttle gtftogtn. (Er mai in @o
fa^t ju Dtrbluten, ba fi^m n urn $tlft )ut Oungfrau, unb tS
gclong iE|m, auf btm SRUcfen litgtnb, buc4 Butiilidii ^'^ 3Bunbt
baS Slut juiiidju^alttn , bie tin Suiibarjt juc SttQt toar. 3[ne
Bintmei gtfcfTcIt, benu^te er bit 3)!ugt ]ut (Siltrnung bte SauttR>
fpitla. O^nt dncn ^t^rer gt^abt }u Ejobtn, latn tr fo meit, bit
Sautt (unftDoQ ju fc^Iagen, nnb ^at te gttslf au^ fi^on bamoM
Dtrftanbtn, burt^ frS^liditn @tfong trilbe @ebanfnt ju bannen.
3m @tubium otifolgtt tr btn gtioB^ntii^ XBtg. ©t^on
WliijatHi 1502 truarb tr ben trfitn atabtmift^en ®rab, btn
tints Saccalaurtue btr ^^tlofop^ie, etioae iibtr }niti 3a^rt fpSter,
urn (Spi))^anitn 1506, unttr btn Ublicf)tn gldnjitnben Stitrlit^hiten
bit SBUrbt elnte Snagifttre. @o mar bit p^itofop^if^e SSorbit'
bung ooQfnbet, nun folftt bad juriftififie gadiflubium btginntn.
©i^on ^Qttt i^m btr i&ater bajit bae tture @trt, bad Corpus
juris, gtfi^tntt, oicdeit^t ^atte er ((^on an btr tintn ober anbtm
iuriftifi^cn aSorltfung teitgenommtn , a(« ftin ?tben plUijitd} tine
anbtrt SCenbung na^m: im @ommer bed 3a^rte 1505 trat et
tn8 ffilofttr.
SSie untrmaittt bicfee <£rtignie btn grtunben fam, mlt ptb^tic^
tr audi ben enbgtiitigen Sefi^Iug gtfagt ^attt, ti roar bod) man(fie8,
Q'nntrtfl obtr ^ugirtd, Dcrangtgangtn, roaS mir nur ttKnttife au6
Sut^trd ^ugtrungtn bariibtr Dtrmuttn ftJnntn.
3n ftrtngtr 3u(^t mai^ fc aufgtmai^fen , frllEi ^attt tr bit 9}t>t
unb bie 9)IitE|faI bee Htbtvi (enntn gdtmt. !IQd^( mren bamt
btffere ^tittn gclommen. 3n freiercr Umgebnng ^attt ft<$ au(|
ftin ®eift freitr entfaltet, l^ttltn tugte fttr bit 92atur, mit ber
SStgtifltcung ber 3ugenb aUte Sifftnerotrtt, rooe fi(^ i^m barbot.
Disiti.cdDi. Google
3nnm (Entnriilttinig. 43
rtfnffenb. iSr fonntt frtt^fi^ feln wfe bit onberen, In ^pitl unb
®t\anQ ben @fnoffen ee gttii^t^un, {a fit itbeTtreffen, efl war
bo($ etDa€ SBer[(i)U(^fn;t{d tn i^tn, ma« Imnttr miebti ^trooctrat,
unb tr biteb tin @tlibtti. Uberflc^t man fetne utffenfd^aftlii^t
S:^ftg(elt, bU art fetneS goirt^rn? unb ©tubUrniS in fpattrrt
3cit, fo tnug (« Dor oUcm inS Sluge fadm, bag a immcr eltt
praftlfi^eg , fubJ|tniDf0 3nt(tt|je babel utrfolgt. 3u Jenec $3^e bed
3beatjfimu«, SQiffcnfc^oft um i^rer felbfl rotKen ju ttdbtn, I|at et
^d) tDD^I niema(0 emporgefcQtDungtn. Xiad mirb fi^on bomaU fo
Qtwefen fein. snu aQem Sifer unb nii^t geritigtm iSrfoIg ^attt
tr fi4 ben ))^i(ofop^if4 ' biafeltif d|tn ©tubien ^Ingegtben ; er lonnte
fi^ rUl^mtn, burin bcmanbert )u ftln niit irgenbeiner fefncr fp3>
teren ®tgntr; bae ^at cr felbft nii^t sering geai^tet, aber ee go
nilgtf i^m ntdit. 9}i4t bag er fl^ fi^on bamole Uber bie innere
Seere ber bamaligen @^o(afttI ttar gcmorben fei — an il^rer Sa^r*
^eit mar uo^I (tin 3")t'f'I aufgetoui^t — , aber es trieb i^n
ndter. !Inbere« bemegte i^n, nae feint ®e(e^rfamftit nii^t ju
befrieblgen oermo^te.
SQir fenneu bie (Sigtnart beS rtligiBfen StbenS itntt ^Ai, ba«
fttte june^menbe religibfc SSebiirfnie in aUen ©ilii^ten ber aSeiler:
ts Diirt ni(^t benlbar, bog tine in fii^ gtfc^itt, jutn ®riibe(n gt*
nefgte ?tatur, Die Eut^er, nii^t baoon ergrifftn ivDrben tDiirt.
^it trfttn (Sinbrltde feiner ftinb^tit niaren religibfe gemefen. 3n
SRagbeburg unb fp&ter in Srfurt traten fit i^m noili na(^^altigec
tntgegen. ISr ntig Dcn fungen JtartSufem in iSrfurt )u er«
i&^Icn, bie tnfolge i^rtr ftafteiung ate ®reife erf(4itnen, rin fli^eree
3ei(^tn tinee ^ciligen, gottgenei^ten Sebtnd. @r rougte, bag bie«
bQ« untrUg[i(^fte EIRitttI fei, bie ®ott^ttt ju uerfO^nen. SB fe^Ite
in ISrfurt uit^t an iprebigern; Sutler erjd^tt uon rincm, ^amenS
Seba^ian ^einmann, ber loadFtc gegen bie fittlii^tn ®ebre4en ber
3tit gcprebigt Igabe; tr uemalim boc^ au(4 ^ier nur bie ^nbe
bon bem ftnngtn, in feinem ^oiitt furditbaren ®Dtt, ber ale ge>
loaltigtr !Ri(^ter iiber ben SSoCIen throne; au4 tit^t tine let^tt
^riftli^t '^rebigt trinntrt tr f{c^ bafclbft gt^Srt ju ^aben.
2>ie S3ibeV al9 &anye9 nac i^m tin unbtlanntee 9u4- 0t*
tannt ift bit gtroig giaubmUrbige iSrjii^tung, mie tr jum erfttn-
Disiti.cdDi. Google
41 ®iftnb< ftine* SftBn^ttime.
male auf btr Qifurttr SitittDt^el ctnt ganjc latclnif^t ^M fanb
nnb, erftaunt nnb ^o[^ (tfreut barUbtr, barin mc^r aii bie fomu
t>ii^en ¥ttito|](n ju finbtn, bie ®t\(^iiiiit oon {lanna unb ®a>
muct laS. !Z)a§ ed dnen ©ott sebt, etiJlbtg unb barm^etjig unb
Don etogcr @i)te, ^at tx baiou« nii^t QcUftn. SJiel einbructS'
DoUtr nur flir i^n, btr Dor btr ©trtngc ber SItcrn gcjitttrt
^attt, bte ^rtbigt Don btm ^rnu ©ottts, ber oom ^imtnel offen*
bart loirb Ubtr oUeS gottlofe SBtfm unb bit Ungtrci^tiQttit bet
antnfi^tn. Sr lougtc, bag tr blcfen ^orn jit ermarttn ^attt ; nl^t
bat er fii^ bcfonbne ft^ntrer @Unben antlagtn tnugte, nii^t uoi
iratnbmeldit ftftnitre ®tinbtnf(^utb gu bllgtn ift tr, toU fo oltlt
Dot ibm unb nacfi i^m, ine Slofter gtgangtn — ftlbft fttut R«
bittRtfttn geinbt Eiabtn i^m nWi bcrgltii^ni oormerftn IBnnen — ,
abtr ftln ©emifftn n>ar ftinfii^Iig gtnug, um t^n trotibtm aI4
®Unbcr anjutlageu. :CU gragt, bit bad 3notiD bt9 gtfamttn
totrtfrtubigtn rtliglbfm Ztbtai jentt 3ttt ift: „^ai tann i^
t^un, bag ii^ (("S >»ttbt, loa^ (ann 1^ t^un, bag i(^ ttnen
gniibigtn ®ott fritgt?* mar aui^ feint ^ragt. iRtli^ toar bie
®tabt an ^r^tn unb fflapeOtn, on JReliqultn unb geiftlii^en
@naben, an SSrubtrfi^ofttn unb gtiftli^cn Sercintn. Sit Dide
gab ti, bit Don tlntm 8l(tar jum anbtru [itftn, Don biefttn gu
{tnctn ^tiligtn, buri^ Sailfa^rttn, Silmoftn utd> Saften fi(^ ben
^immtl ju Dtrbienen fu(^ttn! nu4 tr mirb t9 mit bttn einen
obtr bttn anbcm Dtrfui^t ffabtn] tr fonb obtr, bat R batnit nii^t
ueittE lorn. SSie tr uns felbfl erjiU^It, flonb ftir i^n bit ^gc
fo: .Sann miift bu eimnal fromm toerbtn unb gtnug t^un?"
Z'iiliil lonnte er ti Don ben liDtOn^ltn ^artn, bog bU« Ubtr^ol^t
im neltlii^en 8eben nii^t mitglii^ fti, bag man nur im fSt&aiti*
ftanbe tin ^eiligefi Seben fU^ren t0nnte. (SB martn gtffiig guntic^ft
nur DorUberge^tnbt @timmungen, ^alb religiiiftr, ^alb meltf^tnerj*
ttt^eE SErt, menn er baraufl)in boran bai|te, bttn fUnbigtn Stlt>
Itbtn 9}a(tt ju fagtn unb @ott aUcin gu bicnen; obtr ft' molten
ultberft^rtn, unb ee ttgntt btr 3ugtnb, foldien ©tbanftn nac^*
gubenten. X)a lorn 3tugere« ^ingu, eiit grtunb tourbt i^m bui^
cintn jjltiglit^tn Xob tntriffen, bad moi^tt ftine ©timmung noi(
tne^r otrbliptrn- 89alb bacouf btfut^tt tr ftine €(ttrn In ber
Disiti.cdDi. Google
Qintiitt in« Slopn. 45
^titnot. %ii brni JRUcfmege, unmeit Don (Stfurt Iieitn iCorft
@tDttcr^eim , fibtriafi^tt l^n tin ft^mered ©tnitttr. 3utn Zobt
tifi^cecft Don betn furi^t&arcn Ttonnern unb JSIit^en, in bem tx
nur bie bro^tnbc @t!mme gitttfi^tn 3<>"ic^ ju Dernt^men Dtf
tnod^te, flet et auf feine Snitt, unb in bee STobteang^ ritf et
auS; „$ilf, (iibt @anct 3Inna, i^ loitl tin SnOnt^ raerben."
X)utt^ ®ott fclbft meinti et buju berufcn ju fcin, mtt tr ftinetn
SSatec gegenitber no4 jioti Sa^ie fpStcr gettenb mai^te. 3rtt(i(6
junit^ft, ale tr in (Srfurt angtiangt, lam c« bo^ wie JRtut ttber
i^n, tin fo fc^neHefl @eIUbbt gtt^an ju ^abtn. Hba tx glaubte
fii) babuT(^ gebutibtn. Strgebetitf ma^nten bitgreunbe bauon ab;
eS xooUtt i^nrn ni^t in ben ®inn, bag ber Don 9!atur ^urttge
unb fTi)|ticEie ®t\i\it eln Wind) ucrben folic, ^bci Sutler ttx*
blieb bet bem einmal gefagtcn @nt[d^tug. Safl t|at'«, bag ber
Safer, bem er trft fjjiitcr bacon Snitteilttng ntai^tt, bortiber ^fdiitr
toU" toeiben tooUU; — urn (S^iifti nillen, le^rten bte Miti^t,
miigte man aui$ 9}atcr unb SftiMtc oerlaffen. aSiecje^n Xage
nodi Jenem (£relgnie, am 16. 3uti, lub er (eine befCen greunbe
2U fi4, urn nan i^nen unb ber fflelt Sbf^itb ju ne^mcn; not^
etnmal ergii^te er ficd mit i|nen an @efang unb SauUnffiiel.
S[m anbern Sltorgcn begleitetcn (te i^n untcr ZEicttntn bid jur
$forte be9 lugufttnerfiofterS.
Disiti.cdDi. Google
2. KapileC
3in iXngn^necklo^ ya txfwd mi kie Mfmit in Ulittrnberg.
£)er Otbtn t>cr ilugupintnitmtttn, nit^t )u uvtotdj\tla mil bcm
btt Kugufttntri^oc^ercen, tear nttftanbtn burd) bit 3»fat>imcnfaffung
uerfi^iebener Sremttenocrbinbungen Otaltenfl, benen ipa^ift Slle*
fanber IV. itn 3a^Tf 1256 bie fogtn. dlt^ti bts ^(irigni 8[u-
guftin gob. Sin SSetttlocbtn, utt bit granjietaner, SDominitann
unb Jtarmefitei, tfattt tx, toit biefe, au^ in Slieutfc^Canb fi^nclle aSer>
btdtung gefunbtn. ©egen SInfang bte 16. ^Q^T^unbtm jfi^ftt
man bofelbfl mtE|r aK ^lutbtrt 91itbcrtaf[ungtn. SDit SBerfafyung
mar oon btr bti Ubrigtn Orbcn menig Dttfdiiebtn. Hti bet @pigt
bee gan}tn OrbenS ftatib bn ®entra(, ber in !Kom ftinen ©if)
ifaUt unb bie einjclnen £)iftiittt buri^ ^roDinjtatt, benen bte
^tiotcn btT einjetnen SonDtnte unttrftanbtn , rtgierte. ZEXi^renb
bet ^tDttinjial bit ^tioren unb fonftige SIbgeoibnetc bet StoMtait
gemO^ndc^ aUt bret 3a^re DtrfatRtntftt, um Uber bie 8Inge(tgen>
^titen ber OcbenatJrovinjtn )u beraltn, fanb bci gefamtc Oiben
feint 9{e))riifentation in tinem @mfcaitapittl, ju ueti^em ber ®t*
netal alle fei^d ^a^re gcnb^nfit^ ju ffngrtcn bit froDinjiale unb
fonftigt auegejeic^ncte ^trfiinli^Ietttn btrief, unb bad mit grogtm
tird)[i(f|cn ¥oiii)) gcfeittt ju neiben p^t^tt. Obmo^I Dtrantwottlii^
unb nomintll ati bie auSgebilbeten Jtonftitutiontn bed OrbrnS ge>
bunbtn, ift btr ©eneral boi^ faft abfoluter $errf(^er. (gr ^at bie
Sa^r bed $roDinjiat« vie bit fBefi^Iilffe bei ^roDinjtallapitel 1»
bcftmigen, erteitt (grlaubnie jur Sriangung alabcmifi^tr ®robe , be'
ftimmt bie ju befu^enben ©lubienanftalten; o^ne feint SinwiUigung
3,;. Google
ansdflinnoibtn. 47
barf ttint gidgcre dtti\t. (citit XSoUfa^tt oorfltnommtn metbtn;
er Dcrfcfit nud rinem JEonotnt in ben anbern, auS cintr $ro'
Diitj in bit anbne, batf ble ©icnjen bcrfelbcn bcliebig anbcrn
unb ^t cine grogc iRet^e dcr jRefetDotrei^ltn , bit if)m Qeftatten,
libfcaK tinjneteifen.
3n bieft mo^Ioegtiebfitt 9}trfaffung mar ftit btm 15. ^[fv
^unbelt tin SRif gclommen. Sit f^on frU^er angebeuttt, mar
ber SSerfut^ bet grogen Stonjilien, bie tna^rtnb bte Sdtiimai
atlcntfialbtn Deimilbecten Drbtn ju teformititn, an betn SSiberfCanb
bei @entratc gefdjcitcit, bie barin tintn Singriff in i^ie ISnai^t'
DoQ(omm<n^eit [a^en. ^a tntftanben unCer bent (Sinjlug einjetner
fiir bie atte Ocbensftrengt begeiftetten jmdnntt aaSt bei ben 91u'
guftinereremiten Songregotionen Don Obferoanten, Serbitnbe Don
ceformierlcti Aiaftern, bie flt^ natuigtmiig ben ni^trefDEmitittn
Obcrtn entjogen unb eigenartig gegliebeite ©enoffenfc^aften biCbeten.
3n ^DeutFi^tanb tarn tfi m^ frUfjertn ^ttfuc^en ganj befonbetft
buid) bit 2:^dttgfett bee Snbieafl '^toiti ju einet foli^en engeren
SBereinigung rcformicrter Ronuente, bti bcutfi^en ober fii4fifi^en
Jtongrcgation , toeCi^ec bteftc SRann ia^cjc^nttCang bis jum 3a^re
1503 Dorftanb. Wlii eiferner ©trcnge nnb Cnergie, oljnt ©(^eu
nor bent Sann feinte @entral«, tai 3bta[ tints (Sifecerfl fi)r
m9n(4if(^t ^eiligltit, ^attt er ti Dcrftanbtn, ntit UnterftUgung ber
iseltii^cn $)errfd)cr, befonbtrS ber ftli^fif^en, bie i^m mitbei btn
®4u|i befl $a)>ftefl gtgen bie Orbeneoberen Detfc^affte, mif unb
na4 gtgen breigig AonDentt and alien ©egtnben S)eutf(^[anbS,
barunttr bit ^ctDorragenbfttn, mit iDlagbeburg, Qifurt, 9tilmberg,
Wl&ttditn, in ftine @en)alt ju belomntcn unb bamit i^ren rei^t'
tnil§igen JOberen, ben ^rooinjialen, ju tnt}iel|tn. ^tiiber lam tS
JU gtogen S&mp^tn, oft auH) ju ©tmattlEiaten. yiax geitiDeiltg nar
e0 i^nt gelungen, untec bent (Stn^uffe ber biefen Stflrebungen
glinfttgen ^iipftt ftine Sncrtennung al9 ©tneralDifar bei ttfot*
mierttn ftrntucnte ju triangen. {)Srten nun, mie bit jReformierungS*
fut^t ber Obferoanten, i^rt Sieigung, motnSgiii^ alle ftonotnte fii^
JU untertrtiftn, te mit fief) bra(^te, bieft jtdtn))fe, bie foitmit^rtnb
bit Sfipenj btr flongregation in Srage fteflten, nii^t auf, fo
(onnte bod| bee ?lac^foIger bee ^roEcfl, btr auf bem ftafiittt ju
Disiti.cdDi. Google
4S SXutt4< JiDttgtcgiition. SIfct Stbtntnttg.
Sfi^mtgt tin ^a^rt 1503 triiPii^Itt @ni(ralDitaT ^o^ann v. €tau'
pi^, baron btnlcn, friner jtotigngation tint ftfttrc Orsanifotion
jn gtbtn. 3in Oo^rt 1503 triltg (r Jhmftitutionen, bie, betim
bee @rfatnloriicnfl nat^gebUbtt, nic bort ^touinjm, ^Ur ftttntre
S)tftTittt fcftfttUU, In bmen tcgtttndgigc Sifitationen bet bojn
btfteQttn !Di^tft«t>tfare bin Seftanb ber JHofttrrtformation fidjern
foQten. :9ti ber ganjen Scnbtng berfetben, nid)! ctua tint pttlt(^>
ntigibfc Srncutrung otijuba^ntn, fonbcin nur tn ttbem ^unlte
bit a(tt @tttngt bti ^lind|tunie nitbtr^eijupeden , brgreift t9
^d), ba% mantle ber Rtlnllc^tn Orbensvorfilirtfttn ^itr nod) U6ti'
bottn tvuiben; oon Sttbtutung wurbt mtnigfttne ftir bie gofgtjtit
nur tine obnieli^tnbt Stftimmung , nilmtii^ bit Srma^nung ju
eifrigetn @tubium ber ^tiligen @(f)rift.
11betf)el|t man bit SSirlfamlclt ber SEugnftineretemittn, fo reicgt
i^rt Stbeutung freili^ taum an bit bti btibtn grogen l9rtte(orben
^tran, fit ^abtn ttinen @ele^rtrn ober OrbenS^tiligen aufjunjeifen,
btr btntn btr S)oininitantr obtr tJranjiefantt, tintm Stomas ober
aibertuS iDtognue, eintnt SSonaventura obtr ^und Scolus glei(^
liime; aber boft ^abtn ^e in ber ©tiUe eintn nii^t ju unter*
f^(it)tnben, mtnn aui$ nic^t origlntUtn (SinfluS auegtUbt, btfonbttS
ftit ©rUnbung ber beutf^en ftongrtgation. ^ui^"^ 'i ^*" grbgtrtn
©ttibten toarcn fie gldcfi btCiebt beim 3}ott, mie bti btn Dorne^tnen
gamilien, bie mit btfonberer SotEiebe gtrabt bei i^nen gur Sci^te
([ingttt unb fi(^ Don i^ntn State er^oUen. ®egen Snbe bee 15.
^Q^r^unberte ftnben nir fit auf^ a\i bie gtfi^&^ttfttn SJertreter
f(^olaftif(fier SE^eotogie unb ^^itofopbie an btn nic^tigfttn $»ot4'
fi^uien 3^eutf(^tanbe. Sttlcnt^alben ril^mte man fie wegen i^reft
TOifftnfAafttic^tn giftrfl, unb bit SDIotrittfn btr UniBtrruitttn loeifen
tint anffaUenb groge ^atil Stugurtinertrtmiten a(e ©tubierenbt auf.
@ab ee aa^ bet i^ntn md) Ditit, bie bem 3)15nc^dibcale menig
cntftfrat^en, fo mar bod) bae trnpt @trtbtn nai^ mbni^ifditr {leilig-
teil nid|t |u Derltnntn. SSiit grogem Smfte mibmtttn fie fii^ ber
©eetfotge, bit Srubtrfdiaftcn unb allee, toai jum mittelalttilic^en
Siic^tntum ge^Ortc, fanb bei i^ncn bit forgfamfte $pege. S^aju
lam, bog bit JtonDtntt btr Songregation eine ^teblgtt^dtigteit
tntfalttttn, nte fie taum tin anberer Orbtn oufjumttftn ^attc.
Disiti.cdDi. Google
KngnttinctDrbtn tub bit Jtatit. 49
'mad) intb mii wnrbcn Ui oQen grQgercn SonDtnten iKfonbete ¥te>
bigii bcftellt, unb fit wartn fo noHeEidiebt , bof man g. S5. Boa
btm 9IuQuftintr))rcbieer ju 9IttTtilpetg ale wm bem frebiset f(f|It^t>
neg fprac^.
Sange 3ttt W man in i^ntn bit a3tctittti tiner toanBtlifi^
^ii^tettn, Don SlugurtitiS ©nobenleEire bttinflugttn Z^eotogic ft^
noUen. 9}lc^te tft itilgn ate bit6. ®ie tDifTra Don Sngufttn
ni4t mc^r al8 bit mittclolttrtii^c 31|toIogit Uber^upt, in niifiU
mei^tn fie Don bet ^trrf^tnben Siri^ttift^ce ab, angti bog fie
in bei iJt^TC Don btt Omnipotenj bee ^offt^r »on btr Siotmrnbig*
ttit eigtntn SJtrbitnftte , Don btr $)trrli4(tlt unb SUmaifit bn
^immttetitnigin , bit gcogen Vutoritfitcn bte frU^tn SDItlttlallerf
no4 Udtrbitttn. 8m nfi^ften ftf^en fie in gt^te uib Seben btn-
Sran|i6tantrn. Siit bti bteftn gipfelt i^r ftuttue tn ber SSei*
^cung bti Irdtigtn ^ungfcan. 3^t 89tlbnie mug im ftapitelfaat
teben Stiofttti f{(^ finbtn. 3m Siftr fltt bit St^te btt anbe*
fUdttn (Smpfiingnie nnb bte neue 3[nba4^t jur ^eiligen Xmta
ftonben fie btn sntnorittn nic^t nait, unb DitQei(^ ^at bamale
niemanb, meifmilrbtg gtnug, btm $a)>ftlum gcilgett ZiUnfte ge>
(tifttt ale Kbtagiirtbigtr unb lu^ttit^ei iStiteibigtt bee 9b[a(ftS
gegtn alle fotanifi^en Stngriffe, ale ein SnUglieb btr btulfi^n ^n>
giegation, cine SutoritU in ftinem Oibtn, ^o^. D. $alg, iCotlor
nnb ¥rDf(ffor btr X^totogic im Hnguftintrtlofttr }u Stfurt.
!CafUc \tat ee il^nen bcnn au^ Rid)t an 49&t)ftli4tn ®mflS>f
jeugungen gefe^t. tni Mare magnum, in bem bit ^^iviltgien
ber Diet 89ettt(iitben im 3a^ie 1478 btftStigt, etmeitert unb lobi'
fijitrt murbtn, tSgt ectenntn, totUitt ©nabenecmeifungtn fiife bit
Kngnftintr con ben $iipften gu erfitnen fatten. SDet ganje Orben
uic bte eln}e(nen StBftct DtrfUgten Uber tine grogt SPttngt rei^tn
aaiaffee. 3nnoctnj YHI. gtmii^rtt tm 3a^rt 1490 aUtn Orbene'
licf^ctt, audi bcnitnigeu, bie nut einen einjigen Kltar befagtn, aUe
dnbulgtnjtn, bit mit bem Sefui^ ber ®tattontn iRomS Dtrbunbcn
maten. ^ie ^bc^fte Huejtii^nung uarb abet bem Otben jutetl,
ale ait^anbtr VI. im 3a^e 1497 bie S^renfteUe tinee p&pft'
ti(4tn ©attiflane fUr emige 3tittn btm Orbtn gtmil^rEeiftete. jtein
anbtret Orben lonnle S^nli^tS oufmcifen, unb te mar notUrlii^r
Disiti.cdDi. Google
00 £a< StofltT in etfmrt
bag bur4 foli^e jJtDorjnetuiB bie Sbaxiitt jvifilrtn if|in unb btr
ftntie inuner tngct gcbt&pft mnrbett. ^anlbar na^men ddh jet)t
an bie SRUni^ btfonben itgclmagige garbitten fiti $0)}^ unb
Jtiril)t in i^t IRituai auf, loa9 man i^ittn an ^Q^tflcr ©telle
raiebeium ^odi anre^ncte unb nt^t unoergirften litg. ^o^ mtffx
n&tt al9 btr gtfamte Oxtttt mar bit btntfi^ fionsregation buri^
i^rt ganie ®ef(f|t4te bcm $a)]fltutn tierbunben; i^re efifttnjbe"
re(^tigung oerbanttf fie Itbiglit^ papftli^er ®m^t, bie babti bent
JScftrebtn be« SanbeefUrfittn, burc^ tigtnmili^tige ^Reformation i^rir
fttdfttr i^ic ZenitortalgaDalt ju er^aden, tntgegentam.
?teben bcna lu Slttinbtrg mar nnttr aOen Jtonntnten ber
bcutfi^en Songregation ber gn Srfurt ber ongtfe^enfte unb grj}§te,
au4 tiner bei aitt^en: f(f|on 1256 fi^eintn bie ED^ilnt^e bafeCbft
ben trpen Stirutl) einer ^ieberUffung gema^it ju ^aben. grU^
^otte man jur ^Q^eren t^eologifdicn Kuebilbung bafelbft tin stu-
dinm generate enii^tet, baS befsnberS feit ber ©rltnbung ber
UniDerfltiU ja^Crei^ befni^t ttiutbt. Sn btmfelben ^ttt u. a.
3o^Qnne0 3o4<"^ic( gemirtt, ber fUr feint SttSmpfinig U9 ^itf
oom ^opfte bie Qoiibmt 9Iofe tr^aittn, bertn 9tibilbung anf bem
©rabfteine besfelbtn bie frommen SrUbtr mit g(eii^tr S^rfuri^t
Doi btm ru^mctidien OTbentfgtnoffen toit ©(^onbtc bor bem ge-
fa^tli^en ittgtr erfUUtt. (Srft na^i langen Rjini))ftn mac a
btm droits getungen, ben Sifuiter ffonDcnt ftintr Songtegation
cinjuDerUibtn ; bafiti ^ittt tr aber bann um f o fefter an ber einmal
angenommcntn Strformation- 97til|t mentgtr aK brtt ^enberfi^afttn
nuibtn bafelbft unter^alten, ju C^rtn bte Iieiligen Suguftin, ber
^eiligtn !(nna unb btr ^eitigen ftat^arina. SJit niete ®naben>
goben nuiben btn SRitgCiebent gebottnl (Srft ntueibtnge im Sa^re
1502 ^atte bet plipplidie ftarbinoEIegat Staimunb D. ®uit neue
Sbtitffe gewS^rt, bit au4 btnjenigen gtlten fotlten, mddie jut Sle-
ftauriemng beS Slofitergebiiubee unb jur 3nftanbE|a[tung ber ^ei'
ligen ®effige .^ilfreidie fianb bieten* unb an genlffen Xagen bie
ftloftetliri^e, neli^t P4l tDunbett^fttigtr {Rttiquttn ber ^tiUgen 9a-
tsarina rit^men lonnte, anbii^tig befut^en mllrben. %M bitfe unb
onbtrt $riDi[egien nii^t btn gtwllnft^ttn mattrieHen lErfoIg tr«
jittten, iDtttben fit tm Oq^ti 1504 bci tiner jweiten SlnttKfen^tU
Disiti.cdDi. Google
Snt^ Qitttritt ba]tibft. 51
b{« AarbinaU n. a. ba^in ttmcitett, bag aKtn btnjltniacn loa^t^aft
iRtutgen, bit gcbelc^tct ^abtn, tin ^bliig Don 100 Sogen Dti^tigtn
tourbt, mm fie an gemifftn S'fttn ju beftlnimttn ©tunben bit
Otbeneltr^t befui^tn unb ft(^ btnt fttofter ju befagttn Sweden,
befonbttS abtr jur SBoQtnbung bcr angcfangencn 0t&tiot^et, ^i(f>
uiAt CTloelfen wllTbtn. ®Uli)t Qnbutgenj ^atttn birjrnigen ju er<
^offcn, net^e an btn befonbtren ®tfilngcn unb ©ebctcn ju S^rtn
btr ^titigtn 3ungfiau, mili^c Jtbcn Sag unb in feicrtit^tr 9}eife
jtbtn Srettag int Jtlofler iibtli^ naxtn, teilne^min unb btc ^cebigt
Itotitx 49iUber btimo^ntn nlirbtn. Slbet aui^ bit 49rltbci ftfbft, lotti^t
bit UnttrftU^ung U» Stofttre btm ajoUe grdubig naf)t (fgtcn unb
bte Dorgefi^ritbtntn gorbtrungtn tifUllten, foUttn in gUlc^ct 9Stift
begnabigt ftin. ®o rcii^ umrtn bit ©nabtn btfl (gifurter fton*
btnte, in btm Sut^tr wtnigt aHonatt fpattr 9tu^ flit (tint @nlt
fit^en fotltr.
Sae t^n otianlagt ^at, until ben Ditltn ISrfurttr Albftern
gtrabt bltfte aufjufu^tn, lagt ft4 mit Stftimmt^eit nii^t fagtn.
ajtelltic^t ^a(t( il|m fein Setter 9lrnoIbi uon Upngen, bet, mit nir
Ilbtttn, auguftintt mat, getabt bitfen Oibtn [itb nnb tottt ge*
mai^t ; DitUcidit mat ea ba@ Sinfe^cn btfifttbcn Ubtr^au^t, btc 8Iuf
ftincr ©trtngt unb bti goltgt^titigten itbtai bn SrUbtr, bae t^n
anjog; abtr man batf a\i6) baron benfen, bag im ^(oftct tint
Srubtifi^aft btt ^(iligtp 8Inna unter^alttn tourbt: mit tintm Slot*
fi^iei JU i^T fiattt er ben a^Hnt^eftanb gtlobt. 3ebtnfa{|0 ^atte
er nut bra tinen SBunf^t, ale tt bie Jt(ofitetri^iDt(te Uberft^titt,
nunmttit rti^t ftomm unb ^eilig ju neiben.
3n ftittti^ti SEBeift, noi^btm tt ftine 8ittt um Slufna^me Dot
ptrfammettem SopHtl mitbtr^oli, umrbt et ol4 D^oDijc etngeftcibet.
SRodi einmat nutben i^m ^tti, mit bit Sonftitutiontn ti uor*
fi^ritbtn, btc Sef^merben be« tliSftttltc^tn gtbtne Dotge^aften, baft
^trjiditen auf ben eigtnen SSiUtn, bie Sntfagungtn, bit ©^mai^,
bte auf btr Slimut unb bem Settel liegt, unb na^btm tt erQiitt,
bits atiti mit @ottee {)i(ft ttagcn ju moilen, murben i^m unlet
S&e(^fe(gtfitngen, bit auf bit (Sintitibung 43ejug na^men, feine Saitn'
tltibei auSgejogen unb bie SRiini^eaemJinbet angelegt: jueift ba4
meige wollene Untetgtuanb , miii)ti bee JOrbra ju S^ten bet
Disiti.cdDi. Google
allcminfttn ^tingftou SRario trSgt, bonn bai <^apalitT, tmb
taili^ tit f^tDQiit Knttc unb bet ftfenuiie @&ttfl. Stannu^
begrdgtcn bit Sriibci i^n ale bctt 3^gen. ^ellid) mar ec jt^
M4ft nur dtooije unb ifattt noc^ tin ^lobtja^r buri^;innail^,
din boift trng er f^on ba« ^eitigtnbc OiAcnffstuiatib, unb ju (S^rra
bt« Crbcne^ere foQtt cr fortan btn Slamtn fliisuftinue trasnt,
naS tebo^ boQ) in Strgtffen^lt gnatcn ju fdn fi^tint. Wtit
ml^ (SEiTfitr^t mag ci gn ben SSoi^t^trn emporgcft^aut ^oben!
Sinimb «. iCiebni^ofen btlldbctc boe ^riorat; 9ItIotaue $abri
loac @nb))rior; bad Hint bt4 St^aptrfl, ber bit gtfamte Qugerc
iBtrnaltung imtti fi(^ ^attt, niiibc ddd X)tetiiii} ffaltoftn Dcrft^cn,
tnti^renb bet cor^in ertDiUiiite ctfitge iBetfcc^ttr bee Sblafftd unb
tlne< ttbn:fdMi»ngIi(^en aRaritnhiItu«, 3d^. '^0% unb ^o^. Statin
ale ^Toftffortn btr S^^ofogie am stadiam generale fungieittn.
anit bitfen E|attt Sutler jund(^ft nei^ roenig gu tf|un. 9Bi( (« bie
flDnftttutionen Dotfdiricben , mutbe ct bem ?toDijenmeifter ilber>
eebtn. S)iefet foUtc beu iungtn 9ti)Di}cn jn ©otteefurtfit unb
@DtueUcbc antttltn, i^n in geiftliilitn tibungen untenvtiffn, freili(^
i|m au4 <btt 3Renge lUinlicfier !Cing( btibiingen, auf bit man
grogen Sett Itgtt: iDORn unb oiit man fl|}tn, fte^ unb fnittn
mlifft; nii^t mil Dorgtftttdtem ^alfe etn^ei}ug(^tn , fonbtrn mtt
jut Srbe ge^efteten Sugtn; bit {tiinbt untei bcm Staputter ober
in ben Srtntt gtft^obtn; mie man fid) ju btne^mtn ^abt beim
Sffen unb !£rinltn, nit man bai ®tae anjufajjen ^abe u. bgl.
metjt. 3n ftienget ®e{4lcbtn^eit I|i((t man bit Saienbtiibtr Dmt
btn ^ritftcm. ^ene martn rooijl mx^ @rUbtt, bieft abet nanntc
man SSOttt. aScifammdtt man ^(^ itut ^oxa, fo ftanb et mit
ben Ubttgtn SaltubrllbeTn Don fttnt unb bttett ftiQ fiir fli^ ble
DorgeTi^tiebcnen ^ateiunfet mit bem flD^aRada.
%IB tint bet uit^tigfttn Sufgabtn bt« 9lDt)i}tnmeifttt8 gait es,
btn Sleuling an eintn ftrifttn ©t^orfam ju gtuB^nen, itbe 9tei-
gnng ju tigenem aSiQtn ober gat jum $o(^mut ju biti^tn, i|n
gut StlbrtDttttugnung anju^atten; td mutbe 8ut^tt nic^te ecffiatt
Don alltbtm, uae bie Jtonftitutiontn ooifdiiitben. ^Slan moiftt
ti flir angemeffen ^a[ttn, btn jungtn, gttttftten QRagifter bit ganse
©(^lotre feints ncncn Serufte toften ju (affen unb i^n burdiaue
Disiti.cdDi. Google
aU Saintbrubtr ju b^nbttn. X)tt nkbrisftnt %tbnUn, volt Stgnt
nab ftc^Ftn, uurbnt i^ attfflefraeeo; e9 mut i^m ni^td crnicbri'
genb, nt(f|t« ju f^wtc, tr iibfrbot mogt noi^ bit tut i^n geptQten
SUtfotbtrungnt; tt ctnpfanb te atfl (tine €i^ma4r mnn er it|}t mlt
bent Stttrffad bin4 bie ©lobt )ie^tn mngle, bie f^ noi^ lurj oor^c
mit bent neu trtDorbtnett 3)lagifttTbaieU gtft^(». Sr mugte, bog {cbe
@e[bf(trtiitbrt(tuitg i^ tincit @(^itt DKittr ftt^itt auf bcm SBtge
}ur ^etlisteit. Daranf bejog nun tm SCoftcr bae XBoct bn
@4rifl: .®c{|orfiun ift btffer betm JOpfcr." gUr nti^td mugtc man
mc^r @4>^tftfltitnbe anjufil^nn, ate ftti hit 9Iot»tnbt0teit unbebingtm
@^orfant0, bti ^S) H9 auf bie gtiing^cn (SinjelEieitcn miln^if^tc
Sorfc^ciften crftctdl. SQenigftene febe SSoi^e mutbt tin fogennuttte
€(4u(bla)>tttl abgc^ten, in ban rin itber ftine tibntntungtn bet
Ocbensfa^ungen jn bttentten, obtr ani^ bk Strge^gtn anbtrec
anjugtbtn bie ^^ii^t I|atte. 3e no$ ber ©rBgc beS Strge^tn*
unrbtn bit @trafen bafUt ft^gcft^t, oft fe^ ^arte unb ente^renbc
fiber bm @d)ulbigtn oer^ngt. 33te 3Sid)ttgIeit, mit bcr man aQc
bitfe !Oinge be^anbettc , mutte it me^r ntA nte^c bit liberjengung
befbrbcrn, bag in i^neii tbtn ba« {)ei( bti:u|e. £rft bad QUOni^tuni
ift to, fa iifyctt man, bte mciftt iRtliglmi, bie iRttigton iXba^aupt,
bo(^ entra^nten bie JtonftUuttonen au(^ fon^ jur ^niffcndttfoi'
fc^utig. 8iitf)et« >Iitigung, ju gtUbetn unb fttn 3natre9 nu^
©ttnbtn jn bnri^futficn, foub ba ben gri}§ten Xorft^nb. Set
StoDije, fo (antett bie Soif^tift, fid( ^uflg beiditen, fa ollabenbli^
fetn ®eD)iffen ptUfen rnib bonn cine ®eitaa{bei(^te abtegen, benn
ber fRcligiofe baif feinem Rirptc si^ bie 9tu^e its @(^(afe0 ge«
mtt^rtu, mtnn er nid)t sorter btm ^(igat ^ei^e ehte ®tJUte in
feinent 3nnern bereitet ^fitte. t>ai npugtt Sut^, unb mit Sifer
tni^ltete er bonat^, btm ^Htlgen ®et^ in feinem 3iniern tine
etiUte jtt bereiten. 1)ie Seit^te , bie i^m baju vttfttVftTX foatt,
itadttt t^m, nit ntr nod) nttiter fe^en Dtrbcn, bocEi nii^ bai ei>
fe^nte Stmugtfein ber ©otteeiinbfi^aft. Urn fo me^r fui^te et
ben 3}orf(i|riftea bed CrbtnA na(|}uIoDunen. S)ei inatitjenBietfttr,
ben Suttee old eiaen trtfflii^en, frommcn: 3Aann f^iibert, tannte
i^ p^ne Stebenftn jur'^ufna^e en))fe^fen. 91adr SMouf M
$cobe{a4i« burfte &tt^ ^loftg t^un.' SSitbec nie bti ber Ko
Disiti.cdDi. Google
54 froftfi.
uption beioegten (iifl *>'( Orltbec in fttnli^tr fi'ojtffion in bra
ftat)ite(faat obtr in bie fttri^t. 2>ie«mal Eiattc Sutler fm mtlgtn
Unttrgmanbt ju erfi^rintn, unb jitmfii^ untct btnfctbcn ^tiaaonittn,
tpit tin 3a^c frll^tr, tvurbnt i^m bit [t^t btntbijittttn @tmanbn:
Qon neucin angtttfll. ^arouf ^atte er in bit ^Snbt btS ^rlorS ju
f^tDOrtn: ,3(^ Snibec ^. "31. t^ut ^rofcffion unb onrpte^c
®c^orfom ®ott btm Siamili^tiBtn unb btc ^tiligtn SRaria, aQcjeit
3tingfiauen, unb bir.$rubtr 9t., bnn frior, im 9!amtn unb an>
pott bee eemtinm ipriotf bet SrUbei (Sinjleblcr ®t. aiugufttni
unb feintr 9Iailitommtn, — ju Itbcn o^ne Slgente nnb in Jttuf(^
^rit na4 ber 9Iege( btSfelben ^cKtgen Safcre Suguftin blS in btn
lob." ^Itrouf trWatte ber ^tior fei(r(i(!)ft ftine anfno^nie in
ben iOtbtn; bann ^attc fi^ ^^^ ¥coftfTt in ftrtnjt^fotm auf ben
Ooben Dot bent $rioc nitbetjuuerfen, ber i^n mtt SESel^mafTtr
befpioigtf. ^itrauf (nietc tt mit tintr btcnnenbtn Jtttje in ber
$anb tnitttn im Effort, uS^rcnb bit 'Slt&n^t ^eige ©ebtte fUr
bo« jettlii^ unb emtge So^I bee ntutn Snibtte jum $)immet
fanbten. SSlaHi Sltfponforicn unb meiteren ©efSngen, au4 tinn
Srma^nungettbt bee ^riore an btn ntutn ^loftfftn, enbtte bit
geitr mit btm Sricbcnelug. Se mac trrei^t, monac^ gutter fi(Q
\o tangt geft^nt, tt aav it^t mirfli^ int ©tanbc ber ^ciligfeit. S)it
Srilbcr mttnft^ten i^m ®IUd, ,bag tr nun nQre ate tin jtinbfetn,
bae jt^t auS ber STaufe fiime'. SRm mar teine iRiitlft^r mt^r,
er mar ber Stit abgtftorbtn, mit er gfaubtt, auf immtr.
ZuH) ber SBattr ^atte fl^ f^titEIi^ breingcfunben , menn au^
tDibermiUig. @inb mir rtd|t bnic^tet, ^atle i^n ber Slob iutitt
anberer ©ii^nc an ber ^tft unb bit fatfd|t Aunbe, bag ftin SDlartin
an bitftr fflrant^tit, bit auH) in (Srfurt mUttte, tbtnfade geftorben
fei, ntilbtr geflintmt. tibrigtne l^atte btr @o^n buri^ ben neuen
®lanb gar ft^c in feiner Stt^tung Dtrlortn: tr fagte Jegt 2>u ju
i^m, na^renb tr i^n frti^et ale SRagifter mit Qftx angtrebet
^atte.
Sugerlii^ trat in ((itiem Seben bur^ btn ^^ofcS tocnig 3}tf
iiubtrung tin, nur bog tr, obmo^I auf brti 3a^re noi^ }u teintm
3(mte mtt^tbat, bot^ foni't an alien 9{t(^ttn btc SrUbtr ttUna^tn,
Qui^ tint tigtne ^ttlt tr^ieU. ®ie mar tinfoi^ gtnug. !Ctc ge*
Disiti.cdDi. Google
66
lobttn Slnnut mtfprec^nib, fDQte fit i^c nii$t« tibnflttffigtfl ftln,
abtr an4 nit^te Slotwenbigee ft^dn: tin Xtfc^, ein @tu^I, fint
Stui^te unb tint (infat^e I'agttfiattt ma^tt bit ganje Sinrti^tung
au«. 3In ben 9Q3nbtn burftc nii^ts aufge^itngt mtrbtn, !ein 8i(b,
(tin @(^mu(f, ttin 3<"^°t. @d latttttt bit ^orf^rtft, bit ntoEiI
nti^t immtt inntgc^alten ffinrbt.
SSlan ^attt i^n mo^f balb jum ^riefttrtum btftimmt, bit ^rrc
ftfToTcn bed JHofttrfl, bit fi^on gtnonnttn 3a^. ^al^ unb 30^. ^lotin,
tDurbin jcgt feint 8t^rtr, atu^ an btm Unttrtit^t Ufingtne na^tn tr ftgt
wiebti teil. Obmo^t t« Qtgtn bit {Rtgtl mar, ^atte i^m fdgon ntt^tenb
fetntr ^RoDijtnjtit fein ^riiceptor btn tinen obec ben anbtrn JtiTdjin"
tidttr ju Itftn gegtbtn ; md} bit ^cilige ©thrift ^attt tr In bit $anb
belommtn unb fUeigtg baiih gt(efen. ^un tvitS man i^n in bit fi^ola*
^ifc^c ^^cologie. T>it btbeuttnbtitn SBtrtrtttt bet fpattttn ©^olaftit,
tin Occam, ein ©erfon, 910^ unb btr trft 1495 Dttftoibtnt
®abriel Siel, beffen 9tu^m aUt Snobnntn Uberrtro^tte, bllbeten
Ht fein ©tubium. ^<^t totnigte, befonberfl in btn ©i^riflm
JDccame unb SliUqe, bit, tscnn mdf nut ^^fot^ctifi^, manifien tU^nen
3niciftl an btr JEtt^entt^re aufgtmoifen ^atttn, ^dttt eintt fle))>
ttfc^tn statue gtfd^ilitl nittbtn lUnntn; abtc fUr Sut^tr ftanb bit
SBa^t^dt btr ffiiri^enft^re in i^rem ganjen Umfange }u feft, al9
bag itgenbetnt fRegung bee S^ti^'^6 in t^m aufgetani^t mdrc.
<l>te mlt^tigen fUr bit mittetatttrri^e Aict^engtfi^ii^tt ^oH) btbtuN
famtn tiri^tnpofitifi^tn ©c^rtften jener 3ndnner ^at tr gar nt^t
JU @efi4t bttommen, nur i^re t^eologif^tn SIStite ^aben i^n be>
fi^ilfttgt. SBafl i^n bartn ftff((te unb btfonbere ttntn Occam
fdjli^tn lifg, mar, mtt f($on frli^tr, bit @(§arft bee jtrgtiebeinbtn
SStrftanbee, um btrni rofUtn ti i^n fogor einetn Stomas unb
®cotu0 tiorjog, bit formalt ®tmanbtl^t, unb obmo^I tt not^ bent
83eri(^tt iDletan^t^ond moni^ee aui 89it[, btfftn (SrHftcung btr
Wlt^t t^n befonberS anjog, unb 310^ auS btm ®(bd(^tniffe ^ec-
fagen tonntt, fo nirb ft^ bod) laum fitr bte t^otgejeit ein anbtrtr,
aU tin formtQer ISinflug nat^mcifen (afftn. !3>atnale frtitii^ marttt
^c ftine gneiftti. 33on btr Kutoritdt bee ariftotetefl mat tr fo
Uberieugt mie iigtnbeiner. ^tt @enianbtl^eit, mit ber tr in btn
ilfftntli^tu X)i«putationtn bit fi^mierigfltn gragtn entmidtOe, tr*
Disiti.cdDi. Google
U ningtn aadi tnx ®trti^ti(|tctt.
R^ SSetDunbtntng. Sber btefe @tubien fiiQtni ftin 8cbtn nii^t
au4, gef^iDtige btnn, ba§ fie i^tt btfrUbigttn. ®k tuoren fiir
i^n, toit 3Rt[ani^t^Dn fii^ au«briidt, gedn^eroHigen nut Sfttbtait'
f^Sftigungen. ^i({)t utn fi(6 ben 9tuf tiiit^ sftc^rttn Ztftoloitn
)u crtscrben, tear er 'me Sloftcr gcganatn, fonbttB utn fromm jtt
tDtibtn unb netncii gniibigtR ®ott ju triestn".
Sic ftaitt) te nun bamU? Sir ^cteu, I9i< bie 3Rbn(^ iE|n
mdt {tttam ^roftg btglUdtsUnfcdteit. 3o^. ^alg n^ob M
Sntint^tum bt0 in ben $ininte(. SSit otctc, bte um i^stj @ellg'
(eit RiiQta Ind SCofler gtgongen, gaben ^if nuntne^t jufritben;
bad 3R5n(^egen)anb vtrbiirgte i^ncn ben @tanb bet $elligfeit.
antKt« bei Sut^t. Stnn er baoon reben E|Brte, bag ei ale SDIto^
ein Sebett fii^e, melt^eS bit |$Dcbnungen bcr ®c&Dte weit UbeC'
triifc, fo btjeugtt i^m fdn ©tmiffen, bag bem ni^t fo (ei. £r
tnugte ee old ajermeffen^eit bejeidinen, loenn ei Don fid) fogea
noUte, bag er auf^ nur eine bet giittli^eit ©ebiitc Doatommen er>
fiidt fiatte. 'SDit $ietligtett unb ®cre^tigleit, bie t^m Docft^rcebte,
woQte tr je^t etft gerabe Dermittelft bee SRibit^tumd tiiitrgen.
<Sx burfte ffiiittr Don fic^ fagen; „3rt jc ein 3nt)n[^ burc^ SROnc^cti
gen ^imntel fommen, fo moQte ttti mdi bincingelommen fein.*
3>a0 tonnten i^m feint filoflergenoffett bejeugcn. £e na^m t9
txxtft mit bm ^fli^tcn, bie er burc^ ftin ©eltibbe auf fti$ ge>
Rommcn ; bis inS Keinftt fud|te er fie )u trfiiQen. 3n ga^m,
JBeten, geiftftt^en tibungen, ^laditmai^n unb Safteiungen tannic
er fi(^ nii^t genng t^un. 2Sa9 irgcnb mbni^tff^e 8[«fefe jn er>
benlen vetmoi^te, bamlt uerfm^te er t», um fein Sltifcti ju be*
tduben. iSi not ber SStlt entflo^en, tntil er glaubte, ^Inter ben
filortennauein nor ber ©ilnbe gefidierttr ju fein, unb tegt, auf fti$
feCbft angeiniefen, in ber Sinfamlett fEtntr ^tUt, melnte er ntet)r ala ie
mit i^c flini))fen ju ntUffen. ®anj be[onbei8 maren te bie 9Ie>
gungen be« gaffes, S'^'^nts, 91eibc«, au4 beS $o(^mute uub bcr
®ttbftUbcr^ebung , bie i^m ju fi^affen marten. 3e me^r er fti^
baran gcmb^nte, auf aQtd ju ai^ten, jebce SBnt, jeben @ebanteit
JU ptUfen, um fo unfi^ercr murbe er in feinem Urteil, fing ec
on, in felbftqudlerifc^er SQieife in aQtm unb jtbem ®Unbe ju fe^n^
fo bag ftin ^ii^tDatei ju i^m fagte: „S)tt btfl etn iRarr, ®oK
Disiti.cdDi. Google
jUrntt ni^t tnit Mt, fonbtrn tu jtttn^ mit i^m". SDief" Vu«>
F))tu(^, ben er fpiiter a[« ,ein ^rog unb ^erilid) SSoit' bejei^nete,
Dioi^tc bamole teinni Qinbrucf auf l^n. SJii^renb bit iSrttbfC bte
@trtngt fetntS ScbetiS betcuttbttttn , ftin Scorer Statin, (in mUr<
rifi^er, on aUem mfifetebcc SRann, foaai bei bet Sifitation eine«
SfofterS ju SK^^t^ufen i^ ben borttflcn 91onn«i oIS tin (Dtufttr
Don ^tUiattit ^inftttltn lonntt, tintn otibtmi ^oultM, btr bun^
(E^riftum munberbar btft^rt lollrt, Ubttfam i^n fe^^ itnmer me^
tin ®t\^l ber ©ottMrlafftn^tit.
(Sr KQ^tn feint 3iifM)t jum I9ebet, nt((t blsg ju ben ^eitigen,
aui^ju btm $errn felbft. @fl mar, mictriDii^itt, tine Dtrfgtttbte, ganj
btfanbtie au(§ Don $al% tnqifo^Cene 8nbaii)tSlibuQQ , fii$ roc btm
Sdiibt ht9 ©etrtujigten in feln bittertS Seiben utib @ttrben lu Dcr>
[tsftn,. batttber ollta ^rbift^e ju otrflejTm unb Im wrjUdttn Sn-
fdlQuen btr 3Sunben (^rifti bun ^tirn ftine tigtntn guten SSerfe
in bit buti^grabtntn ^nbe ju afiftm. Sbtt mo fanb er fofa^e
gute Serfe , mit bentn tr ben fi^rtcnic^tn Sliditer nerfil^nen fonntt?
Sliemeilcn getang a iffox mo^I, mit er trjd^It, in ftlbrtS'tt^ttm
SStrtrouen fi4 tmpor)ufd|toingtn, bag tr nttinle, „unter ben IS^lirra
Ut ffinget ju fein", nur um bann befto tltfer ^trobjufinltn , unb
tint $a0nit)ual ju fBi))pnben, , bit ttia ©rifftt btrt^reibtn, letne
^ungt Qujfagtn tann, ttintr, btr fie nidit ftE&fl erfa^ren, gCanbcn
timt".
SBitbtc unb limner roicbtt tad er bit ^titige @4iift, obno^
t^« ftin Se^ctr Ufingen baoon abritt, qhU cc btrin nur tine
9tegung bt9 ^edtmut^ foi^, ber \i(t) mk ban, mat bit SBHtet
boxara gtiogen, ntd|t begniigm noSt. Sbec aut^ bie @4rift marb
i^n nit^t urn ^tUt, meit tr ftint ©djuOitgriffe ^inttntrug. SSoi
allem mar t» bae Sort: ,3i^, ber $err btin ©ott, bin tin
cifrigir (Botll" an btnt ec nitttt Borbeifom. Siit oft ^ot er eft
fptiitc bettagt, bag man, in ^o^en ®titfuIatiDnen ,Don bee Tittt\il)»
^tt jui ©ott^eil aufgefloytn ", ni^t i«t mi 49orm^rjigleH
mtnf^ifltmorbenen ®otteflfo^n gepctbigt ^abe, (onbcm nnt ben ^
Ugtn, gtret^ten @ott, ben man erft oerfiJ^nen milfft. ©eioi^nt,
bie ©^rift ni(f|t im 3iifo'"t°'f^<'"6t unti an fii$ ju betia^en,
ftubem in SSerbinbung mit btn baraui gejogenen fi$ataftifi|tn S9t«
Disiti.cdDi. Google
G8 Smint iSnttDidcInna.
grlffen aii etn titurt ®tfc^, tonntt er au4 in ben €fiiit(^en oon
bn @nabt ttinen S^roft fttibtn, — biefc ®n(ibc fotlte ft {a felbft
tirtngtti ^e(ftn, benn ba^in ging bte tin^tii^ St^re, bag ®ott
jmoir bit @Dabt Dcttei^t, fie eingiegt, bet 9Rtnr4 fli$ a&tr Mr-
mafle feinet natttrltifitn ftrSfte fiift i^rtr mUrbig maiden fijnne nnb
foKe. Unb ^at^ riet, oetbienftli^e SBertt ju l^un, urn ni$t,
tnie bit neugetauften IKnbet, nur tnfofge bee 8elben« S^itfti felig
gu OKrben, fonbern ani^ au8 tigtnein ^etbierft ttmoe ju fomniifn,
tDorUber mott fi4 in Stoighit fieuen fOnne. Sbci: Sutler fU^Ite
f14 tenet ®nabe fo unnarbig , bag ou^ bie unmittelbare [elb^aftigc
'HSifft bee ttritigen ®ottc8 im ©aliament, bai Sunbtr bet SJanb*
lung, i^m jui grOgtra 3[nfe(^tung tourbe. @an) be[onbere fc^tcdenb
mar i^m in bet ©c^rift btr SuSbturf ^^eie^tigleif, ueit et ben'
felbtn nai^ ber Sptai^e bet @(^ufc nut ba^in Dcrftt^en fonnte,
bag „®ott gert(^t ip unb ©Unber unb Ungerei^te jlioft. 3^
abet liebte ni^t, fonbern i^ ^agte ben gcredrttn unb bie @iintie
btftraftnben ©ott."
!Ca tonnte au(^ Me Seti^tc, »ie oft er au^ baju feine ^n*
fiui^t na^m, feiner btOlmmcrten @ct(r leititn S^ioft genilEiren.
9{ut met untCT DoQlommenec 3^1">i^r4>'>'9 gebeidiiet, b. ^. bet
einjifl unb aQtin urn ©otttflluiaen feine ®ttnbe beteute unb aSe
feine @Unbtn aufgeja^It, butfte bet ^[tifotutioii geuig fein. 8btt
nann butfte ei oon f"^ fAgni# bag ct folt^e DoUfommcne !Reue
^abe, bag tt adt feine @ilnbtn gebeiditet? 3e meE|t et bana(^
tang, befto me^r bttictte i^n fetn ®eiDiff(n, um fo nientgcc Dcr>
mocdte et ju glauben, bag bie Stbfolution au^ i|m gait.
@8 fe^Ite t^m In bieftm unfetigcn Buponb nl^t on geifltti^em
Bufptui^. 3n banlbotet (grtnnerung gebentt et feint* 8el|tet8,
o^ne 3>D(ir't ^'^ frli^ei fc^on eiaii^titen fRouijenmetftrre, brc, aM
tt igm eiitft unttt X^itknen »on feintn ^nftditungen 3ntttd(ung
mad)tt, }u i^m fagte: .SOIein ®oE|n, mad mac^ft bu? SScigt bu
uii^t, bag ©ott un« befoliien ^at, gu ^offen?" £)ae Sott .&e-
fo^ten" appmntt an boS ®e[titibe bes ©c^otfams unb Dtrft^tte
feine Sirfung nlil|t. I2« ftfittte i^n unb brac^tt e9 Iffm jum 9f
nugtfein, bag man btn Sorten bet Xbfolution ©laubtn fi^enttn
m&ffe. ICtrfelbe SRann — nat^ SRelandtt^on mat er fdiDu eiit
Disiti.cdDi. Google
^tSbtfiination. 59
®retS — fprai^ ou^ mit i^m Uber btn @Iaubeit unb ottiDita i^n
auf bit Sorte bc0 opoftoltfc^cn S^mbote : „ ^^ gfaubt an ttnt
StrgebuRg bn SUnben." 'CaS Eielgt ttli^t, bog man tm aQgc
neintn gtanbra miifft, bag t9 tint ^crgcbunQ btr ©Unben gtbe,
fonbein ®ottt8 ©tbot ft), bag jtber Sinjdnt glaubt, bag aai) ifpn
bit @Unbt utrgtbtn nittrbt. 33aS marm ^ugtrungtit, on bcitcn »
fi(^ anfri(4tete; abtr nit bibeutungflODQ fie aui^ fpSttr fQr i^tt
lourbtn, juntttlift loar i^r Srfotg itur ttn oortibccgc^enbtr. Sine
bauernbt ©etotg^ett bcr ©ftnbenDergcbung , natt) btr feme ©tele
rang, ntimodittn fie i^m nic^t ju gtben. S)it alttn Btotiftl itgten
fiib immti miebtr Don ntuem, fie na^mcn i^ie ft^fimmjie ®tftalt
m, moju baS ©tubium SluguflinS, auf ben er bamate, nii^t um
ftintr OrbtnSregti mlUen, fonbtin niit jufiiQig gcpogtn mat, unb
btr fogltit^ in ^o^cm SOtagt fein Snttreffe in anft)iu(f| na^m, bit
fiugere SQtraitlaffung gtiseftn ju fein ft^tint. SQie, iDtnn tr nut
bte^alb ni^t jui 9hi^e fSmt, nnr btS^alb aH fein 9Iingtn Dtr>
geblit^ tpiire, Wtll tt )u bentn gt^Qre, bte ®ott Don (Stoigfeit ^er
votn $e((e auegefc^lofftn unb jut noigen SStrbotnmniS btftimmt
^dlit? IS8 loot tin fuT(f|t6arcr <9tiantt, an beffen ©t^rtdtn tr
^c^ fpater, ats ti gatt, anbert au8 fi^nti^tn @tUbt(e(en ^eraue*
jureigtn, nocE) oft mit Sntftfjeit erinneit ffat. SaS ®tfU^( btr
eatteerlafftn^tit errti^te ft^t btn ^Oi^ften ®tob, immer bltfltrer
tnarb tS in feintm Snnern, auf ttntn tinen ©ebanlen tonjentritrte
fic^ qQ ftin ©tnntn unb 'Simltti, immtr mt^r Dtrje^rte er fit^,
ti not natUiiii^, bag audi fein f&r)3erUt^tr Buftanb, ber o^ne^in
bUTC^ bit magtoftn ftafteiungcn gtfi^miii^t mar, baoon ergrifftn
unrbt. 3n [tntr 3'it tolrb te gtfdielien ftin, mae ftint ©tgntr
(tri^ten, bag tr tinft bet bcr 3neffe, aii bte Srjd^tung Don bcr
$t{[ung be« Sefefftntn, btt taubftumm tear (Wad. 9, 17),
gtleftn murbe, pimiit) jufamnttnbra^ unb audrfef: ,3(f| bin e«
nii^tl 3d| bin ti nt^tl" 'Silt Sriiber mugttn ni^t, was f!e mit
i^nt anfangtn foQtcn. 3tn fliofter mar niemanb, btr t^m ^dtte
gurtt^l^clftn tilnntn. ©o fanb i^n fein ©tntraloilar anf eintt
ftiner Sijitattonertiftn.
So^ann D. ©taupi^, au« tintm alten fitt^fifc^tn ®ef(^It(^te,
uar, nit nir ^Urttn, im 3a^rt 1&03 bee Stai^fotgcr bt« Slnbreas
Disiti.cdDi. Google
90 30^. it. Qiau^.
¥rot(« im OrbtMBilarkil geuotbtn. Utitn t^ emi^tt He
btntf^t auanftutntongrtgatiim i^ten mritt^n Umfono unb i^rt
^it(^e SBtatt. aSit nt4t gnrinonrrat Slfrr tdi Vro(t« ftfb|it ^atte
er \>ai SBerf bet JttopentfomtatioR aufsntomraca, abtr mit gtHferer
Scfonnm^nt. Obmo^ in ettii^T ffitifc dor bent Sbnl bed
3Ritn(^tuttid erfuat, miitt er bo4 taum bafttr }iiin anitrt^er go
DMbtn, tolc t")"- ®nM yt^OTtaaiimSpVint tsarm tto(^ uttt>
faffenbtr, abet n frtgn^tt fi4 mit ban Stxridibunt. @etnc @cf^ft8«
gemanbt^U, bit l^m mant^t iiplomaA\iSit ©enbitng ftime fOdiftfi^ai
8anbe«^errtt tintrug, [tint sonje ot^tUDMcbietenbt ^eiffinltt^btt,
in ber ftdf bae preetige be« (Sbrfntanne rail btr 'Draiut btfl S3ttt(I>
tnltn^S in frtttntr 93eifc Dttbonb, Dcrftanb rt, bic Stbndgang btr
lOmif^ai Orboieobcrtn, bit au4 tii>4 uit^rtnb fritttd StfariaU
rat^r (de einmal bit l^ifttnj bti flimgrcgation in etnfttic^e @e>
fa^r btaHitt, naU^ unb nai^ ju Qbcrtninbtu. Wit gitt^tr ®i(|ci>
I|fit btwtgle er pUf nn ben {)bf«i btc prfttn, nie in btr 3<(^
btA rinffli^tn, oft ro^ Windflt, am Ilebfteit in btn t|untanifitif4
e^ilbcten ftrdftn bee ^trijler in ben 9Itii^&bt(n, befonbtrfl in
Sliitnbtrg. Cr fagt einmat: ,(£in trt^ter giiriftenmenft^ riif|ttt ffin
@tmiit unb SQieftn iebeemal mit btm, nod ®cbgtn^eit ber ^at,
iM JOrt« unb ber Vtrfonm trforbert. 3n ber Sirt^ 1ft tc an>
biiditig , fiber Xif(^ unb bd. t^baten ^trfonen angent ^m nnb fciifyi
Vs^.' ^ae mar eine friner SebtnAnu^imen.
9So tr feine @tubien gema^t , aifftn fflir nt^t. 3n Slllringtn
fyit er ala ^rior its borttgtit ^onnente fii^ btc t^ologifi^a 93iirben^
ant 7. 3ult 1500 bte eintS ^ottore ber £^ologie trmorbtn. IS«
tfl jmeifel^aft, ob tr bort nodi SSorltfungen gc^rt — i^ien betU^
ttften SeEirer, @abrie( iBict, ^attr bte Unil>ttfitlit \i^m Dtrtortn — ;
abtr nic^t unmOgltiti niire c« , bag SHiinner loie Sonrob ^mmef
^art unb ^aal ScrifrtoriS, Don btnen mir mifftn, bag fie auf tin
tntrteS iBtbeij'tubium @eD)i4it legten, m^ tE)n auf bie ©^rift: ^htp
genttefen ^Men. ^ebtnfaUft ij<a er in ben ^nftttutiontn fiir feino
ffotigregatton bae fidgige 8efttt ber @i^ift em))fo^en, o^e bog
boil )unil{^rt bei iEjUi Don dnem nvtrnittien ISinf(u| ieuer SDZitanet
ober btr ©(^riftlcimrt dtsaS ju f))Urcn wdre. SBti fctntr erfttn
^gtgnung mit Sutler uar er o^e ^nidftl nit biefer mx^ gmij
Disiti.cdDi. Google
@i^(aftitct, nut bag bU ttiifect religiUfe, auifi ferfforgeiif^t St'
fa^ruag, DicUeii^ au(^ bae Stubtmn btS ^ciligfn JBrrn^arb unb
botntt tin innigtrtS, auf bae t)roItl[i$t Stbm gnii^tetfe S^nfttntum
i^ in bcfonbtrn SlStlfe baju bffai)tgten , gnt^trfl relistHfet Sijit^tT
ju mrbtn.
Kttf ttnet SBifttationerrifc \a^ ©taupi^, n)ie fi^on bnnettt,
8ut^r bae trfle 3RaI; vitllcft^t bag btr abgeje^te jungc Srubtr
tnit btm fcdtDcnniitigeR S3(id, btr imnni troung etn^erfi^nt^ , i^m
fetbfit auf^l, DuOfidit audi bcr ^rior auf ben a«I(ttf(f)eQ IHtni^,
ber ee tm gaften fo nxtt broi^te, bag er bieiDctlcn brei S^agc tang
feifltn iBiffen gtnog , unb btffen niuRbtrlti^r ®)»Iu(atisntn niemanb
VtTftei)t, anfmnrlfatn tnadite; {tbtnfattena^m fti^ Slaupig fofort feinct
on. f&9 lonnte t^m nic^t entgt^tn, bag n e<l ^icr mit cintr un«
BCinil^nllf^en ^nfbndc^ftit }u t^un t|atte. Sint iSennalbcli^le
moi^te i^m ben Scclcnjuftanb Sut^tfl offtnbait ^abrn. (&t on<
^mllt^te i^ nid}K, aCle bte fdEitDCTcn unb ft^rtdlii^cn (Sebantm,
bit i^n bebtildttn, teate ci i^tn bat. !DaB nattn iClnge, bit btc
iSkneratvitai idd^I ftlten, oitUtii^t tiiitnate in bcr Stit^tt ju ^6nn
btlomnten ^attt. £)ie ftt ju bc^anbeln, barlibtr Qab Uia iBti^t'
fpicgti, bit bDi^ jtbt SDtOgfidittit ber ©Unbe unb bt9 fUnbigtn ®f
banlme tierjeii^ucten , irgtnbnxlt^t Sludtunft. %btx ©taupig fanb
fi4 juret^t. ^ilandjmal mugtt er no^I bettnnen : , Snagifttr 3nar>
tin, ii^ Deiftt^t t9 nitfit.'' Unb er oerftanb t« in ber X^at nii^t,
Qbtr er bemUI|te fti^, ben munbcrtti^tn @tban(fngttngtn b(0 grU*
belt^tn 3Riln(^ee noi^jage^en, unb fanb f(i)liet(i(^ ben ric^tigtn
Beg.
9}or oOtn ^ingen gait t9, 8utf|tt ben X8al)n ju btn^men,
bag er in ftnen Knfet^tungen cine @trafe bee gUtUii^tn S"'"'^ VH
felien ^abe. . Setgt bu ntt^t", fagte tr }u t^tn, „bag bit {ene
anfetfitung nOtlg unb nll^ldi ift? 9!i(^t untfonft t^riift @ott bi^
fo ; bu ttiirft ft^en , bag er biit noc^ ju gtogen ZJtngen gtbroui^en
mirb."
SSeun gutter i^tn Don ftintn ^ntifein an fetner $ritbeflinatton
er)d^(tt, ii>ie« i^n ©touptt auf bit aSerfli^nung in (S^iifto.
„SBarum filagtft bu bi^ a[fo mit bieftn @(it(uIationen unb ^oI|tn
®tban(tn? ®cE|au an bie SSunben Q^rlfti unb fein SBlut, bae tr
Disiti.cdDi. Google
62 Sloupit imb Sut^.
fUt bl4 Dcrgoffeit ^ot, barauS mtrb bir tie SBorft^ung ^ttDor-
fdlttnen. ^ee^alb foU man ben @o^n ®ottti ifixta . bei 3Rtnf4
gtmorbtn unb baium trfc^ttncn ip, baf er bit SQcrlt bts £fufe(0
jerftOre unb bi(^ btr Sorft^ung gemig madjt. 3)aium fagtt et
au(^ ju bic: ,!Cu bift mtin @(i)df(rin, btnn bu ^rt^ meine
@timnie unb niemonb roicb bii$ au8 meiutr ^trbt nt|tn.'*
3Rit grogtr entft^teben^eit mointe n i^n Dor ben ©itibettien
unb ber unnit^en @tl6ftqu&(eret, tnlt bei n fii$ aUcfl jur @Unbe
maii)tt. %(« Sutler i^m tinmal ee(d|tftbtn: ,0 tnctnc @Unbe,
@iinb{, ©tinbt'', atitntortete i^tn @tau))f^, mic gutter tija^It:
hS)u ivtllft o^ne @ilnbe fein unb ^aft bod} feint rt^lc @iinbe. —
3^r mollt tin etbit^tttti, getna(ttr ©Unber fein unb be^^alb nur
einen trbtdittten , eemalten (leilanb ^abtn." St mugtt Don fi^
felb^ bttenncn, baf er ntit allem fetntm iRingen nacf) bet ®tr((^>
Hgttit ®ott ftine @clit6bt nid|t )u {n^ten Deimoi^te; um fo mt^t
^abt man EBtTanloffung, fii^ ni(^t auf eigene Arflftc gu vtrtofftn,
fonbtrn oDtin auf egrtflum ju fe^n. £)itfer fc^rede nii^t, nie
Sut^ti mtint, fonbtrn trQfte nur. ©anj btfonberS btbeutfam mat
ftic gut^tr bic golgtrung, bic @taupi$ ^iciaue fiir bae SBtfen
btc Suge jog. 'Slidjt xoit ei Sutler fonft gtCe^rt mar, ^obt bit
9teut mtt btr ijurc^t Dor bcm ftraftnben @ott ju beginnen,
unb um DoUtommen gu ftin, fii^ ia }u ber SItue um @ottte
tDtQtn, btfftn IS^re man Derh^t, jn fttigtrn, fonbtrn umgtle^rt,
tntt btr Siebe ju @ott unb ju feintr @trtt!()tigfeit, ju {enem ge>
rti^ten ®ott, btt bic @Unber gere^t mad|t anb btn man barum
(itbtn mtifft, ^abe bit Steut anjufangtn. 3Stt tint @timmt Dom
^immtl trfdiitn bcm gtiingfleten SRSnc^e bteft Slueiegung btfl
{Sorted Su|e. baS fttnem ttgentn ^cfenntnid nad) i^m fo bitter
loot wie laum ein anbtreS in ber ^eifigen ®c^rift. ,S>tin SGBort",
f^rtibt tr in tintm Sriefe an @tau))ig vom 30. SRai 1518, in
bcm tr dntn llberbttd Uber ftinen religibftn (SntniicEttungegang
gtfbt, „S)ein liSort ^at ffi^ in mtifi eingtfentt tote bee fpi^e $ftU
tinee ©ttoattigcn ; ii^ fing barauf an, e« mit ben ^eiligen S^riften,
totl^t bit iSuge le^rtn, ju otrgftii^en, — unb balb Uiib mtr
nti^ts fUgti nnb ongtne^mer flingen aU baS Sort Sugt. S)tnn
fo uerben bie !iBorfd)riften ©otted filf, menu loit einfe^en, bag
3,;. Google
etanpi^ mb iia.tS)tt. 6S
tDir fie nif^t nur in btn Siiif|tcn, fotibern in ben SSunbcit beS
aaerfiigtften ^eilanbts leftn mUffen.'
©Dl^r einjelne ^ingemoiffne JBttncttungen bee ©taupi^, bee
^udbiud letdier i^rlftlidier Srfa^rung unb eineS einfac^ f)raflif(f)'
(firiftUi^eii @inned, nii^t einer tigcnarttgtn Sl^eologic, bU fii^ bel
©taupi^ tift bet tDeitem ff^tet, ttii^t unbftinflugt Don Suiter,
entnideltt, waren efl, bte fiii biefen con btr grSgtcn IBebcutung
Uurbtn. JOft unb Dielmate ^at <t betannt, nit Die! ti Staupig
Derbanff, ja il|n geiabtju aid btn bejeit^ntt, „bUT(^ btn gutrft bai
Sit^t M (Suangtliume auS bet ginfttrnis ^tTt>otjnItn(^ttn an-
fing". SSon bieftr iSiUmtttii toat er frtiltc^ {t^t not^ aeU ent-
ftint; abtr lott nenigt eni))fdngltt^ flic |)erfi)Rn(^e, unmitttfbare
(Sinbrlidt, Dtemoi^te tt \mt ^ugtiungtn um fo lutniger ju Dei-
gtffen, ft ivtitti fie Don feinem bid^tngen @ebanfenfreift entftmt
inaren. @te ^afttten in i^m unb gaben feintm ceiigtitfen unb
tljeologifi^nt S)tnltn tint ganj neut tRtc^tung.
3^tt ouf bit ®d)Fift JU Dtrmeiftn, ^iitte @tau))it( taum nOtig
ge^abt; ec btmunbeite ben gl^ig, ben biefec auf bae @tubium btr>
felbtn Dtitoanbte. Sr lae fie {tgt ba(^ anbtie; ni(^t bag et bas
@4riftn)art altein auf fti^ ^tttte totcfcn laffcn, bte glossa ordi-
naria, ein forttauftnbec ^ommtntar and beu SJatern, mac nie
fcilt)er fein iBtQteittr babtf, unb wit fentn (am te i^m Doc aUtm
Quf ben ^b^tren @d|rtftfinn, ni^t auf tint ^iftorift^e @rlldrung
an; abtr (S^riftud, btr $Bett^eitanb, uaib i^m ft tne^r unb mt^r
}nm Snittttt)unlt bei Sc^ctft, ben ei batin fud)te unb fanb. 3tne
Snferungtn bee ©taupig fU^iten i^n no^i unb nai$ jn fentr
©i^tiftbetca^tung, bit f^iiltec ia9 % unb O fetntr X^eologit
niurbe, bag man @ott nur trtenntn fOnnt in ftinei Offenbarung
bni4 S^iiftum, bag aQt fent ^oljen ©jjetulationen intnfd|[i(^tr
ajtinunft unb SDenlt^ilttgfeit libtr ba« SStfen ©otttS nut ju eintm
®ott fUijien IQnnten, Dor bem man Derjineifeln mUfft, mii^renb
tc ba, too tr cilannt ftin moQi, in feintm @o^ne OtfuS S^riftnS,
fti$ nur ol^ ®ott btr Sitbt unb @nabt offtnbart. Suf bitfe
©ebonlen, bit i^m ©taufiib na^e gtltgt unb bit i^m fo tcbftti^
loaren, fing tr an, aOtS ju (iriifen, bit ©thrift unb bit SSater,
unb ftbe ®ttUt, bit fit JU beftdtigtn f(^ien, toarb i^m ju ntuem
Disiti.cdDi. Google
(4 etanvi^ nnb Sut^tr.
Znflt. (Sani btfonbtrs maten c8 Suefprai^e (Serf one, bie i^n
iicftiittltn, noi^ tnt^r aber fo tnani^ee in ben Sifirifttn btS ^etttQtn
Dern^aib, jcnetf getDaltlQtn, anba^tglU^tubrn ^rtbigtrfl aue bem
StftfTjitafcTorbrn , auf ben t^n ftin alter SRovijenmriiltr oufmerf<
fam flcmat^t. !Dort fanb tt ^ugmingcit, tn benen bit fftttttt*
fertigutig allein auf ben ®taubtn gegrilnbet nurbt, bie er bana
tnit $anlue Dtrgti^ tinb bui(^ i^n tieftiltigt ju ft^n fl(^ frratt.
Snbeffai crft ft^r ttUmiffi^ tirai^en f!i^ biefe anft^nuungen
^^n, nurbe a ru^igti nnb ^iQei in ftinent Snnetn. SluS
8ut^tr« eigentm URunbe mtffen uir, bag longe 3eit borlibn ^in-
gtgangen i^, e^t bet Sin^ug M ©taufitg, tntt btnt tt in ttgem
&tief[li^en SSert^t 6[itb, {enc 9Qanb(ungtn ttjitftt. Sifl on frin
Stbtneenbt ^ttc tt ttbet (i^nti(^e Xnft^tiuigtu ju tlagen. 3tfet
tno(f|teR |it nm fo ^tftigtt fcin, jt me^c er bagtgen anjutfimiiftn
fui^te. ©thnmangen, in bentn a bit gatije Stiiglctt bti tttiften
iSotttitmM tmpfanb, raet^fdlen mil foldftn, in btntn tt ftc^ Don
@otl Derfto^tn glaubte. Sor alien !Cingfn mar ti bit ^tet^t
nadi bet ^ttlbefllnation mit aUen i^rtn @(^tt(tntffen , bit i^n
inintet Ditbet btunru^gte. ©tanpt^ ^attf i^m ^etattn, ,in bn
Otbtl tin gnttt teiualis unb localis p mttbtn", b. f). fi^ tine
MilgCic^ft umfdnglii^e Stnnlnid bet Sprilt^e unb i^tet ©teQang
in bet Sifirift ju etmerben. 3>em fuc^t ifut^er mit Dttlcm f^ftige
nadiiidommtn. S^agttang ttug tr tinen ®ifm<S) mit ffd) Return
unb mebitierte baiUber. V&it xiifttu te i^n ouf, ratnn er anf
foldie 3Sorte ftieg, niie (Sitd). 33, 11: „3i4 ffabt tetnen ScTaQra
am Xobt bee ©oHlofen, fonbtrn bag er ftc^ beft^re unb (tbe";
abet tin anbetti, ber etma Don bet ©eieditigltit @ottte f))ta(^,
loontt i^n, trof} jtitutidger btfferer Scltutilnie, mitbec in Mc
titf^e eettUbnie nerft^tn. JEBie et fpattt erid^tt, witttn i^
f4ien bamote bti btr StTtlltt btt ©i^ttft B^'^t'^ "^ mani^n
l£intid|tungen bee ^ofifttume aufgcftiegen, bie ei abet im {linMidt
auf bie groge Slutoritat ber ffiiidie unb bte ^apfttume jutiidoies.
OebenfoUe martn fit nut Dorilbetge^enb. 'SloU) tag siette unDcr*
mitttit ntben einanbti, nnb nad) feintt tigenen Xuefagt n>ar et
bet Se^rt bet fliti^ funatifc^ ergtbtn, beteit, {eben &ugner ber*
ftOvn obir ieben SSetKi^ter bee ¥a))^ee bem SEobe ju fibetliefecn,
Disiti.cdDi. Google
^nb tc bo4 if^t noi^ ntt^r aii frU^cc in i^rtnt Ditn^e. ISr
tDar Vriefter gtmotben.
gUr ftintn hti focbcn gefc^Ubcrttn 93orBtinae In bee Snt<
mtdttung [tints Stbcne ^afitn tvir fic^tie 'Catcn, ti lagt flt^ fogat
iii^t ttnmal mit Seftimmt^eit fagen, in voti^t 3"^ fcinc^ ISi'
furter ftloftcraufcnt^altd ftine tiftt JSegtonung tnit ©toupilg fif(,
trfl Ubcr bit Stnfdnge ftintS $rtt^<itume , auf bie fi(^ au(^ bet
tiftt un« tr^alttnc Sriif Sut^nS bejU^t, ^abtn nic genamre
SRat^iidtttn.
^a4 btm 9(f4Iu|f{ bee Sifurter ftonoentfl (t|ie[t iutiftx tm
grtt^ia^r 1507 bnrdf btn KSei^bififiof 3oE|onn oon Saa«p^ bEe
frie^ermei^e, bie ©eitiaEt ju „opftrn fUr bie Sebenblgen unb ble
Soten". Sdalb baiauf, am ©onntag (Santate, t€ torn ber 2. SNui
1507, fotlte ei ftln fiitfteritc^efl 9Imt antitten. Urn ber St>
quetntiditett beS SSaterS tptden ^atte man bieftn Slag gema^It, benn
btt aitt $iane Sutler ^attt fic^ fo tocit in ben tteuen @tanb be8
@oi)nes ergebcn, ba§ ec an bieftm Za^t nit^t fe^Un tnoate. a}!U
oQtm $otnp, mit bem bei J£at^oticiSmu3 ba« Stfen bet erftcn
Smeffe, bie fogen. $iimt}, ju umgtben ))flegt, murbe tai geft ge*
ftlert. imit imantig ^ferben, toie ju tiner $o4jtit, tarn btr
SSoter bee iungen ^rieftere angtritUn. Sfudi feinen grtunb unb
@tlnncr, ben SSitar S3raun von iSifenoifi, uie eintn ftiner bortigen
SJtrmanbten, ^amene Sonrab, tub 8ul^er boju ein. SRit |$reube
unb 43angtn jugleicfi fai) er bem grogtn Zaqe entQtgen, an
meti^cm er, fo fi^tieb tr an Sraun, ,nacf)bem bee glorrei^e unb
in atltn feinen SGSerftn ^eilige ©oEt i^n, ben unglll^i(^tn, ja in
jjeber :Qt)ie{|ung unm^ibigen @ilnber, aUein aue feiner iibenet^tn
Oarm^erjigfeit, fo ^tiitli^ ju er^it^en unb }u feinem er^obentn
!Dienft ju becufen gemliiblgt ijait", bta eiftt SRat feine prltfttr*
fit^e ¥fH4t erfttUen foUe. Obwo^l er bie ©ei^e empfangen,
()U(iIte i^n noc^ immti: bie giage, ob a audi baju rollrbig miiie;
tMju fam bte @orge, ob er ouC^ adee gtnau }u Dciti^ten im<
flanbe fein uUrbe; gait eS bod) fUr eine fdimere @Unbe, ba« elne
ober bafl anbere 9SoTt Uiegjulaffen, umjulttlfen, obei bie la^ttofen
^ertmoniten, ble mit btr SReffe oerbunben ivaren, ntd|t rlc^tig
uuejufU^ren. 9I» er am Slltar panb, urn baS Opfer ju uoQ'
Disiti.cdDi. Google
M $ntiii). StgtgnimQ mit btm ^ata.
jtc^cii', jutn crftnt SDlalt, untcr SRecitieruiig bt9 \0QtR. SOttglationd,
bit geisei^te $oftie, SEiriftum ftlbtr ©ott jum Opfcr batbiingtH,
ju ®oet f^rci^ fotitt: .SliSit opfcm Ur, btm eebtnbtgtn, ®a^r>
^ftfQen, Qmigen", ba erft^rat tc nor ber i^m fo mintitttfbai ent'
gceentnttnbm JDIaJeftat ®Dttt« unb ftodtt, unb to&tt am litt^tn
baDongelaufen. Snbfi(^ mar btt ttri^Ilc^t SItt ooiAbn: unb er
fonntt, btr @ittt gtmaf, bit ©[QctmUnfi^t unb bi« iibliditn ®t>
f^cnte tntgtgtmtt^ttitn ; (tin $Qter oert^tt i^m imangjg @u(btn.
S)arauf folgtt tin Stftma^I, an bem aai) tint 9Iei^ !DottoTtR
unb SRagifttT teitna^men. ^egt, im itJoIIgtfU^t btr ntutn grogtn
IBUrbt, magte tr jum trfttninaU brn 93attr ju fragen, malum a
fo iotnig gtwcftn unb i^n niiidt |abt cintn Snenifi tooUtn wcrben
lafftn, ee au(^ jegt nei$ ni^t aQ}u gtin ft^t, „D]ii^itnb tS bo($
dn fo ftin unb gtruEifam gUlttii^ SSeFen fei*. !Carauf umirbtt
fii^ btr alte Sut^r nit^t on fctnen @D^n, fonbein o^nt Si^eu an
bit ganjt gett^rte SSeifammtung unb fagte: „3^r ©ete^rtcn, ^abt
i^r ni(^t gelcfot in btr ©thrift, bag man ESaUr unb SJZutter
t^ren foil?' S>arttber trf^rat 8tttt|er unb wu^ nic^iS barauf
ju trmibeni. Sbtt anbere mifctittn fi((i tin unb trlnntrten baran,
Wit Sut^et bnti^ tine Scf^tinung Dom {limmtl jum SnAn^tun
btruftn iDOTbtn fti. S!)a6 mai^tt obcr iDtnig Siubrucf auf ben
Dtrftilnbigen, gtiabtn aRann. „$QolIte nut @ott, bag tfl fein
a^tufelsgtfptnft war!" ermibEttt tr. Unargene^mt ffirinnerungtn
tourbtn in i^m mai^gfruftn, aui$ an btm ^ritfttitum bed ®oE|ne«
fonnte tr Wne lei^te Sreube ^aben. ,3(() mug all^ier ftin",
fagtt tr f(^(itglli$, nCfftn unb trtnltn, moUte abet lieber baoon
fein', unb auf Sutler mailite ftntr ^inmtie ftintS ^attii auf
baS Dierte ©tbot einen bltibtnben (Sinbrud.
Q'nbeffen wattete er mit aCtm @iftr feinee $ritfltrtume.
ffitin Zoi ging DorUber, o^ne bag tr feint SRcffe las. !Bon btr
$trili(^fcit be« i^m tibertragentn %mtte mar er erfUUt, btm
^errn bai Opftr barjubringtn, gatt i^m ale btr ^Sf^fte S)ienft,
unb bO(4, mit meljier 9(nba(^t unb {lingtbung tr eni^ bie 3Rtffe
taa, wit fe^ er oui^ uermelntt, o^ne biefetbe niii^t jnr SRu^t
lommcn ju filnntn, im @)efii^( ftlnec Unwarbigftit, @ott btm
Mttf)iMtf^m ju nai)tn, lae tr fie ungtrn unb Mitb nnbtftie-
Disiti.cdDi. Google
bigt baoon. ,3e me^r [d) lief, fo 'urttiEte er \p'&tn itEpcr jjene
^tit, ,unb mi4 bona^ fe^ntt, jn <S^iiftue ju tomnttn, bcflo
tDcittr tntfernte tr fid) felbft DDti mir. Sebtt nad) ber ^tidHt,
nodi aadi bet Xiaibrlngung bed Wit^opftti lomtt ii^ ^mal« in
tneintm ®emUt jut SRu^e fommen, tovi bos ®emifffn airt bai
{Serten tcinen fic^erm STtoft gnoinntn tann." Unb mm ti au^
Stunben gab, mo er hai gStttiifie l&tbaxmm in ben Sunbtn bes
^ilanbee ju (erett g(aubte, fo wanbte tt fi(4 bo(^ liebei an bie
^Uige aungftoii, ,berfn roelMli^ea ^etj Itir^ter ju btmeflen, ben
®o^n JU oeifii^nen". %ad) [onft toanbte er ft(^ ciftig an bie
$eiligcn. l£c ^atte fi^ etnunbjnanjtg ©c^u^patrone auSgefuc^t,
tpon benen ec tilgtii^ brei bei ber ane||e anrtef; ,a(fo lam id)",
erjS^d er, „bie S!o(f)e ^erumB".
3)ttt bent $iiren ber ^iditt, moju er an fid) als ^liefter
berti^ttgt mar, ^tte er junadift molil nod) menig )u t^un, meit
tr niH^ JU furje ^t'a Im Orben mar, um jKofterbeii^tlger fetn
gu tttnnen. 'S)od) l^at er fi^on ^in unb mleber IBeit^te gt^brt,
l»a^rf(^ein[i(^, uenn tr Sltrntinterene ^afber Uber Sanb mar; UbrigenS
tmr fe^c fetten bie etncr grau, moju e8 ber befonberen <SrIaubnie
bed priors bebuifte.
anit grogem ^XA^t fettt er andf ate ^riefter ftine ©tubien
fort. 9tefien ben grogtn ©(^ofaftiftrn maren tS and) it%t ^autit*
\&SHidi Sluguftin unb ber ^etfige JSern^arb, bie i^n befi^ilfttgten,
unb fetbft feine @egntc fonnttn i9 fpjiter ni(|t (tugnen, bag er
nii^t nur ob feines ftreng odfetifi^en SebenS, fonbem mif um
felner nmfoffenben ©ete^rfomfelt milieu ais ^ierbe feint* OrbenS
gegolten ^be.
^a tarnrbe er p(it^U($ auS ftinen ©lubien ^trauSgeriffen unb
In ben Aonoeut ju Sittenbetg Ijerfegt , um jugfeii^ an ber bor*
tigen ^odifi^ute feine erftt afabtmif^e Se^rt^tlgfeit ju entfalten.
Unter ben Dieten ^b^trcn unb nleberen @(^ulen, bie ber iSH*
bungetrieb bet 3tit, ber So^trtonb leii^er ftouimunen nnb bie
gibertttt ^odigtfinnter f^iltften gegen (£nbe bee m\tttMttxi ge^tfttt
^Qtle, mar bie Don Siiltenberg eine btr iUngften. Ob»o^[ 8ei)>iis
Disiti.cdDi. Google
88 Untncrritat tSitttnbctg.
uitb (Srfutt in bei yi&tn lagtn, g(au6tf boc^ baS $aupt btr fat^*
fifc^>trn(ftlntfd)en 2Mt, SurfUrft grirbrtdi bnr Stlft, gleii^ trfUQt
Don ber ©orgc fUc feint Unteit^antn, tolc Don btm 3ntcc(fyt fiti
bit ntu etnailienbtn @tubitn, au4 ftintm tigcntn Sanbe bit ^tUfU
t^t tintr UnlDerfit^t ttCEfdiafffn ju tnl)|ytn; unb wtnn bic Iatfti>
lii^tu ^riDitegtttt untti ben Srmdgungtn, bit bafUi maggtbenb
gtutftn, aui^ bit bctimcn, bag bit Stotitttrung bt» Sanbed btn
Mlbenbtn lEinflug finer Unioerfitdt gar fe^r bebtirft, fo mirb bies
bntifi afit9, aai wir von bent Silbungeftanbt itntt @egcnben
toifftn, nur btftfttigt. 3Ran lann f1d| btnftlbtn nii^t gering gtnug
ooifttQen, mit man btnn ilber^aupt fagtn tnug, ba^, a&geftlitn
Don ben grSgertn {lanbtteftiibten unb ben Qanbftrii^en am 9titber'
T^ein, mas SSKbung unb gute @ittt anlangt, ?Iorb' unb SHitttl*
bcutfc^tanb ^intti btm fortgefdiiitttntren @iiben bamalS fe^r jurUd-
ftanb, nit^t am atntafltn bei AuiIcetS, in mel^em SESittenberg
wib bie turfiliftlti^e 97tfibcni STorgau tagcn. ^it Seoaiferung, ob'
iDD^t gtrmantjiert, ^attt no(^ maneges Don bem trQgen unb bo4
feit^ttebigtn S^aratter an fic^, bet an i^ien ftaoifdien Urfprung
erinntrtt. :Cem Don ben grogen ^anbtleftragfn abgttcgenen armett
8itnb(^tn ft^Itt ti an jtbet Setriebf amfcit ; nur in btm fUbUe^tn
3it)fel beefelbtn, in ^toidau unb Umgegenb, [jatte btr Sergbau nnb
(Ine rti(^ entmicteltt Xu^fabrifntion in bem It^ttn ^a^rje^nt nitc
gtiigeren So^lflanb fo aut^ tintn ^tl^eren SUbungettitEi gejtitigt.
"Sitt SanbBan mai bit eigentlii^t ^ft^dftigung btr Seoiltterung,
au4i btr OUrgtc in btn ©tiibten, bie, DitCfac^ bebriidi Don bem
lanbffiffigen neinen %btl, btr, utit unter itm 9ttbungfiftanbc
j. 9. ber frantifdien 91itttrf^aft, feint 2:age in ben grtuben btc
3agb unb in milften 3!rinlge[agen bafitnbro^te, nur notbiirftig ft^
ju ernii^rtn oermoditen.
<S9 mar immer^in fragd^, ob ftt^ unter biefen Umfliinbeit
gegenUbet btm na^en S^tipjig tine ntut Unioerfitat UUcbf fallen
Mnnen, jumol in ©ittenbtrg, Don btffen £)bt unb Slrofttofigltit
bit S^'lS^^off'" ii(^' 9t"'fl )i tiji'^lnt iDiffen. 3n ber benl<
bar rtijtoferten ©egtnb getegtn, bot ce ni(^t«, mae Jtmanbtn ^attt
anjlt^tn Knnen. @S mar eln (ttints Sanbftabtifitn, (Inb toir rei^t
bertc^tet, Don elua 3000 Sinroo^nern, ,mlt aUtn, ^gtiditn,
Disiti.cdDi. Google
UniMifitat BithnbRfl. 69
niebrigcn, ^iiljttntn ^SuSttln, einttn altnt iCorfe ii^nlti^tr benn
tltttv ©tabt". ©ie Snt^tt bfmtrft, „(m brr ©renic bn 3iDl(ifa-
tlcn, tilt wenig DKiter, uQre man tnittm in tn Sarbatci'.
3iDai ^attc bn Jfutf&Tfl taiie feinc $iofburg Dor fntitm au^ bie
®(f)lo|IiT(^e ntu aufgerli^tet, bie iSittenbtract bttounbetttn biefetbe
aid citien ^loi^tbau, nii^rcnb fie bo^i ni(^t cinmal bur(^ ®rSge
^ttoorragttib , (oum auf ir(|cnbiiit((^e ar^iteltonifc^e SSebeutung ^rx-
\pxaii modittt tonnte. 3nbfffen maren ce jnct ®tf{(^te)>unlte,
mlift ben Surfttrften unb fcine bdbcn 9Iatgeber , 3o^. d. ©tau))!^
unb 3)}aTtin $o(li^ Don iinii[l(rftabt, eintn in atltn 3Qiffcnfd|Qftcn
bemanbtrltn aijt, ber biit)tz in Seipjig gtte^rt, DcranCagttn, SSit*
tenberg ale Unicerfitiitaftabt ju tuitEiUn. 3l}it ber @(^Io|(ir4e luor
tin ©tifl Derbunbtn , bcffeii Slirbentrdgtr bit guntttonen Don ^ro'
ftfyortn aueiibcn (onnttn. 3n bieftr SBeife ^atte man bie tiri^'
tl^tn ^frUnbcn an mt^rertn UniDerfildttR fUr bit SSSiffenfc^aft
nu^bar gemac^t, unb toenn t0 gelang, Mdf tinige anbere auemiirte
gelegtne ^lilbcnben bent @tifte ju intorporleren , fo ^attt man ba<
burcf) tint ERei^e tDo^Ifunbierter ^ojtntenfteden geiuonntn. 9nber<
fdie lum in SSetrai^t, bag fii^ in Sittenberg tin fttorttr b<r
SuQuftinercremiten btfanb, bcien ©de^rtc ebenfaOd aU Scorer an
ber Uniocrfitdt bcntigt mttbtn tonntcn, ein Pan, ben ©tanpig
nm \o lieber oerfolgte, oK feine fiongrtgation baburd) oEjtte 3o>tif<I
on iRu^m unb ^tife^cn gttDinnen mugte. Unb ber flurfUrft mugte
etnfe^en, bag eS mit {)i(f{ ber Sluguftintc, bie ale i8ette(mi}n(^t
leinm ®{^alt btonffiTiii^ien, mit Dti^iiltnidmSgig gtringen SDlittefn
gtrabe in SSiitttnberg am tr^en mtJglid) war, bit gtplantt $I0(^'
ft^uU ine 8eben ju rufen. Sladibtm fflaiftr SDla^imitian |lt fri*
Ditegiert, murbe fie am 16. Oltober 1502 eriiffnet. !DIan lann
fagen, fit trug Don Dorn^erein ben (S^aratler eintr ^d^ertn @tU'
bitnanftalt ber 9Iuguftinertrcmittn. ^it btfonbtren ©t^ug^eitigen
bee OcbtnS , bie ^tilige Sungfrau unb ber ^eidge Sfuguftln , mur'
ben ait^ bit $atrone ber UnlDerfttiit, ober, mie bit fpiitcrtn @ta'
tuten fid) bejeii^nenb genug auebrUden, i^re .©(^u^Stter". iCle
tl|eologifd|e ^atultfit iDUtbe btm i&po\td $iiu(ue geueitit , ju btfftn
e^rni am SEage ^ault 8t(e^rung tine SJieffe getefen unb eine
^rtbigt ge^alten murbt, tcoju Stettor unb @enat tinjulaben ^at*
Disiti.cdDi. Google
79 <Srflt e^m wA e^flln-
ten. Sugufttntt, unb jiiNir juSIUbingtn gtbilbtle, flitb bit ^aupt-
ftt^ti^fiten Se|rer , unti tiet SitttabcrQcr ftonDtnt, bcr frH^r taum
in ber- ®tfd|i{^te bie Orbcne eriDa^nt nirb, trfreiiu fi(^ balb bet
bt^ta Sbttnm. @tau))lt fetb^ Ubtrna^n tine ^lofefyur nitb
mtrbe trfttc ^Oaa bcr t^eologif^en gatnttiil, uii^cenb SDlartin
^Ui^ btr etfte iRtltat murbe. Sintn onbern Suguftiner, ©ifliB*
numb <Spp, f^ftt ulr aU trften X)f(an btr Srtiftenfalult&t
32oc^ tint fRet^e anbeier ©charter, bie @tau))i^ in SlUbingen (eniim
gtltTnt ^ntte, finite tr ftii bit neut $o(f|[i^utf ju getninntn, u. a.
but Outifttn Smbrofiue SSoUant unb btn fiir bit {Rtformatbin fo
btbeutfam gemprbenen ^teron^nraS ©i^arf. SSan Scfurt fitbtltt
{tin ©eringtiec ba^n Ubei aid ]>ec {)Uttianift 9ZilD(oue 3Rarf(^(I.
3^09 Dortn neben anbertn bit aRSnnti, bit bit neiu ^odifcQutt
jn @|rtn bcitigcn foUtcn. Unb in btnt fleinen {Bittenbecg ent"
midtltt fid) ba(b tin irgtA 8tbtn. 9ud atlen btutf^tn ®aatm
ftrOmten bie @(^Iaitn julawtntn, barunttr ou^i ttltttt, iifw
prDmooicrte SHAnntt, btfonbtrfl Dielt Sliiguftintr, bit @tiiupi^ aid
btn oerf^itbenften ftonotnttn feintr ffiongregotion bort^tn btricf.
0Rit btn S:iiIiingtT St^tern roar audi bie bortige Sc^imeife tinge'
jogm. f&i ging adetf ben an ben Ubiigen UtiiDcrftt&ttn itMi^en
Btg. 91id)t« litg Dtnnulen, bag bitfe ncut ^oc^jt^Ie baju be'
'^mt ujar, bit SSt(t in ntuc JBa^ittn }n Itnftn.
«[uf btn trften erfolg ^atte fii^ balb tin iRllcffdilag eingcfteUL
SZadrtem bit 3a^t btr immatrilaltetttn ©tubieTenbrn im erften ®e-
nttfttr bie f|o^e ^ifftr oon 416 btttogen, im baronffolgenben ®e«
mefiet 258, mar ^e im Sommcrftmefter 1505 auf 65 gefaUen.
%)a[b baiauf mn^tt bie {lodir^uU bee ^eft Uegen etnt ^tit lanfl na4
^trjberg oerUgt tDerben, moburc^ bie timge ^ftanjnng gonj ju net*
(ttrnntem bro^tt, jumal einc 9!ei^e ber erften Stljttt, unttr i^nen aui^
IBldxl^alt, SSltter^erg balb nieber ben fRUden geutnbtt. <Srft ft^t aU*
mlt^tic^ btgann bie ^o^I btr Stnbierenbctt iviebtr jujune^mtn. EDI^-
lere ntut St^rtr fatten ftitbent i^re afabemi((^t Sanfba^n bafelbf)
begonnen. 3)a war 9iilotau« oon amSborf, frSJer einer ber Der«
tranttfttn grtunbt Sutlers , btr als titter ber erfteit bie Unloerptfit
SSitttnberg bejogtn, fic^ batb bie 3)tagifttrniUrhe ertvotb unb tin
ftanonifat am Sfler^eiligenflift er^ielt. @eit 1507 btgann cr oni^
Disiti.cdDi. Google
Qiflt St^iu unb ei^lcE. 71
^to^ogifige iBotltfunsen ; mttfv tin Warn bti pra,tix\tl)ti 8[nte4
al8 btr 3SJfftn[(^aft, ^at tr frttlii^ old :Coj<tit nUttiale cine ^root*
lastnbe {RoQe QcfpitEt. Si^igti mat ftir bie go(ge}jit bit SSIct'
fotnttit bee ^[nbreas Sobmrttin au« ISailftabt In ^mnttn. ^a^
UK^riii^Eigen @tubten in Stfuct unb Siiln mat er 1604 nat^
jQSitttnbtrs gefommtn unb [(^eint batb a(e Scorer aufftctrtttu ju
ftln, fcit 1508, in midtem Qafyct n ebenfafle tin fianonifat on
ber StUer^eiligenTir^e er^idt, au^i in bet t^tctogif^en t$aIuUitt.
fSov bcT i^m eigenen Originalitilt mac jt^t noc^ ni^M ju [pliien.
Stt^rerc pt)iIofop^if(^e ©i^riften, bit tc bamale eifi^einen (ieg,
jtigcn i^n (ebiglic^ a\i SotnpiCatot, trugen t^m abec ben 9{ii^
tinea geojaltigen X^omiften ein. a)!an rU^mtt i^n au^ ats gutea
^briier unb ®xUd)ttt, toovon et boc^ fpiitir wenig rU^tc^e
^coben abtegte. Sr mar no4 ganj ein Sc^iotaftiter btr olten
@i$ule im @eifte bei SQInec ICominifaner , bie \tiat ge^ret gt>
mtfen, abet empfitngltt^ file atlee ^eue, wa6 \\)m entgegentrat.
fBtnn man i^m fpdttr naififagte, bag er, nac^bent er 1610 iCottoc
ber 3:^o(ogie geniDcben, m^ leine oiBibtC gtfe^en, tinb erft atftt
3a^re fpiitec fie ju ftubieien angtfangen, fo ^ei|i bad mo^l laum
m^i, oi9 bof bis ju 8ul^ei« ^uftttten nur bit ilStifltr ber ®($o>
laftit feint Slutoritiittn martn.
"Huili au6m<irtige fiapotitiiltn fui^te @taupig, ber in Unioer*
fitftteangtlegtn^eittB aut^ ftrner btr 43tratti bee jtucfiirfttn blieb,
jut ^ebung ber Uninerfitat ju geminnni. 3n btm jungen S^riftof)^
®(^turl Don StUrnberg, btn @tau))i^ in Qtalien (enntn (trntt, ali
a in Orbtniangtltgtn^tUtn unb um filr bit liBSitCtnbtrgfr $oi^'
ft^utt nod) uac^tr&gKi^ in atlec |$ocm bte yjipfltit^e Seftiittgung
ctnju^olen, fti^ im $trbft 1506 bott^in bcgab, er^ielt bie UntDtt'
fUiit tinen aufigtttic^nettn 3utt^tn. IRo^ mt^c tierfptai^ man
fid) abet, a.i9 t9 gelungen mar, 1507 bie ^ittitt ber Srfuittr
Untuerfitat , 3obotu« 3:rutDttter (im ^a^re 1509 auc^ {itnning
<SUb() jut Ubtrfitbclung nad) Sittenberg iu vtrmbgen, moburc^
ba« 3(ufb(U^en bti jungen Unioerfitdt gtfiditrt fi^itn. "Slait bent
er^en wni trfjoCttnen Settioneplan Don 1507 tUnbigm nii^t meniger
ate 38 !Coitenten iBorlefungen on, immer^tn eine gan) anfe^nli^e
^l, menn au^ nii^t meuige boruntec mactn, bie eben etp bte
Disiti.cdDi. Google
7i iM^ Snftttuig na4 ffihtntbtte.
ttntttften €taffttti btr afabemtfi^ @tnfcR((ittr (tKemtnttt unl>
fftbft no4 Stmtnbe varen.
3^ntn foate fi4 {tfet 8ut^r tinrti^tn, fo fatten ti bk SJitttr
bes Orbene nuf intent ilatrilel, mtli^ea ju aniintlitn am 18. Ot-
tsber obgt^ttett uorbrn toar, befi^Eofftn; ntc^t bag tr, toie man
oft be^outXtt, an bte UniDtr^tlit btrufen loorbtn toiire, n tourbe
junildtft nuc, uic fti^e anbcrt Suguftitiei, bit mtt l^m juglelc^,
ao^I not^ im Sloccmbtr, in SSittcnbcte tintraftn, dor einetn
Jtonotnt In ben anbern Dtrft^t, abcr mlt ber Scflimmung, fttne
@tnbten fortjuft^, UDmit bU atobcmifdie Se^it^tltigfctt oon ftlb^
gtfltben mt, btnn nut burd) dne fotlgtfef}tc, na4 i^ren Obitttcn
gertgelte 8e^rt^fttiglett tonntc man bit ^S^trtn ®rabe errtii^tn.
aSlbtr Snuarten tc^itlt Sul^tr fttnt SbbtTufnns unb Ubecauft
fi^ntQ mugte tt not^ Sitttnbtrg Ubtifltbttn. Cr fanb nidit ttn<
mat 3<*^ f"i"" nllitrttn i^ceunben baoon Sunbt ju gebcn. ^w
ntt^ft ^atte tr Hin bit XJlaleltil unb ^^^fil bfS %tiftotelte )n
(tftn, ob an btr UntOfr^tSt obec nur In btr ©tubitnanftoU bee
jttofltre, Eilgt fi(^ ntd)t mtt Stftimmt^t it fagen ; jebenfaQe fanb ti
nur no^ mtnig iQe^agtn an btn oriftotelif^en @tubitn: toit tr
feintm gteunbt unb ©iiSnnic Sraun in Siftnad) im griltiia^r 1509
f^rtibt, ^atte tr fit am liebften [ogltii^ Don Slnfang an mit bcr 2;^co>
logit DtTtaufdit, b. ft. „mit beritnigtn Z^^eologit, tDtlc^t ben fiern
ber 9Iug unb ba« Watt bts SStijend unb bad Mart btr Snot^tu
eiforf(4t''. ®(^on flingt tr alfo an — fo utrben mit bitftn Sludbind
JU Derftt^en ^oben — , joiif^en (entt ^ergtbro^ttn jE^otogit unb
einet titftr in bad ma^rt Seftn berft(btn tinbringenbcn ju unter-
fi^ttben, abec er fUgt fi(^ ben Slnorbnuugen ftlner Obtten unb
nia @ott allee onfieimgeftettt utffen. ,®ott ift ®ott', ft^t et
^ingu, ,oft, [a fogar immer t&ufd)t fi$ ber 3)tenf(^ in feinem Urtetl;
tt ift unfet @ott, et mirb un« ftibft lelttn nad) feincc ^i^^un^'
Ili^feit unb auf tmig."
®(^an mar mdi ftin Sunf(^, fic^ btr X^eotogie juutnben ju
blltfen, in SrfiiUung gtgangen. Srn 9. aRitrj 1509 cifjielt er
bie (Srlaubnie ju biblif(^tn ^otltfungen unb bamit btn ntebtigfttn
t^eoIogif(f|tn ©rab, btn elnte Baccalaureos biblicus. Sl(8 folt^r
^otte er, bad mar ber aUtnt^alben Ubli^e ®ang, }un(t(^ft iiber
Disiti.cdDi. Google
<Srftc Sorlcfiutgtn nnb Mfitflf^c na^ Srftitt. 38
beftimmtt, ton btc gatuttdt Dotgtfifiriebtne SdHt^tt bee Sitteu unb
9teuen Seftammte (urforifd) ju [cftn; bag man t0 fic^ batnit oft
jieinrK^ (ttc^t niad)U, geigt bie Seftimmung, ba| nti^t tnel|i a(0
rin Sopitef tn jebet Slunbc bLtrc^gntDmtnen toeibtn foQt. $attt man
biefn aStrpflit^tuns gtnUQt, toofUr ein 3'ttraum Don totnlgftene
ctnnn Sa^ce angefefet nai, moDon yetoi) btn !in5n(i)cn bit ^Slftt
erlafyen ju uerbtn pflegte, fo forinte man ©tnttntiariue u>trbtn,
iDDmlt man bit iSrIaubniS trfangte, Uber bit ET^en beiben SUi^er
bte aUgtmein angenommcnen bogmotifi^en St^cbu(%e, ber ©tnlengtn
btfi ^true Sombarbue, ju Itftn. 3lDf ber btittcn @tuft, bet
btS Sententiarius formatus, eriangte ber iCojent nieberum noc^
Verlauf tinti 3a[|r{« baa iRti^t, bte btibtn U^ttn «U4ec bee
gombarbcn fejncn aSorhfungcn jngiunbe ju legen. 9Sar bie9 ec
lebigt, fo tomtt man fid) nm bie SBfltbe etnte Sictntiaten btr
S^eologie beuerben, bte bie Sefugnie, iibtr alle Stttle btr t^eolo'
gift^tn ilSiffenf^aft ju Icftn unb bie Snnartfc^aft auf ben ^Oc^ften
®rab, btn einee S)D(tore bee ^eiligen ©(^rift, bet in btr iRegel
fc^t balb trtctit uurbe, in fii^ fi^Iog.
^ur btn erfttn ftntr t^eoiogifi^en ®rabe ^at Sutler fic^ in
SBittenberg etuorben; eben mat et baton, in btn jneitcn Sutfue
elnjutrettn, ftatte mi) f(^on bit bajn eifoibeiiidie S)ie4)Utation gt>
^Ittn — nut bit (SrQffnungercbe, mit bet er gtiiigttt, ftanb no(^
one — , ate tr elwa im ©piit^erbft 1509 mdt Srfurt jutUd Dtt>
fe^t mutbt. Sir ftnb nt^t me^r imflanbe, mit DoUei @td)ert|tit
b(e@rlinbt biefer SItagrtgef ju trtenncn; boi^ barf man cetmuttn,
bag jcne dtiidocrft^ung mit SBotgilngen innct^alb bed ^uguftinet'
orbtnfl, iDct^e bomale bie itongregatlon fe^t bemtgten, tnfammtn>
^ng.
3oI|. to. Staufii^, bem ti md) unb va^ qui!) bur4 bie fil)on
ftU^et ettoli^nte peiftinfii^t Slnutftn^it tn ^laiien gelungtn nor,
bit €tlmmung btc rSmifi^en Obtrtn gtgtn ftint fflongrtgation ju
btffttn unb babuti^ ben JSeftonb ber ObftTDanj in felnen JttSftetn
JU fic^ern, glng, bamlt nit^t }ufrieben, je mt^r unb me^c barauf
aue, wombglit^ aDt t(uguftlncrl(0fttr tieutfdtlonbe, btfonbcre mUt
bie mtflflUifc^tn, bie unttr btm ^looinjial Don @ac^ffn ftanben,
ftinet SRo^t ju unteriDttfen. iSt gtaubte biee am erfttn burt^
Disiti.cdDi. Google
74 Stnit niitei ben ftnp^ren.
elne son 8Iom gtbtKiste aierfaffuimeDtT&nbtruiig $u cnri^ien, totliit
ben Untcrgcbniett M ^toDin^iale btn ISintritt in bit ftongrtgntion
crtcic^ttrte unb fortan bit SJUrbc Ui SBilaiiaK unb $roi)injta(aM
in tincr btmniii^ft neu ju mii^lnibtn ^tcfon utrbanb. {litrgegen
ti^ob fiifi abet Sibtrf))ru4 im ttgtntn Soger, ba man babui4
bie @eltiftSnbtgltlt bti fiongngatbn unb bie @tcengt btr Obfetoauj
gcfjt^rbtt fa^. £« tD&xt migiiit, bog au(^ Sifurt, tote mir baA
con btm 91^nbtrgti flioftct fti^ti mifftn, gegen bit sntuerangtn
^QCtci gtnommm unb ebtn tteffalb €taupt^ 8iit^tr, ber i^ ebenfo
trgtbtn, a[« tv ber ftrengen Obiecoanj juget^an tpor, bort^in vtr«
fe^t ^iittt. 3tbtnfatle ift iatiftt uiilTtnb bitfcS imriten ^rfnitei
Kuftnt^te, in llngebgtn^titen feines Orbene bei bem beia((4ett
$totettDT bedfelbm, bem (Scjbift^of Don Onagbcburg, ober genautr bd
beffen ^ntttttt, bem Somprobft Sbolf dor Sln^olt ju ^Ue, bem
\plUmn Sifdiof Don Snerfeburg, tptlg genefen, unb balb foifu
t^m no(^ tin grDgeiei ^nflrog jutttl totrbtn, ber Don grogtr 9e«
btutung fUr fetne ganjc (Sntoiictefung murbe.
@taupie [itg ftc^ niimlti^ baii^ bit abnti^enben Sttmtnen
inntr^Ib ber fiongcegatton, mld)t gegen bit gefilante Secfaffungd'
jtrtberung fvHf er^obtn, nii^t irrt mai^ea. 9Iaii|bem er Ungen
3eit gejligert, fo bag man f(^n glauben fonnte, er ^abe feitn
Sbfitbt aafgegeben, uerdffentli^te er an 30. @(ptembtr I&IO tine
(jflpfttic^e SuDe, mel^e ^n ju ber SerfaffungeDeriinbtrung er<
inil(^tigte. Aurg Dormer ^atte ber ©ential in fRom, um aUt
SQetterungen ju oermeiben, if|m neben btr SBiitbe bee SSiloie ant^
bie bee $roDin}iole libertragen, \o bag ber S^uBfU^rnng btr
®o(^e nun ni(^W mt^r cntgegenjuftefitn f^itn.
SRan mug fi(^ Dtrgegenmilrtigen , in xetlijt engt ^erbinbun^
bae gcft^alten ber atten Orbenefa^ungtn mit btr erftrtbttn ^ilig'
teit bed Sebtne gtbrat^t tourbe, um ju begctifen, n>eli^ titfe @r<
regung biefee eigenmUditige ^iorge^n bee Silare tn btr ftongrt-
gatim Derurfac^te. @an) btfonbere maren t» fleben Aonttentc,
ttel^e Siberfpni^ er^oben. @ie ertitetttn babucd) tinen niifi jn
unterfi^li^enbtn iRUd^att, bag ber btbtutenbfte unter i^nen, btr Don
92UrnbeTg, in ftinem SBiberftonbt von btm bortigen fRate unter-
^U^ nurbt. ®(I)on feit (Sngerer 3eit ^olte berfelbe in Sloin
Disiti.cdDi. Google
Sutures ©robimQ nai$ Stoin. 75
gtgen bit bcabfi^tigten ^leutruiigen agitiert. Qm ^iUffiaXit 1511
ipanbte er fi4 fasnr an bm general fel&ft, tnit bem iSifut^tn,
baS Dcibeitlii^t Sigemie, moburdi baS icgultiie &ben con ®cunb
auS oetnidittt uecben (clitntc, ju uci^ttibftn. SSii^tenb be9 @oinDter<
gctong ee nun ©taupi^ jmar, auf eititr ju bUftm ^B'^f'h o^d'*
tialtencn 3"r<>>iiiiit"^"ft tnit ben X)e)}udtrten bet renitentcn fioif
DciUe eint Stnignng ju trjitltn; bie @t\a^x ber ©poltung nai
aber bobuii^ ntt^t aufgt^obcn, btnn noc^ lam ti batauf an, ob
bit AonDtnte btn !tbma(^ungtn i^rec ^Ctputittttn btiftimmm
uitiben. 3n StUrnberg na^m btr Stat bit @a(^e tDieberum in bit
$anb unb DertDtigerte nt(f|t nur feint 3uft>°<tt>u><8 }■* ^"i 3}tr«
glei^eaTtiteln , fonbttn mai^te fogar S^itnt, tint onbenoeitigt 9I(>
gelung btc Slngeltgtnfitit ^trbeijuftt^ren, unb StautittF, alien toiiU
liifien Stmflilteii abgtnttgt, ani^ nit^t btr EKann banacf), trnfterem
SSiberftanbe gegtnUbec auf feintm ©tanb^unftt ju Dtt^arrtn, moi^tt
t8 felbft fUr bae $efte fallen, bie ®a^c nunmt^i einer bil^ertn
entfifieibuiig gn unteibreiten. Urn btn ?tUrnbtrgern juDorjutDOimtn,
tn^i^io^ ec fi^, [elbft tint ©tfanbtfi^aft nai^ iRom ju fibirfen,
nttli^e bie Obectn iiber bie ©ac^Iage unttrrlditen foQte. Tiit^
3Riffion mat ti nun, mil ber SIRaiKn Sut^ci, unb menn uic nid|t
irien tin gtmiffcr ^o^ann dou SRei^elu aue ben 9itebti(anben, btc
fD^tn fit^ in SQiitttnberg bie SUrbt einte Sicentiaten ttmorbtn
fyitu, betraut murbt; DteQttdit mar ee ni^t nur bad SBertcaum
feinte iSorgtfe^ttn, atlijti Sutler baju beiitf, fonbem audi tinefl
Stilts btr btffenttertnbtn ^rilbei, bie in bttn otbeneeifrigtn ^ri^ec
ben geeigntttn SRann gut jJU^rung ber fttr bit Jtongtegatitm fo
bebeutungeoollen @a(^e ftijcn mpifiltn.
Tilt 9Ia(^ri(^ten, bit mir Uber gut^tte fRomttift l(|abtn, finb
augcroibtntltd) fpiirUi^, au(^ toai er felbft f))atei barlibtr tnitju*
ttilen Dtrmo^te, jum Seil fo bunttt unb nnftar, bag man nuc
tttntgtS barllber mit @id|tr^eit auSfagen fann.
3<btnfaa8 war tl|m btr auftrag ftintfl OrbtnS ft^r will*
tomtntm ffiiit mtfftn, in tDet(^-[|0^tm Slnft^en ber $apft unb
ftin ^rt^cntum no^ bti i^m ftanb, in gtu^enber SQert^rung ^ing
tT i^ra an. SSer nii^t inS ^etligt Sanb obec nad) ®t. ^ago bt
Qompofttlla piiitva tonntt, ber ^ttlt tS bot^ fUi gioftn ©tminn,
Disiti.cdDi. Google
76 nomfifc.
lMniert<t>e iu ben ©rfibcrn btr ilfiofhlfutpnt gu ttaUtn. liEBie vEef
Mfatt wax ba ju tr(anstnl Unb nttgtnbd tonntc man ber ©ilnbtti*
Vtrge&ung geiDiffet ntrbtn al« bort. S)ae toartn o^ne QiDt^ti auify
$ut^tr0 trftt ©ebanlen, at« e9 E|leg, er foQe nad) Stom gt^eti. @(feon
jueitnaf in fdntm Scbtn, efl mac In (Erfurt, ^attt er eine ®u
neralbttd)tc abgettgt, in ber tt bem iQeiditiger adt fttne @iinbett,
btrtn er fiit) irgcnb oon btr Ainb^tit on ju triDntm tjetmo^tc,
offenbart. @ie ^alte ilfta nii^t ben grleben gebradit. 3n {Rom
iDOlItt tr fie nun jnm britten SOtaie sbiegen. Ziae toar i^tn fD
fe^r bie $au))tfa<$e, bat <t flatter, o^ne no4 irgenbuie eine <Sv
innerung an fetne CrbenSgefdiiifte ju ^aben, jene abfi(^t ali ben
atleinigen ®runb ^inftcUen tonntt.
SDIitte iOtti)6er l&ll toirb er tntt feinem Seglelter fein Stloftn
Derlaffen ^aben. ffi« mat bie erfte grbgere Slelft, bit CuBfter an*
trot, nieinais mar er bie^r Ubtr bie ®renjen ftiner engeren
^eitnat ^inauegelommtn ; eine neite {Sett t^at fi(^ ttor i^m auf.
3mar reifte er ali Wtbni), Don eintm ffloflcr jutn anbtrn, no
man ^erberge erbat; bie a(ten bUftertn ©ebanlen, bie grage nai^
bee ®(re(^tigfeit nor ®ott unb bae nieberbriidenbt ©eflitil ber SBer-
nocfen^eit Derftcfen iign aui^ je^t ni(^t, abcr cr fiattt bo^ ein offcneS
Suge fUc adte 9{eue, tuaS i^m tntgegtntrat. <Sr n^lrb bie ge«
roit^nltifie 9toute eingefc^Iagen tjobcn, bie bur^ Sa^ern unb Sirol in
bie ijombarbei fU^rte. 3n feinen ffiilttrtn Stifc^reben finben fl(^ manege
(Srinnerungen baran, man[^ trefftnbte SSoct ilber Sanb unb imtt,
©Togen (Sinbrud madite auf i^n, ai9 er auB ben JSergcn ^erand*
trat, bie breitt, fnid)tbare (Sbene bee $o. Sr lougtt ju erjii^Ieii
Don ben ^etTtii^en grU^ten, bie bad mitbe ftfima felbft ouf ftet-
ntgcm Soben reifen lieg; abei au:^ n>te gtfli^rli^ t9 merben
tonntc, mugtt er mit feinem ©egteiter erfa^ren, a(8 fie einft bet
offenem B^nfter gefi^lafen itnb am anbern SDlorgen mie betttubt anf'
uai^ttn unb fit^ nur ntU^fam aeiter f4U))pen tonnten. SOIan ritt
i^nen ben ©enug Don ©ranotft^jfeln ; .bamit tiEjieU une @olt ba«
Stbtn", erjd^lle er foft breigig Qa^re fpttter. 2)fe lOewo^ncr
fanb er jwar nli(^temcr ale feine Sanbeltute, Uber beren maglofe,
in atlen ©tJinbeu Derbieitete Sruntfu(^t bad ganje ^a^r^unbert ju
Kageu ^atte; aber ilim entging out^ nii^t i^re S(rgli|l unb Vin*
Disiti.cdDi. Google
iStntiiQcfc unb QtFo^ningea in 8toin. 77
f^IoS'K^tit- 3Rit tSetDunberung tifUQtm i^n bU trcffUt^ tingt<
cti^ttttR, fauberen So^ll^dtigleiteanftatltn , $ofpit»[er unb ginbel*
^auftr, bit a in ben grogen ret(^tn ©tiibtcn, trie j^tortnj, antraf,
mHi bet SSo^lt^atiglcitefinn !>" fStoiSItcruna.
Slber ivle fo ganj anbeiS fanb ec bod) aQeS, tvie cr gebn^tf
in iebti Stjie^ung I ^uffaUenb var i^m ft^on , bat >nan in
Snoilanb, too man nodi an bet a(t(n ambtoflanift^en fiitutgtc
feft^ittt, in gan} anbeiet SBeift SRcffe (ae, Qt« anbttmlltte unb
i^m, iDtit er fein „%mbtoftantt'' , bas gefen bet 3neffe nii^t ge*
flatten uoQte. SDIit ber <Sinigttit bee tbmtfd)en S^x^t roar ti
atfo boi^ nlift fo weit ^et, ale bte Slebc ging. €r ^atte gegtauBt,
j[e gtbgere $eiIiB!(it ju finben, je nii^et er bet 3™*'aUt'"tt Set
(S^tiften^eit (ommen niUtbe. Wt enttiiuf^t fil^Ite ec fi(^, aU tt
bie ilppigfeit in ben itatienift^en AlBftctn getoa^tte, uitnn er mit
anfe^en mugtc, mie man fid) o^ne ®4eu &bn bie gaflengebote
bet Airt^e ^intvegfe^te, bie ju Ubertreten betn fromtnen beutfi^en
Snbni^e eine fc^nere ®Unbc genefctt a'ixt.
Snblid) [ag fie ■oot i^m, bie etuige @tabt. 9IIS et fie juerfE
erbCidle, fie[ et auf bie @tbe niebec, ^ob feine ^dnbe ouf unb
rief aaS: ,®ei gegrUget, bu ^eiligeS 9toniI" @e(ttn mo^it tin
ptget mit grbgerec Slnbai^t unb ftiimmeteR ©innee i^rc ©ttagtn
betrelen t)abcn.
3n betn StuguftinertonDent ju SDlatia bel '^opulo, bet fti$
einee angeblii^ Don Sulae gemalten ivunbert^Stigen iSitbrS tii^men
tonnle, fonb er Snfno^me mit felnem fflegleiter. "Stait elntt often
9tad|iii^t miirbc er etma Dier 39So:^en bafclbft jugebradit ^aben,
il9 feine ®ef#fte bei bet Jtutie, beren g(atte aibmiifelung tt
libtigenS ril^mt, eriebigt maren. ^a fanb er ^cit genug, fii$
umjufc^en unb feinen ^eigungen nailjugefien. %&a9 ber Sunftfinti
tier le^ttn ^ilfifte an ^errlii^teilen ^croorgeruftn, obtr icae an
tiberteften antifer jtunft noi^ ju fe^en mar, ^at auf ben in biefet
JSejie^ung giinilit^ ungebilbeten Sntinif), icie ed fif)eint, leinen @in>
brud gemai^t, befto me^t bie Stuinen bet grogartigen 83auten au«
bet ffaiftrjett, bie ^gugtapfen bc8 alttn 9tom', mie tr fi4 and'
brUdt, befonbtte bad Sotofftum unb bie Sl^ermen S)ioftetiane.
<Sr ^at ee nic^t unttrtaffen, bie aue bet atten ©ef^ii^tt berUIimten
Disiti.cdDi. Google
78 Snl^n in JRont.
@tSU(n ux befiu^tt, bae ftapitot, btn ZartKilf^tn gtffen nnb
anbette tne^r; mi^tigtr uarrn i^m bo^ bte ffiirdim unb Aapditn
mit ben Stititin ber {Kitigtn unb ben S^aufenben Don Snflrtqrern,
tDtldie bit Segenbe in 91om begrabtn fetn tteg. SSie oitl ©naben*
gobtn iDaren baftibft ju crtDerbcn, nie Dte[ fionme &;innerungcn
iDurbtn in il|in ro&^ gcrufen, loenn et j. 83. in @t. SaUifto ftine
Stnbai^t Dcrrit^ttte, mo mc^r ate oicrjig ^ilpfte unb oitCt tanftnb
Stutjcugtn t^rt iRu^tftattt gtfunben ^abtn foQtcn. 33a mar trin
@nabenDit, btn a niifl befuc^t ^dttc, unb e« uitb lelnt tibti'
trtibung fetn> urenn tt, auf anbertm @lanb))un(t, oon fi(^ fagt:
,%u(^ i^ tDac tin (o todtc ^tUigci, Ittf bui^ aSe Aitt^cn unb
Atufttn, glaubtt oKee, veaS bafetb« erCogm unb er^unltn ift."
S« IBgt tlnen $iid in ftine 'SttU t^un, tvenn ntr ^iJrtn,
boS et ben ©unf^ ^t^tt, bag feine (gltern ff^on gtjlorten felen,
nut urn fie buri^ tine ©eeltnmefft an ^eiligftei Stilttt au9 bttn
gtgefeutt }u btfrtien; glng botfi bit 9Iebt: ,®tlig ift bit SDIutter,
beren @o^n am @onnabenb ju @t. ^o^annid (im t?ateran) tine
antfft ^It." 3m Siftr urn bie ©crti^tigttit, im 9Itngtn nad) btn
©tgnungen bee ffiirc^t, bie ^ier roie nirgcnbs fii^ baiboten, tonnte
er fi4 ni^t genug t^un. 3)ie inntrt Unru^e tricb i^n Don tinem
jum anbtnt, litg ilin nai^ immec ^diftitm tiad)ten, oline i^
ioiS) ju befritbigtn, mtnn er t& errei^t ^atte. @8 jetgt ben ganjen
^iDieffiaU feints ^nnein, iDaS fein @of|n ^out auS bem 3Runbe
be« Hiattxi ge^iJrt f|aben rooUte: %li ec ba« mli^felige SStrt noa'
brai^te, bit 28 Stuftn {ener Ittppt, bit tinft Dor bem 91i<^1^aufc
bee ^iialue geftanbtn ^aben foil, auf ben Rnieen ^tnauf}urutf(f)en,
um babuid] Ubeiittc^tn Slblaf ju geminntn, l^abt cr bad Sort bet
®<^nft ni[^t [qeraerben tbnntn: „'Sitt @ere(^te micb ftineS @(aii'
bene leben", ia cs fci i[)m Docgetommen, ale ob ee i^m mit
3)onntrftimme jugeiuftn loUrbe. @i(^er ift uo^I ba«, bag ientr
@prn[t| i^ Beifolgte unb tro^ allec 3Jtli^e, i^n jurUdjubriingtn,
fii^ immtr mitbcr tegte, unb gecabe in btn ^bt^fttn anomtnten
mittetalttrlii^tr grbmmigftit fi(^ ber 3i»"f't 'n '^ii '"c^ob, ob n
anc^ lotrtlit^ auf biefem Segc jum i^ritbtn (ommen totrbe.
$)alte tr fd|on auf btr iReife hard) 3taUen bemeittn mflffen,
n>ic uenig bit (iri^tii^'retiaiOftn ^upilnbt btn 9}orftelIungen ent*
Disiti.cdDi. Google
fprat^en, bit ft fllE| baoon gcmai^t, fo cifal)r a int fftili^ta {Rem
ftlEifit bie bttttr^en Snttttufc^ungen. Sln^att bet crmartetnt $eittg>
bit mclc^e Unfittli^fctt, Qnnj IRotn tine @tiitt{ btc Unjuc^t, aii4
bei unnatUtlic^fttn, felbft in btn ftrdftn btc SarbtntUt I Hi [(^[tn,
al9 06 ludtr btn Sustn @r. $cilifl(eit febe« gafttr uitfiefttoft
Btilbt DKibcn bUrfte. $ier, no n ble ^Oilfte griimmiBtttt ja
^btn gt^offt ^ttt, mngtt tr ma^rnt^mtn, hag man felbft ba«
^(igftt, wai n fannte, bus SRegopfer, mit fiiootec 9ttbe in ben
®tau& jog unb ttbtt bit Se^ie con ber Sanblung iVitttUt. 3A(-
4anif(^ unb mit gtSttti {)afit Dcrii^itelin bit ^litfter bie gcifit'
Qdfen ^anblungen; man moi^te fi(^ mo^I au4 fuftig ilbtr ben
btulftfitn anifnd), bee mit ptlntfa^tr ©ttoifftnEiaftistett fdnt a^tffe
laS unb fo Did ^tit baju bcoudite. £)ae @elb fditen bie atlt«
fK^rrfc^tnbt 3Ra(^ 3U fein; bo, mo bie ItpDftel in ftlbftDerleug'
ntnber 9}a(^foIae S^rtftt i^ Stben gtlaffen, nur Ufipigleit unb
^ffQrtiae« Stbcn.
Ob Sut^cc ben ^opft gefe^en, toi^en mir ni^t, abtr er tcfoljc
gcnufl Don btm Ufipigtn ^irreibtn am ))a))fttid)tn ^oft, btc ^b*
fuc^t, bem ctin meitlii^n 8tben 3u(iud' II., bem triegeiifdien Qmr
pnalox auf bem Slu^te $etri, nm ficfe baooc ju tntft^n; unb
IDDDon man in !£)tulf4(anb in e^iftirc^tflDaaer @d|eu Dor bem
^tifltum fanm gu rtbtn magte, ben ©rcucltfiaten tined %(t;an'
btc yi., baoan fprot^ man, aut^ in ben mbm^ifcfien Jireiftn 9tomi,
ganj offtn, ali oon etnae @eu)ifftm.
i&6 maioi rtii^e iStfaEirungen, biegnt^tr ba mai^tt, bie fpjittr
fttr i^n Don btc ^(fiften ^beutung merben fodten. Oft ^at et
ti auegefprpi^en , bag i^m btc JBefiuf) iRome mt^r iDttt fti al9
^miberttauftnb ©utben, er mligle fonft beforgen, btnt $a)>ft unre#
gtt t^uti. Xlamaifl roar er na4 w\t entftcnt, aUgenuinert Son'
fequenjen jn jle^en. ale trtutr ®o^n bee Jtici^e, loie tr getom>
men, nur ntelletc^t ttnae tmili^ttct, jog er ttber bie 8[Ipen jucUd.
aStnige Sodden not^ Ofttm 1513 bUrfte er roitbtc in ftinem
jtlofter unb jroar }u Sitttnbecg angtlangt fein.
@inb rote re^t untenic^tet, fo ft^ricb tr bamaU boS er^t
gcilgtct ©(^tiftftUd nitber, nit[d|te tote Don ftintc |)anb btfi^en,
ben (Sntnnrf einec erma^nungScebt, bie btc ^copft oon Sei^an
Disiti.cdDi. Google
80 »tbe fQr btn $n)pp Don EtiQIan.
auf tiner SMiJcrfanf^nobt gu S^<\ax, retidft bee Sif^of Don 6ran*
bcnburg beruftn ^attt, atlcr SQo^rfc^ttntt^teit mit am 22. 3uni
1612, oor bem Deifatnoitlten SUxn9 gcl|alten ^at. ^utQt^vb von
13d^. 5, 4. 5 ^anbtU » Don bem Sinrbcrbtn in btc fllri^e tmb
fit^t tS tot aiitn Xltngen In ben menfi^Iii^tn @a$angtn, ^ttueiungm
unb bem aberglttubifi^tn ISeftn, uttc^es fit^ aUent^atbtn fbibe.
Sl(« bae SQernottsenbigftt bejtii^ntt er bcmnai^, bag bU ^litftct
UbeiftrOntni son btm {Borte bet XBa^t^tit. SRan fpcc^e Don
t»n ft^utren Saftern Im ftlerufi; tint m'lt f^titnmttc unb flraif
famert $cft fci, bag man bad Sort ber 33o|cl^eit nl4t ttaltitri ober
ti tierfa[[(^t. ,Scnn i^r*, (iigt tr btm S(erue juruftn, ^aud) no^
fo Did auf btefer e^rmttrbigen @^nobc btfdilicgt unb aUti ioBtft
oibntt, unb ^itt nii^t $anb anitgt, bag btn ^rieftern, btn
fitfirtrn btd SBoItiS, btfo^tm utrb, mit %uaf[^Iug aQcr unaut^tn''
tifdien gabtln, ftt^ tnit bem reintn SDongelium unb ben ^eiligtn
Xueltgtin beSftHien ju befi^iiftigtn , aOt !Dtenf(^enk^rt ju untei<
(afftn obtt nur fpatfam mit idtjeic^nune beS Unttrft^itbte tin'
juflec^len — fo loerbet t^r um^onft jufammtngelommtn fein.'
'^a9 jmeitt Ifl bann bit inftilnbigt ©orgt gegtnUbtr btn Saftcrn unb
SUfttn bts Alerue. SQitrbt ni^t barauf Sebai^t fltnommtn, fo
toerbe bit Se(t bit ©^nobe mit {Rti^t Dtrtaclien. Unb ben @ieg
in bttfen f^mertn j?iim)}ftn — baoon ^anbett gutter jule^t — giebt
btc ©taube, ber fi(| ioilift von allem, roai man fie^t unb loobur^
bie iSJegiecbtn ticegt nerben, unb ftc^ 4inauff(t|tDlngt )u btm, n>a*
man nit^t fit^t, bfi burd) bad Hnfdiauen be« Unfi(tltbartn bte
burc^ ba9 ©ti^tbart erctgttn Stgiecbtn oeinic^tet. „Xiio bieftr
®Iaube im {itrjtn ift, ba ifi S^ttftne gegtnm&ctig, unb mo
@^riftu« gtgtnmlirtig ift, ba tjl allts Ubtrroinbttt^." Urn bitfen
®(aubtn JU ^aben, gilt ti, bad (Soangtiium ju ^bten; ,bt«^aI6
ift ts bae etfie nnb bae Ittitt, bag uit mit allem Sifer unS bas
Soangtiium angthgtn fein (off en, bei ZaQt unb Sla^t barin
Itfenb , bamit uir a\x9 @ott gtbortn ueiben , unb al9 feint Sinbec
ni^lt fiinbigtn, nnb fo beS frofien @iegee geniegen".
^iee finb bit erfttn fRtfcTmotiondfoTberungtn unb 't|offnungtn,
bit nic Don 8utl^tc Dttnt^men; fit grUnbtn flcfi auf bit ^rtbigt
bte SDangtllume, bie aUee anbere im ®efo(gt ^abtn Wirb.
Disiti.cdDi. Google
Staupi^ unb Sut^rr. dnbtmngca an bcr UnintifitaE. 81
2)te (Sntfi^eibung 9Iomd tm ©trritc bei Slugufttnerbcliber fi^eint
nti^t ]ugutiflen bee ©tntTatottsTe aueetfallen jii fftn; n ^tavb
au(I) balb Don ber Slusffl^rung felntS 'plants ab; inbeffni mar cr
tpeit entftrnt, beS^atb etna lincn ©toQ auf Sutler ju merfnt,
bae Serpitnie jmlfi^ai Eieiben murbe tiielme(|i jefit noi^ lin fctunb*
f(^aft(i(^cr(e als frU^tr. 3mntec mt^t afannte @tautiig bit ^d^
mifTcnft^dftlli^t Stgobung Snt^ti«, bei f(it btm ©omtner 1512
baS Stmt tinti UntCTprior^ im Jtloftei bdfeibett, unb ging boranf
auS, bie junge fliaft an ben rei^ten Pag ju ftellen. Se mo[^te
lit bcr £^at fe^c mUnfi^eneroeit erfc^tinen, junge, tUt^tige Secret
btt Ungft noi^ nii^t erftartten ^oc^fc^ute ju SBittenbeig jujufii^ren.
X)ie berU^mte Jtraft, Don ber man jli$ fo Diet Derfproc^en, 3obofu8
STruWettet, mot nic^t ju gotten geiotfen. ®(^on 1510 »ar «r
mif Stfurt jurlidgigangen. Slllerbinge ^attc ®tau))i^ in ben legttn
3a^ren toteber elite Stei^e Sluguftinec nat^ XBittenberg Derfegt, bie
nu^ fi^on tnit t^eologtfi^en SGoriefungen begonnen fatten, untcc
iEinen Sitt^cre fpatmn iangiit^rigcn greunb Stn}eelau« Sint auS
flo(bi^, 3o^anne8 ©pangcnberg u. a.; aba fo rocit ein @4big
aaS itjTtv fpiiteren St^itligteit geftattet tft, (onnten (ie boif taunt
a(S <£rfag fUr SrutDetter bienen. Sluf einen foldjcn ju benten,
lag aber urn fo ncl^er fUr ©taupit^, als er [etbft fi^ mtt betn
©rtanttn Irug, feine eigene ^tofefforentfjatigteit, bit um fttnec
fonfltgen 9lmiegtf(^(iftt DlUtn Ubrlgend mo^f nttmale etnt fe^r bo
btutenbe geiDtfen [ein bUrfte, flit immer aufaugeben.
3)tan mirb taunt ttien, menn man Dermulet, bag ti ebtn biefc
4£riDtigungen gcmcfen finb, atlt^e @taupi( Deranlagten, Sulfger jur
tSraeibung ber tf|eo(ogifc^en 3)ottormurbe jU beftimmen. @rft aid
©oltot ^attf er ja baa Stec^t, liber baa gtfamte Otblet ber Sl^eotogie
rtatS; freiem (grmtffen ju Itfen. SUbtr ate ftolj er fcU^er auf ftlne
IDtagiftfiniurbe getoefen mat, fo iDfnig ftrebte ct jtgt na^ biefer
^(li^ften atabemtft^en (S^re. Get ^atte felne eigenen ©ebanfen barliber.
Dtut mit ffliberftrebtn ^atte er blazer juwdten, ber ^fli^t gt^ort^enb,
bie j^anjtC beftlegtn in bet Itelnen fftofttrttrc^c, bie nai^ ber fBefi^rel'
bung rinee 3^t9''">fftn me^r an ben @tall ju fSet^legem, idU i^n
bie bamaRgcn ffiinftter ju malcn p^eglen, etlnnertt, Qi< an tine ffiri^t.
3ebed Uffentllc^t {[uftrettn toac t^m Uo^t }UlDibet. Um ber 39e(t
ttalic, inl^n. 6
3,;. Google
82 2)atta[t"^i»iistian.
ju eatflicI|tR unb in flaftttunfl fcincc ^eiliQung ju Ubtn, mar er ins
Stofttr gegangen, unb nun \o\Ut ec — bae (onntc t^m ntt^t tnt>
Seiden — mtt btr neuen XBiirbe Slnfgabtn ubtrnt^cn, bic bo(I) niebtr
tin teileiDctftd j^inaueiicten in bie ^ett in f"^ f^tofftn, jebenfaUft
ftintm ftiUeR, dnfottten Slofterlebtn tin ISntic tna^itn loiitbtn.
^nftinltio fil^lte et, bug bamit fcin £eben in anbcre ^l^nen gt'
IfliCt nerben niirbe. Un&crQcglit^ bticb i^nt bee ^tag, too ©taupi^
i^m ben €ef(4(ug tanbget[)an, bag n firoinoDimn follt; noc^ nac^
9a^rjc[|nttn itigtt er btn Strnbaum, unter btm ed gtf(^c[|{n.
6^ niar i^m (Srui'l, ale tr fii^ bem Slnfinntn ju entjtcl|tn fut^te;
in ttintr SSeife gioubte tx ben 3(nf orberungen , bit man an i^n
fltSen iDilTbe, gonat^ftn jti fein; foQte cr bo<^ {e^t — fo ^al er
ftin ^eben long bie ^ufgabt einea Slotlore ber X^eofogie aufge'
fagt — nunme|r „fUc alltr $Belt bie ©thrift auSlegen unb iel)tr<
nann U^rin'. Slbtt ode Sinnenbungen niaren DcrgcCienfi. %i»
ec auf imtn [(^mitcfelii^n Aiirptt ^innied unb erffiirte, bie neue
tirbeit iverbe i^n in ntnig SRonaten umbrtngen, foQ @laupig
fi^trjenb ermibert ^aben: , 3n ®DtU9 9Iamtnt Unfer ^errgott
^t groge (Scfi^iifte, t^ bcbarf broben au(^ ftuger SeuU; menn 3f)r
nun fttrbet, fo mufftt i^r bott ftin Siatfltber fein.'
<£r mugte ge^ori^tn, ntnn aucb mit innerem Siiibecftieben.
®ein j^nrflicft, bei i^n tinmal ^atte prebigen ^iiien , lieg fi(^ buri^
®tau))i6 bemegen, fiit Die Soften aufjufommen. aim 4. Ottober,
btntfelbcn 2;agt, too fein '^rior -JSetijeelaud Sint bai S^etanat ber
t^eologift^tn ^aEuItiit antral, ecmarb er fi(^ btn ®rab einee
8icentiQten. SSierje^n 2;age fpdter fotgten bann bie libiigen Ktte,
bie ntit ber Ubeitragung ber iCottomiirbe otrbunben maren, moju
ec au(^ bie Srfurter Sriiber feieiCic^ft eintub, bie eg i^m Ubrigtnd
fritter Derargten , bag er fi:^ nic^t bei if)nen ben :Co(tordut trU)or<
ben. %m 9Ia(^niittag bt9 18. Ottobcr fanb bit Sorfeier tnlt
einer ^Dieputalion ftatt, isoju fi^ auger ben $erren bon ber
Unioerfitiit vtadi S^rengiifte eingtfunbtn fatten. Zagfi barauf berief
bie grOgere @(ocEe frU^ urn 7 U^r ju bem $auplalte, ben bet
^romotoc, ti mat SInbreaS Sobtnftcin Don l£arlftabt, mit etntr
turjtn, von Sutler beantmorteten 9tebe einleitttt. barauf uurbe
mitber cine £)iS)mtatii>n ge^alten, bei ber Sengtetaud Sint unb
Disiti.cdDi. Google
in ben @enat. 88
ber ©tobtpforrer SSiitoUai ©tUneBtrger 8ut^«« ffletftanbf ttareii.
(Stft bann trfolgte bie ^roKamation be« {""B'tt Xioltote unb bie
S9t(Ieibung tnit ben ^nfienien feiner Silibt. Hm 22. Oltobei
fanb ftine 3Iufna^mt in ben t^Eotogifi^tn ®tnat ftatt.
Sut^ecfl iCcttocpromotlon bucitijurebtn not baS (ebte gtucfen,
toai ©taufii^ unmittttbat fUr 3Qittenbtrg get^an. (£r ^nt ts gtfi^
barauf tict[af|en unb Do^t mtc ftlttn miebtr DorUbcrgt^tnb btfui^t.
SiS^ei tear bie UniDerfttiit ftine ©t^SvfunQ ficifefen, in oenig
Sa^ien follte fte bie Uniuufitttl gutters fttn.
Disiti.cdDi. Google
3. ){aptteC
O^nt 3ui<tf<I ^''t Sutler, Mi nai^bcm cr 3)ottor etmoiben,
fcttie afabttitif^t Z^tigfdt btgonntn, unb mlt fe^t n fii^
audi bidder pets in ben gmo^ntm Sa^ncn bmcgt, fo uii^ bo^i
gteic^ fftn crflee Sluftittni a(e DoUbcrcc^tigtet SCSUtntbeiBcr St^rer
Don ber li&Itd^en ^rm ab. S^a^rtnb bcr ffi^rgtij ber jungen ®f<
Ic^Ttni Don btr fUr bit unttrtn @tufen uorgEfdirtfticnfn fur[orif(^tn
Se^anblung ber Bibtlfi^cn ^&ifit ju ben bogtnatif(^en SBorlefungtn
flrtlite, fi^eint Suiter feint btrartigt SJorltfnng mtl|r ge^atttn jit
^oben. ®egen aiit !iCrabitionen mibinttt tc fi(^ auef^titgtii^ t^gc
tifi^en 93orIefungfn. 3)te trfte, Don bei utr Jhinbe ^obtn, mac
tint Qrtiarung btc ^falmtn, bit ei itbenfaQS {((on im Oa^ce
1613 btgonnen ^at unb bifi tief in ba« 3a^r 1516 fortfttite.
9Itu mat and) fetn ganjee a^trfa^ien in ben SBorlefungen. Um
fttncn ^u^'li^^i^n btn Ztjct in bit |)iinbt gu gtbcn, gab ti ben*
felben, natUriit^ in btr Ubirft^ung btcSSutgata, ^eiauS, unb fttgtt
nur tint SBorrtbe unb turjt ©ummatien llbtr bit tinjtltitn $fal<
men (fniu. Xiabti tear btr 3)iud fo tingcrtc^tet, bag bit \tfft
neit Don tinanber abfte^enben 3"'<>i foi"^' ''" breitec iRanb iRaunt
gtnug botcn , trffiirenbt inotijtn beijufligen , bit Sutler motiC feinen
3u^Brern gemifftrmagen ate ©runbrig in Me f^tber biltitrtt. (St
ft(bfit ^atte in [tinem (Sjtmpiar, baS mi auf bee J3ibIiot^tf ju
SBotfenbiitfel et^aften ift, bieft ©raierfcingtn in bieftr ffitife jB)i«
fi^en unb ntben ben Zei^t gtfi^ricbtn, teoiauS tott tne adeitr^tn
SInfiingt feintr jT^eofcgit trttnnen lOnnen. £Son tinrr S^tgeft in
unftrtm @innt aii einer gTQmmatif(^'l^ipotif4en Slueiegung i\t
Disiti.cdDi. Google
6otIc(uitgtn S/ba bit ^laltncn. 86
aderbinge lotber ^[tr no(f) \pMn Diet bti Sutler ju flnbcn; nitr
ftlten grtift tr jum ^ebrdifdien ®ritnbte(t, nod) Eitlierrfi^t i^n au($
satij bit trabitioniQe Sluffaffung Don eintnt me^rfui^tn ©thrift*
finn; abet bo(^ jtigt fit^ fi^on in bteftn crftcn t^eologifc^fn flu«>
laffungtti, bit wir Don i^m beftgtn, bit rettgiiift (Sigtnart be#
3Rannee, doc atlem bie Cigentilmtit^teit fdntr @ttQung }ur ®d)cift.
@taitpig ^atte i^n auf S^riftutn, als ben 3Ritte[punIt bee @^ctfl,
geuitfen, unb lein anberte SBort Don t^m 1ft flit fcinen t^eo^o*
gifdien JBitbung^gang Don grttgeret JSebtutung gemefcn, al<
biefee. iD^ne ^mclfel ^atte ©tanpi^ gemeitit, ha% man bie
©thrift aid ©nabcnmoct nur oecfte^en tiinnc untec ftettm {)inUid
auf @otte8 Srbaimen, toie ed tn S^lfito erf^litnen, fo ^at efl
andi Sutler felbft ffiater aafgefagt. Oegt Dccbanb flt^ mit btcftm
®eban(en noi$ baft benKii^e Seftrebcn, autf) t^tgetifi^ oQent^anPcn
tine JBejtefiung auf S^riftum ju finben. Qr fleUt ti gerabcju
aU iSanon [|in: „jtbe ^ropfjttie nnb jeber $rop^et mtiffe Don bent
{itrcn <S^rif)o oecftonben trerben, augec no e« auS ben Sorten
auabrlid(i4 ^erDorgingt, bog fie Don etmae anberem f^iiili^en". <&9
Iiegreift m, bag cd einer nid|t geringen ftU^n^elt beburfte, um
biefen ©runbfot) anf bie $fa(men onjumenben unb In icbetn eln*
itfaeii gallt bomit ju operieren. & ift in erfter Clnie immtt
S^iftus, bcr In ben $fa(men fprii^t, obct Don bem fie fpre^en.
£)»: $et[anb felbft ift eS, bet j. 8. Im 38. $falm bit @Unbe
bee Snenf^^eit ©ott belennt; man tann i^n ba^ec nut bann in
fru[^tbarei SOBeife bHen, wenn nan i^n in g^rifto bettt nnb
g(ci(^fain i^n felbft betenb ^Ott unb baju fein Smen fogt. Qa
in bet bitettcn JBejit^ung bet tinielnen ^falmmottt auf @E|fiftu«
gc^t SutEiet fogor fo ueit, bag et one i^nen ^iftotift^e @(^Iilffe
f&r ba« 8cben 3efn jte^t. Senn ti $f. 6, 7 ^eigC: „^<^ ft^mtnime
nein iBette bit ganje 91a4t nnb ne^e mtt nteinen ar^tdnen tnein
Soger", fo etglebt fidi baroue, bag ber $>ert fe^t Diet gemelnt
^abe, befonbete in ber 9ta(^t, obno^I boDon in btn Soangetim
ni^tS gefi^iieben fei. (Bi ftnb jum Sell feftfame ©ebatitengangt,
in bie bet junge iCoItor feine ©filter ^intinfU^tt, abet mon mn|
i^e Xiefe betounbetn. SSae feine fpdteren e^cgctifdien ©dictflen,
bei atler Steite bet S)atftetlung , no4 ^eute fo anjic^enb tna^t,
Disiti.cdDi. Google
86 @(lnt GHofTttt.
baft jeieen f^ion bitfe Slnfiinat: bae @4iiftlD0tt, toaS er eiltami
UtQ, fte^t i^m nii^t old etnaS grembte Qfeeniaec, er [rbt barht,
imb mi) iDO er in bet Setfe feinei StEinneifitr tUnfttlnb eitten
bret' unb clerfai^tn ©^rtftrmit ju ttmlittia fu(^t, finb eS, tnnin
mi) fern abltegtnbe, boc^ meifttne ftu^tbart @cban(nt. Unb mk
cs M atittm mtntgei gedfirtc gorff^ung tft, al9 bae rigene @(att'
bmeltbctt, mrl^ts i^m baft ©(^riftuort cr[{^[o||tn ^at, fo glotdt
au4 feine ganje SiUtSlegung bacauf afi, fdne ^utjiitt in ein uu<
ntittelbaree tcllgiiifee SJttrtanbnte ber ©thrift ate beB @otteemortc«
tinjufli^ren. S)ic @tgen[age Don @c[ets unb ISDangcIium , bon
@Unbe uitb @nabt, bmn (Stltnntnie i^m ba« €tubtum bcs
SiMtX' unb @a(Qta;britfcft cermittelt ^attt, treten ft^on l^ter ate
hie Kngetpunftt feince t^eofogifi^tn X)enfene in btn SSorbecgrnnb
unb itm paultnif^nt ®tbanttnrtt^en liefeni t^m ben ©^Inffel ni^t
nur sum SJerfUnbnid ber gefomttn ^eilebfonomU, foubern aui^
be9 cinjelnen ©t^riftmortce. @(^on ftc^t ee igm feft, bag aQcin
ber @(aube gerec^t mac^t, — (S^riftue mitre Dergeblic^ gtflprbni,
tBnntt man au9 eigoien SSBtrltn fellg merbtn, — abtr bag er fi(^
bamit f^on in ciuem geuiffen ©tgenfag jur tibertteferttn ^rd|en>
Itl^re bcfanb, a^nle er nit^t. 9ud| i^ er tseit entfemt boDon,
Don btefcm ©tonbpunttc aue gegcu ben ivertFrtubtgen ©efegeebtenft,
gegen bie, uetc^e i^r ^ei( in 3ugen, Aafteiungen unb @enug'
t^uungen fui^en, ju potemifleren; bie SSerfgeret^ten, bie Seote
f[eif4U(f)en @intuft, gtgen bie ber $err fi^ in ben ^falmen
uenbet, ^nh in erfter Sinie bit ^uben, unb tt>o bae ftraftnbe
aSort fi(^ jiui% auf bie ©egenloaEt bejie^t, finb ee bie ^Qretiler,
t>ie 8eute eon bicfer %8tlt, bie @egner bed giStHt^en SSorteS, bie
baeon betroffeu uerbeu.
SBae ^itr son feinen ®(offen jum ^falter gefogt murbe, gilt
<benfo Don feinen jiingft jum etftenmale gebiudten crrten Sorlefungen
bariiber. !iDie {lautilgcfi^tepnnfte unb bieSJ^et^obe in biefen S^otien,
tie jum Xeit eine neitert Suafti^rung ber ©loffen finb, jum Xei(
feUpftSnbig neben^er gt^en, finb bicfetben. <&6 ift uumttgli^, b«ran«
<in Kareft Silb oon feincr S^tologie ju genrinnen, menu man
anbetS Ubet^aupt [t^on Don einer S^eologic fpre^en barf, diet bie
ni^eren SluefU^rungen gemii^rtn tuuner^in einen Horertn Sinblid
Disiti.cdDi. Google
^it @if|olien. S7
in Suf^ert eifleneS rtligliifeB Cebtn, au« bet ftlne ©i^rifKrttilruiia
(Tmad)^. ^tm mtna ec and) Dittfai^ ouS btn alten Slutortn
\^ip% fo gelgt boi$ gtiabe bit %it, roit tr f^e cittert, l^re @i>
Hariiitgeti billigt ober oetroirft, mie feftc boa tEligiae-praltiftf)!
3RDtnent allcnccgcn im SJorbctgrunbe [tt^t. 9!a(^ aCem, v>ai
icir Don feinen Erfa^rungen miffen, tain man fii% ni(i)t munbeni,
lag nai$ unb nai$ bit ©i^rifEcn SEugufttne auf i^n ben mUf
^attigfttti @iiifliig auSUben ntugCen unb in i^nen miebn ^aut)tfd^ti(|
beJTen fflonfeffionen. ©ei Sluguftin fnnb tr jucrp ein tiefertS,
au« bent tnntiften TtUgiSfen Stmugtfein gtborenee Singe^eti anf
bit grogen, bie i^n fttbft inntrtit^ bemtgltn, tin entrgifi^e* SJe*
tontn iDo^rer ©age, bie bomit beginne, fii^ ju jilrnen, ju traucrn,
^u Derabf(^euen unb fit^ ju ftrafen. @e tft mtrtmllrbig ju bcoba^tcn,
nie unter bicfem @influg cin t^eotogifi^er Segrtff na(^ bem anbern
fic^ mie Don fttbft nmbitbet, — man (Bnnte gentigt fiin, bariu ttntn
iinbemngten aStrfiii^ ju ft^en, bit mittelalterlti^en €a^angen unb
€tnrit^tungeti religiBd ober, niemt man mill, eDangeUf(^ ju otrttiirtn.
©0 ift J. 83. Bon ber Offrenbeii^te nitgtnb* bie SKebe, wo^t
obtr Dom Stii^ten , bem Sefenntnid btr ©iinbe. ^it iBuge if]t
l^m jmeiertei: Sefenntnie unfeti8 ffiltnbS unb ©etmntntS btr
SBarm^erjigteit ®ottce, ©etbftfrniebrigung unb barum 2Jer^err»
Ili^ung @otte8. !Da8 tine ift bie mefentlii^e ajorauSfeftung bt6
anbern. |,3n ber IBeic^tc betennen roit, bag niir niitti finb, unb
oUee Don @ott ^aben." iJaS war ber ausbtuj feintr unmitttl'
borfttn redgtiJftn ISrfabtung. 9foi^ Dot menigtn 3a^ren njor i^m
gerabe bie S3eii$te immer niebtr Don neutm jum ©d)reden go
iDorbtn, neit tr ft(^ tiabti mt^t ate fonft bem ftiengen SRit^ter
segtnUber fa^ — je^t raacb fie i^m ju tinem 3Ift be« 9elennt>
nifffS unb jum 8ofie (Sottes. Hber menn p^ ou(^ me^rfac^ btr-
arttge SBanbtungen bemerten tajftn, fo mat btr 8rn4 mtt btr
©(^Dtaftif noi$ teineemtge DoUjogen. %ttiliit ber gro§e SOttiftct
Mriftotelefl ift fc^on fefir in feiner li^tnng gefanttn; gtrobe feint
$^t(ofop^ie ma^t er Derantnorttti^ fUt bad i^m Dtr^agtt 2;^to>
Iogtnge;itii[e unb flit bie atict ^tiligen @(f|eu enibe^enbt @tf>
ft^nd^tgfeit beicr, bie i^ie ©(^uibegrifft in bte ^ii^ften X)tnge
^tntintiagen unb Don btr ^reieinigteit rtben, ,nttt btr ©t^ufittr
Disiti.cdDi. Google
88 Effitittn Sotlcfungcn. -
Dom Stbct", abtx a ifit boi^ fcCEift tio(^ sielftti^ dor bcm Sin^ug
bet @^uU bcfangen, menn er md) grunbfiiSlii^ @(^rtftausbiticte
Dorjie^tn luia, unb @telltii, loc^e bie atet^tfcrtigung allem auf
ben ©lautitn grllnben, pe^en anbtrt gtgtnUbet, in titnen ei ettie
!8eibtenftlt(^t(it bcr Matt jugitbt. di finben fii$ Sugerungnt
gcgen manege tir^ltclie SDligbriiuc^e, au(^ ft^arft Sudlaffungcn
gtgtR bag ^crbcibm in ber Itiri^e, bie abtx nuc bcjcugtn, tin tvie
tttatv ®o^n ber fltr(^e cr boi$ ift; unb mtnn ed out^ flir ben,
bn feint fpfiteit (Sntmitfelung (ennt, nic^t fi^wer ift, bit Stnitn
auf^aftnben, bit t^n attmd^Iii^ iDtiter gefU^rt ^abtn, fo lonnte
boH) ntemanb, ber biefe iBoiIifung ^iSrte, a^nen, bag bieftr mtit'
p(^ttge Wind} irgenbtinmal mit ftincr JHrt^e jerfalltn, gtf^meigc
btnn bU ^ett btmegen foKte.
9!a(^ btn ^falmtn ^ittt tr SQarltfungen iibtr ben 9}5metbTief
unb btn ©atattrbrief , an ratline fi(^ Slnetegungtn tti ^ebrdtr-
britfefi unb bee SSrtefte an Xitud anfi^toffen, bid er, naS ftitt
fdjon erujii^nt ftin mag, int 3a^rt 1519 ttiitbtrnm mit btn ^falmen
btgann. SQpn Sorltfungtn ilbtr btn 9ti)mtrbritf i^ unS nid)M
tt^a(ttn, aber Sutler fefbft erga^tt in ber ^orrebe jur ©tfatnt'
ouSgabt fcinti lattititfdien SBerlt, Die augerorbentl^ fSrbttlii^
gerobe bitfe SBorlefung unb bad eingc^enbe @tubium btr fiauli*
nifi^en Sriefe ntbtn ben SSerfen Sugufttnd flir i^n gtmtftn, inbem
er fti^ tntmtr me^r in bad SBtfen bee ©(aubtndgeiecfittgttit Dettieftt
unb fit^ namentlii^ aui^ iarif bit ®tf(^dftigung mit bem ©aCattr*
brief, btm er fid) immti mlebtr mit befonbtrer Sioxlkit guisanbte,
bit |}auUni[4en ©ebanttn jutigen mai^te. X)it SBorlefnngtn liber
ben ©ataterbrief, btn er im Oftober 1516 ju tommentiertn an'
fing, ^at tr bann im 3a^tt 1519 nai^ niH^ma(tgtr Qbtrarbeitung
jum erftenmolt in btn ^tnd gegtbtn. SDlit fUtift burfte tr im
^inblid auf tent ^tlt fagtn, bag tr buri^ ©tfireibtn unb Se^rtn
eotniiirte gttommtn, unb bag er madtr gearbtttet ^abe, roobet ei
mit man^tn ©t^ioierigftittit ju tJimpftn ^atte. Vie tlcifttrlii^tn
Ubunfltn na^men tintn giDgtn Xeil bee jlagee in Snf))rnd|, fa
bag i^m nur utnig 3tit gn feinen umfiing(i(^en @tubitn btitb,
bie er oft bie in bit SHaitt ^inaue auebt^ntt. SSugerbem brftngte
ft(^ t^m ie me^i unb mt^r bie ^otatnbtgFeit auf, je ratniger i^
Disiti.cdDi. Google
bit altm (SttlitTcr jufagten, fli$ mtt btt bie^fc nut tDtnig bt>
triebmen Briet^ift^en mb ^tbcUtft^fn @))ra[^c ju bef i^iiftiQRi , urn
mi btm @iunbte;t f(^apfeR ju tSnncn, rcae btt ben mangttnben
$ttf6mUteln tclne [eiilite @ai$e toat. Snbt^m fanb cr in ftinttn
^eunb unb jfloftcibrubec, bem Scfurtec 3o^ann Sang, ber frit
1511 am ©tubium tt& JiloftecS Uifttt unb btr befonbere fltr
ctiten tU^tigtn ©litc^en gait, cinen treucn ©e^ilftn. Offat ^mctftt
^t Sutfier au[^ fUr bie fttopetbtiibci nitt^ btfonbere Sorltfungen
gt^attEH, unb ftit bem 3a^rt 1515 mat a fogar Sdtrr b(8 ttOftcr*
tii^en @tubiutn8; boi^ toifftn mir ntc^t, morauf f1(^ bitfe feint
^atigleit tiftredt ^at. @onft ^at fi(^ nur uoif bit ^totij ei^alten^
ba§, iiiii^rcnb bie KSfterltt^en ISotft^iiften i^m bie @tunbc Don 6 — 7
bee SDtorgenS ju feintn SSorlefunsen iumitfen, Aattftabt bie i^m ju*
fommntbt @tunbe oon 1 — 2 i^m Uberlieg, utit te i^m btqaemer lag.
3ii biefen ®ef(^JifCen lamen balb not^ anbert jeftiaubenbe, ju
btncn i^n bae SBertcauen bcr Orbtnebttibec berief. SGSie alle brtt
3a^ct, murbc im^a^n 1515 am @onntag jubilate, ben 29. Kprif,
baS Ubli(^e Aapitel ber beutfc^en SInguftintrlongrtgation , bieSmal
jn @cit^a, ge^Iten, wo^in fid) Don SBitttnberg auS fomo^I ^ut^tc
a(e gang begaben. !Im 1. 3Rai ^lelt Suttee bafelbft eine gemot*
tigt ^lebigt gegen ,bU (Idncn ^ciligen' im fllofttr, bie, mo^I
urn i^rtc ®i}ir^t uidtn, mit ber er bie ©etbftgerec^tigfeit btr
PtBni^t getabed ^aben moiljtt, groges Sufft^en mac^te, fo bag
nix^ fclbigen STages SRutian, ber ft^on me^rfa^ gtnanntt $u«
nanift, ber in ®ot^a tin ftanonilat befteibete, fi(^ nat^ bem ^re*
bigtr eriunbigen lieg. SS^renb @tau))iQ miebtrum jum ©enerol*
bltar erma^lt marb, murbe Sutler gum Silar Ubtr tinen ber
^iftrltte, in met^e bie ftongregation ber beffertn 33erioa(tung tvegen
gtteUt mar, fUr bie folgcnben bid 3a^re trnannt. "^n !£)iftritt
mar nii^t tben grog: eS gc^brten boju nur je^n Aonncnte, bte jn
SBltttnberg, 3)r»ben, ^trjberg, iSot^a, (Sangen<)@a[ja, ^orb^aufen,
€angei^aaftn, (Erfurt, ^Ragbeburg unb ^leuftabt a. b. Orla. mDju
balb barauf noili ein tifter, ber ebrn trft gegrllnbet murbe, ber gu
Sieieben, ^injulam. 3mmec^in na^m bie Sluffi^t liber bie auBfUl^>
rung btr Ditlen tfeinlii^tn fi(o|ttrbeftimmuiigtn unb aQtd, mae
bantit im 3i>f(itnmtn^ange ^anb, ftine 3*1^ Dielfa^ in Knfpru^
Disiti.cdDi. Google
99 8<DflmrifitiitTonai.
mtb nOtigte i^n fogar, ftine atabnnifi^f 3;^tigltit ju untctbrt^tn,
IwRn cine tier isi^liBflen Sufgaben mar, bit JHOfttr jn Dtfittmn.
3n bn }tD(ittti ^hlitt bti apri( 1516 brgab tr fi(^ jn biefetn
3ii>f2t auf bte Keift unb btfuitite bit i^m nntcrgtbcnen AtniDtnle.
3n (Erfurt lonnte ft ftinm gnunb 8anfl, bet boi nW lanflet
3e{t au< Sittenberg jurltcfberufeR nar, oM frioi einfe^en.
SJon btr @ottgcf(i{ligIdt ba (lOftertic^en 8ebenB nar tr no(I| ganj
fibcijeugt. S>D ti aUte in Otbnung fanb Die in ben filSftern ju ®ot^a
unb Sangenfatja, brrtn Sifttation t^m nur mtnige @tunbtn tofttte,
fa^ tr barin baS SBiitcn @ottte. ,3)et {Mtr", fo fc^nibt tr
ant 29. Wtai an Sang, ,arbtitet an bitfen Often, nit {^ ^offt,
e^ne une unb i)trrf4t in racltn^en unb geiftlic^en ICingtn, wenn
au^ gtgen ben Stfltn bee 3:tuftte.' 9}a(^ fe(^BniS(^ent(i(f|er ab>>
iDtfen^eit te^rte er nai^ Sittenberg jurUd unb Dernaltete in ber
Solge Don bort au6 bie i^m anoertiauten jtonoente. @eine I3riefe
mi jenei 3eit (affen un« erfennen, mie tr to oaierlfcliec SCBetfe
bte @otgc fQr bie itugerlic^fltn , mattiitUften 3nteitfTen ber j§m
Untttgtbenen mit ber fUr bat tmige 2Bo^( btr JSrfiber oerbanb,
mie if)m baft fttn Stben (ang eigen gtblieben.
<5r tonnte im fflemugtfein feintr aSerantroorllii^frit fe§r ent*
fdjieben, {a ftrcng fein, aui^ feinem greunb Song gegenttber, mil
beffen SJernaltung tr nic^t ganj einonrtanben mar, ober wenn er
CrUbtr gut Strafe oerfejen obet einen Sprlor roie btu Don 5Beu»
ftabt Dom Smte tRtfemen ntugte; otitr immer Dtrflanb tr ti, ban
ftrafenben SSortt tin trBflenbee beijufUgen. @o, nenn er einen
flili^tigen ©ruber, ben tr jurliiforbtrt, »i|fen litSt, bag er i^
ntit offentn Vnnen aufne^men motle, unb bag t^ner ni^ts Don i^
iu fUtf^ttn ^abe. „3(^ neig, i(^ totig, bag ^rgtrnie lommen mug
unb ti tfl ttin ^unbtT, xotm ein 3nenf4 gu gaUe tommt, ober
ein SQunber ift eS, tvenn er nteber fi^ tr^ebt unb ^^t. $etru«
fit!, bomit er eriannte, bag ti tin Mtn^d} \t\; ti fallen ^entt
aniii bie ^tbtvx bei Sibonon, bie mit aufret^tttn @it|titel ben
(limmet btrii^rtn, aber (mai atleS ©tauntnemerte liberfteigt) fogar
tin <&nge( im $immel flel unb abom im ^rabiefe. 3Ba0 munber
alfo, menu tin !Rof|r Dom @tnnnuinb beivegt mtrb unb Hi
glimntenbe X)o4t Derlitf^t."
Disiti.cdDi. Google
Stnoaltung bmi^ Stitfc. 91
^tif}. Song moilite fii^ migmutig tibct bo« ^rgtinid Mtagt
^tn, baff feintm Sloftcr bard) citten abtrUnnigcn Srnbec juge*
^ognt fct. S^arauf fi^rcibt tr i^m; .Ita^e @otge ffir ben abi
trfinnigen ^ubn bet ®oti: Dtrlag itii^t pflit^tmibrig, bti tiS)
goUloS Dctlaffen ^at! Sag bi(^'« nii^t anfte^ttn, bag i^r ^rgernie
eibuKtt. !Caju finb Kit bcrufen, gttauft, oibintert, bag ettitr bed
anbcrn Safl trage, Qlntt mug bed anbtin ©(^anbbedet fein, gltii^
toie ts audi iS^ri^ud fUc un8 nar, tft unb fein mitb in Sraig*
tctt' S« Derritt ^o^c (i)riftltcf|e (Sinfit^t, mm n ^injufliet:
.@ie^ bi4 dli'') Dor, bag bu ni<$t fo letn btfl, bag bu oon tXtf
iHnem iit[t|t beiit^tt raciben ultlft, ober btt^ ft^on netgerft bae Uno
nine ]u ertragtn, }u btbeden unb abjutvifdien. X)u bift auf etntn
@^rcnt)Iat) gefteCt; aber tsad ^etgt bad anbere, al« bie ©i^tnai^
anberei tcagen. S)enn fo in Srtu} unb ®4ma(^, foQen tnit
JRuEim ^aben." Sin onbtr Mai tabeit ti bie .unfeCige ®erec|tig'
Itit befftn , ber ouf gtu^t unb ©ilfte benft" , H>ti( er bie , bie
f(4letl|ter finb a(e er felbft, nidit tragen mill, anftatt buri$ ®e>
bulb, ®tbtt unb ®eifpie( i^nen ju nU^tn. 'SHa.i ^eigt baS ^funb
bte ^crrn Derbecgen unb ben a)2itfEtat)cn nicf)t gebtn, uai i^ntn
jufommt. ,iBift bu eine Sitie unb tine Wofe S^ripi, fo miffe,
big bein Sianbel untet ICDtncn fein mirb; aber fif^e nut }u,
bag bn nid|t but^ Ungtbutb unb un6tbai$te« Uiteil unb [|timti(^en
^Di^mut felbft jum 3!)orn raitj)."
Unb melc^ inntre gefiigfeit ^atte er fti^ fiJton trioorben, im SBer*
gtetif) ga ban $in< unb ^eifi^manten jtoifi^tn ^offen unb 3>»^ftl
in ben frii^cien ^a^tenl St bettnnt, uoi^ tnimet gegen ben
Srrhim bon ber 9Betfgerei^tigtttt Mmpfen ju milffen: „^ l^abe
no(^ ni[^t auegefcintpft.* Sber ei; ueimag bot^ einem jmeiftlnbcn
Vinbci jujurufen, S^nlic^ ate eS @tau)]ig einft i^m gegeniiber gtt^n
^ttt: ,8trne, titbtr fflcuber, S^ctftum, unb jmar ben ©efrfUjigten ;
leme i|ni fiugtn unb on bir felbft oerjarifelnb fagen: ,!Cu, ^err
3efu, bift meine ©ert^tigteit, i^ obet bin beine SUnbe. S>u ^afl
baS an bt(^ gtnotnmen, teai tnein tft, unb fiafl mix gegeben, nae
bein ift. 3n biffem ®Iau6eu nitnm btnn bu au^ bit itrenben
Siilber auf unb mai^t an« i^tn @finben btine, unb log, menn bu
etnad ®ute8 E|aft, ti ta9 ^^re ftin.'" Sinen anbem 9ngefo(^tenen
Disiti.cdDi. Google
92 aR#r. 3ot Xattkr.
ttdfttt ec: ,34 OKtg auS meittcr unb btlnrr (Srfa^tiina, jo, au«
bee (Erfa^img ntlet, bit ufi jc lucu^ig fa^, bag aOetn bit fitug*
^eit unfercS eigtntn SlnntS bit Surjtl aQer Untune ift ; — oom
Itrnije iS^ciftt lommt ouf iebtn fein Xeil, ftog (8 a(fo nii^t oon
bir, fonbtnt hgt ee aii tint ^odj^cilisc JKeUquie in tinen golbenm
@4eeln, nStnlid), in tin Don fanfttnUtisci Sttbc buri^brungtneS ^erj !*
^aS flnb D^nc ^xoti^tl eolbent Sotte, bit nut gtfproc^eo
mtrbtn tonnttn ton tintm, bn tnnerli^ fcft Qtioarben uar. (S9
Ktngt batin tin 9}cue« an, niaS Ubtr bit pautinifit augu^inifc^en
Hnregungen ^nauSmeift nnb auf [tine StfcfiitftiaQng mtt mi)rttf(^en
©c^rifttn iUTitdjufa^nn ift, bte jmat mtnigtr, de man gtmlt^nlii^
annimmt, auf Sut^trS S^tDlogit, a(0 Ditlmt^r auf bit Xtift ftiner
icligtQftn (Smpfinbung unb bit ^uSbitbung ftined ®Iauiitneltbin«
oon Sinflug gtmefcn finb.
@iion frli^t moT t^ttl bit Sn^ftit btS ^tiligtn Sltrn^acb na^e*
gtttcttn, au4 nidit gerabe ft^t gt^Itrti^e, ba^in gt^Stigt Kue-
loftungtn ©tcfonS; je^t murbe er, atlem Snfc^tinc nacfi buri^
SJtrmittelung SangS, ntit btn fttbigttn btS Stragbuigti 3){qfttlti«
3oI)ann Sauttr (f 1361) bttannt, bit ei angtlegcntlii^ frinen
gttunbtn tmpfa^t, and) in feintn $iebigten i:itiertt unb Don btnt
er itn 3a^rt 1518 trfC&rtt, ba§ ie bti bitfttn in ben Q^vlta
unbttannttn SRonne me^c an ma^ttr unb fti^ettr 3:^totogie gc<
funbtn ^abt, a(e bci alltn f(^D(aftif(^cn UntDeiftt&tdbottciren. 9Bi(^
tigtc narb fiii i^n nocf) cine ®(i)rift, bit. Die mir yclgt uiffen,
auS btr >J9titte bee 14. ^a^r^unberte ftammt unb einen Srant>
fuittr :Ceutf(i)Drben9^tiin jum 2}ecfaf{tr |at. (&i ^otte ^t o^nc
Xitel unb Slotntn gtfunbtn, trai^tete i^ren ^n^alt abec fo uert*
DoQ, bag tE fie, mtt einec SJorctbe Dtife^tu, jutift 1516 bin(f|>
pUdueife — too^t meil er nii^t me^r baton lannte — unb
1518 bae ®anje ^erauSgab. iSr gab i^r ben 2;ite[: .(S^n ge^^*
(14 eblee JSlU^Ie^nn Don lei^tec onbetf^e^b Dnb Der^anb. ma«
ber a(t enb nem mtnfi^e ftq. SiSae SIbame onb loae ®ottc«
linb feq. Dnb uie Jlbam qnn snS ftetben Dnnb @[|riftufl trftetn
faQ." 3n ber Suegabt Dom 3a^re 1518 ft^te er notij badiber:
„(£qn btutfd) X^eologte", unter loediem Sitel bit ®d)ti\t bt>
rU^tnt gtDorben ift.
Disiti.cdDi. Google
„3)tiit|4c X^eologie". 93
(Si ^{t(t fie, uenn ni^t fclbft ftit tin iGSerl ^oulfte, fo boi^
ffir tine 3"foiKtntnfaffung fettitr ©ebanten. i£r glaubtt ba9
©(^rifti^en nod) cntfc^ulbigtn ju mtintn, lotif ti in btutfditr
€))iai$t gtff^ritben, ineinte jtbo^, mit tr bti tibtrfcnbung an
Sjialatin ft^rtcb, bag tt UKbtc in Iattimf(^tc no4 in btutfi^tt
Spmt^e tint ^ettfamtre unb bent (SDonQCliunt tntfpTCi^tnbcre Zffto*
logie gtfunbtn ^bt, ^Si^mtctt atfo unb fie^t, isit freunbtii^ btr
|)(rr ift, ivenn bu jutioc gcf^mecft ^aft, mic bitter boS ift, mat
Bir finb."
!Cit augfii^rungtn bieftr @(^Tift ge^Oren fi^on nti^t nit(|c btr
Sliittjttt btr ntqftif(^en ©pttutatton an unb fte^tn ben (irc^Iit^en
@tban(en bti rotittm na^cr, abet fie bemcgtn fii^ in btnfttben
9uibtfi<!tn unb fie bt^nbtln bad aite $rob(tm, btn Suegfti^
bte Unttrfi^ebee jmifi^tn ®ott bem Untnbtic^tn, bem taia^r^aft
feitnbtn unb banim SJoUtommtnin, unb btr ftctatur, btm iSnb<
tt(f|cn, bit, Wtil fit iE|T @eln nur oon ®ott ^at, mi) nut in
t^m na^^aft e^i^iecen (ann, unb banim pSf aUes fireatUrIt(^en
tntanlern mug, urn }ur ©otttegemeinfi^aft ju fommen.
Safl.Sut^ gonj btfonbtre baran onjog, jeigt fi^on bcc oon
i^m geiDii^Ite 3:itfl. (&i max neben bee etnfat^tn, f(^(i($ttn
^fmSjt, bit aQe ^Di^trabmbt @i^utniete^ett Derft^mii^tt, baB ent*
ftllicbent iBetonen ttS fittiidien aSerberbenS btr Sncnfc^^tit tn i{)ttr
@nuibfUnbt, btr ©elbftfui^t, auS ber fie nlmtner Don ftlbft |t($
^traudrttten lann, fonbetn in SetbftDtrteugnung unb aiufgcbung
tee eigentn ^^i unb ©etafftn^eit bee $i(fe buri^ S^riftue geraar'
tta Biut, bee, mie in i^m ®Dtt SDienft^ gtmorben, nun aui$ ben
SRtnf^en oecgotten foQ, urn i^n buti^ j^tuj unb Stibtn immtr
ne^t jum Sufgeben feiner felbft unb barum juni raa^rtn Seben
in (8ott ju ffitiren. !Z)en tintn unb btn anbetn ©ebanten baiaufi
^at tr f1i$ angeetgntt, fo befonberS ben oon ber notmenbigen 3[b>
It^c von oOem Sigenen unb firtatUt(i(^en, unb in ftintr 3Btife
fpater, befonberS in btr ■©thrift con ber grei^eit eine« S^ripen*
menf^tn', vemerttt; an^ ^at tr inbetreff beS @ttaefein«
nnb ^offenS, ber frtubigen (Srgebung in ©ottts ©nabenniUen,
Diet Don ber an^fttl gtlernt, abtr ble im tngeren @inne m^llifi^en
Sorptllungen , bie tro^ hti fit^tbaren StflrebenS, fi4 in firi^ticlit
.,, Google
94 iut^tr a[« Epicbigti.
gorai ju tleibtn, au(4 ^Ur^att an ben '^ant^ciemufl nnftniftn,
^btn auf i^n feinen Sinftug auegclibt. Stt^rtnb ftin St^rtr
©taupi^, btr gttit^faHS ju lenti ^eit in bie Sn^fttt geritt iinb
mt^rcte, aaH) Don Sut^ti ^oiEigtf^itgtt m^jllf^e Xrattate f4rie&,
P4 unter i^rer Siniotitusg nac^ unb nat^ in etnt faft' unb
trafttofe ©tfU^laftligtcit Dcttor, mac 8ut^ei etnt Die( gu piafttfi^
angelegte ^atut, ^alte er in ftinttn JRtngen nadt btr ®ttec^tigttit
Hid JU fe^r bie Wiadft bee ©tinbe unb bie SESa^c^eit ber jittli^en
ajeratitmortlic^feit erfa^ten, urn in jenen ©ebantentreifen fein @eniige
ju finben. (£9 ift fraglid), ob k ifyctn Unttrfi^ieb Don bee {ir(^'
{ti^tn ge^te crtannt ^at; — |t(^ei noi^loeifen fDnntn xolv nut, bag
bie ©ottinnigteit m^ftif^er iRebemeife, bit Unrntttelboiftit t^m
0rilinmigtcit aucE) bit ftinige in biefec Sttt^tung ftirberte unb ba|
ec ft4 frtute, in Xaulct fowo^I nie in ber beutfi^tn 5£^eoIogtc
3eugtn bafiir gtfunbtn ju ^aben, bag bee 3Rtnf(^ jur erfongung
beS $ei(d aue eigtnen Sraften uRDenniigenb fti.
3n btr Qtabtmift^en £^iitigteil unb btn ^Serpftii^tungtn, bit
i^nt bit ©orge fllr bie SScUber, bit bed ©lubiumS ^atbtr ficli in
SBittenberg auf^ietten, mtb fiir ben ganjen Oibendbifttift auferlegte,
tarn nod) eine britte Sef^iiftigung , in bei feint Segabung junSi^ft
jn i^ier rtic^fien Sntfaltuna lommen foQte. gs ift fi^on fiu^er
eimii^nt uotbcn, bog tS ju feinen ObCitgcn^eiten ge^iirte, bie<
uttlen im Slofttr ju picbigen; efl mat auc^ DDrgefommen, bog cr
btn tr&n([i(tien ©tabtpfaicer @inton $einft auS &z&A, ben J8in<
ber bee nai^mals ate flanjier btrU^ntt gtmorbtntn Dr. ©regociuS
Sbifai, in btr ^^arxiiiitt ntttrot; barouf^in — e« mirb nodt
int 8auft bee 3a^rte 15i5 gtmeftn — tr^ielt er, norouf ex
' fplUtr gtogcn SSert geltgt ^at, »Dm 9Iate tintn ftJeiieOtn ^uftcag
jur fte^tnbtn Settretung beS, tcic eS fdieint, gnr $rebigt giinili^
ungettgneten ^farreie. Sltit bem btnfbar grbgten (Stftr mibinttt
er fi(^ bttftr neuen Slufgabe. Unb btr ^rtbigtr Sutler ^at molft
onfangS tne^r gtmirh ate bee St^rtr. @o oft, fo rtii^Hi^ ^attt
bit gutt @tabt Sittenbtrg mo^I noi^ niemate bae SGSort @otte«
oerEUnbigen Btl)iirt. 3e tneniatr tr felitfl baton erfa^tn, urn fo
Disiti.cdDi. Google
@rint $Ttbiatta(tft. 96
mt^T ft^etnt ti i^tt gebrilngt ju i)abta. nun ftinttfcite feint gatijc
graft batauf ju Dcrmtniitti. <&t btgnligte fit^ xtlin tnit ber gt>
isii^nUdicn ®onn> unb gfe>(ct(igd|n^tbigl, fonbecn ^at ni^t \tltm
mc^rfai^ an eincm ^iToge bie Aai\}tt bejitiegen.
3un(l4ft f(^(Dg tc fid) an bU ^etgcbrocfihn ^etitoptn an, (alb
bitnten fie i^m ioHj nur ale tibtifcitnng ju bent, mad i^m fUrfl
crfie Uil(l)tiget etfc^ten. 3)it aUertJnfat^fttn ^eilft- unb gtbtne-
na^r^eiten notlte tr o^ne Bi'c'fcl ftintc ©emtinbt ttnpr&gen, mtnn
cr baju Uberging, in audftt^Tli^tr, juFammen^dngenbti !Cat(egung
Ubcr bie jeliti ®ebote unb, ate n am 3Rat^iattage, bin 24. gt>
bruar 1517, bamtt fertig gtmorbtn, in ber gaftenjeit Uber bad
SBaterunfer ju piebigtn. Sleben einigen anbeicn ^icbigten au9
jenet ^tit befi^en mit bie Uber bie je^n ©ebote nur noi^ in bee (atti"
nift^eu 31ieberf(l)rift, mie f" om^ int 3fl^te 1518 im Druct er»
fiflienen, bie Uber ba« 9}aterunfer in btutfcfitr ©praise aber nur
in ilbtrarbeitungen, Don benen bie cine im 3a^re 1616 eon einem
ftiner ©c^UIei, bem unter bem 91amen 3!gricoIa belannl gemor*
benen ^otiannes ©(^neiber, jum ^rud befScbert wurbe, miiEiren])
Sutlier felbft erft ba« 3a^r barauf fte in ueuet ©eftalt der*
audgab.
Segt man ben mobcrnen aRagftab an, ober au(^ nur ben felnei
^p&tntn ^rebiglen, \d Umtt mm biSmeilen Dtrfui^t fetn, fie Uber*
^aupt nit^t otd ^rebigten, fonbetn me^r ale Sb^nbtungen anju-
fe^en. Sutler fte^t ni(^t an , nt(^l nur vor feinen £)rbeneb[ilbern,
fonbetn aud) doe bee ©emeinbt ben Slriftotefee ober bie HuefptUi^t
mitttfalterliE^ec Slutoritiiten ttil& bidigecb ttild abte^ncnb ^eran*
jujit^cn; {a es lommt dot, bag et, nm bogmatif({ie gtagen, mie
bie (ton bet iDreteinigfeit, ju erlJiutttHj fic^ in meitCiiufige p^ilofo*
ti^if[^e Sriiiterungen eintiigt, benen [aum bie ^dtfte feiner 3U'
^ttrer ju fofgen imftanbe gemefen fein bUrfte. Slud) barin fotgt
tr ber @itte bet 3<it, bag et ed nii^t untcrtaffen fann, Sitote
oufl ben !Dii^tetn bet !l(ten einjuflec^ten, uobei iibrigenS bie
att, mie er fte einfti^rt, beutCit^ ertennen (ftgt, bat ^t fi<^ <^m
ungefud|t ergcben, bag cr auS bem SSoUen ft^apft unb er fit^ nit
ftinoi ge(e^tten ftenntniffen ebenfo gut fe^en (affen tonnte aii
iigenbein anbtrei. !Cie iSt^nbluna^toeife feined ©toffee ift im
Disiti.cdDi. Google
96 ^nblettn.
ganjcn no^ bit ^ergtbrat^tc : in ((^otartifi^er ^ttiiitbttxatQ , tibet'
unb Unttiorbnung uitrb baft anSgUi^fte geltiftet. SSttttiU tnati,
bag Sut^et bic mitn^if^e Xierb^tit fein gcbtn lang nii^t abgetegt
I|at, fo mitb t9 ni(^t tounber nt^mttt, ba§ e9 in {encn Sa^ien
an frSftigtn nnb ft^r traftigen 9[u«br(lden, bit n in btc latelni-
f4en 9Iicbtrf(t|rift oft unUbtrfcgt Uf§, nii^t fc^Q, unb bit g^mfttn
aSotglinge mtnrdilic^tn Sebcne mtt m8 ungfaublid) tifi^dntnbtr
9[nf(^auli(|f(it bt\pxoii)ttt nerben. Unb itoi), fit^t man nil^tr ju,
fo tcf^dnt bae aDt« faft roie ffleimert; (e mt^r unb me^r aber-
fontmt btn &cftr baS ©tfU^I, bag btr ^rtbiger, i^nt felbft un>
bmuft, bana^ringt, fi^ Don btn 0cf{ctn mitulaltftfii^tr ^itbigt'
form ju btfrtien, unb bag ber giicenbe aHoft libtr luij ober long
jiit olten ©(^riiui^e jcrftirtngtn ntib.
3n (intm bee iiUtftcn ^"bigtfTagtncnte , {cbtnfalle bent erfttn
In btntf(f|tr Spioi^t, n)a« mir Don Snt^et befi^cn, beftimmt n
«te baS erftt 3it( ber '^tebtgt : ,€ine« firebtge , nitmlit^ bit 3][k^r>
^eit bt« ATtuifSl S)ae ift, bag t6 mtt ben 3)tttif(^cn uii^ts tft,
unb <r alfo [erne an fid^ fetbft Dcrjagen, In S^iiftum jn ^offen.'
Unb in btr £^at, bitfic m^ftifi^'pauliiiEfc^e ©tbanfe ift ber^itt-
unb Sngefpuntt odtE biefer '{Jrebigtcn, ju btm tr [tint ^n^iim
«ft freiti^ auf grogtn Ummtgtn immtt nttbtr jurUdfti^rt. 3n
bitfti Slbfi^t lommt te i^m oor alien S^ingen baiouf an, tin
fiftfttgtd SUnbenbemugtfein bti ftincr Stmtinbt ju timeden. SDlit
iener erftauntid)en ^^etaitfenntttie , mtt ]n nui bei J9tii^[ftul)( id
-geben Dtrmag, merben bei btr iStfprediung ieiti einjelnen @ebott8
aUt aniiglit^feiten bei Ubtrttetung aufgeja^lt, btr fUnbigt ©ebontt
{i!3 in bit tntftgenften Stnfet beS ^erjtne oerfoigt, abei bti aQtr
jtafuiftif, bit an bte Ublidjcn %)tt(t)tfptegel erinnert, bo^ >>ii»itr in
3nfammtnt|ang mit ber atlgemtintn fitEtit^tn S3trbtrbt^tit bet nttnft^-
(i4tn 97atur gtbrai^t. Unb tott tc bie @ttnbe in atlem auf bit
falft^t, fttbritfi^e ®ttQung ju @ott gurlidfii^ct, fo Etgt tr Au^
tei ber Siage noc^ Stftn unb Siert ber fogenannten guten SStrfe
ate aQeinigen 3Ragftab bit ©tfinnung an, aii9 btr fie entfprungm
finb. f&i gitbt (tint SBtrfe, bte an ft^, um i^rcr felbft miQen,
^ott no^Igtfaaen. %a^ bit in befDnbtrer SStift ate folc^e angf
ftl^ utrbm, mit iQtten, gafttn, ^a^m, fo ^cigt ee in tinec
Disiti.cdDi. Google
$Rbiflttn Qbtr bit }t^ ffltfiott. 97
^rebigt am Za^t be« SIpofteld 3o^aniife oom 3a^ie 1515, ISnmti
@Unben ftin, fficnit [it nic^t tn bet 0UT(^t be« $trrn gfft^c^en,
In itner Sfur^t, bit tint grucfit ift ber Sitbe, bit ®ott Ubec allcs
(Ubt. Unb allc Sette, bie tn biefec gurdit geft^t^tn, gtfallen
@ott wtiffi unb finb gut, gteic^Diet, mttdjet 31[rt fie au4 fiin
tnOgcn, ,an4 baS SciI dnce ©c^ntibtrs, tlttti @(|ufilti8, eoicd
QUrgeEmetfterfl, ja eintr iegticfien jtunft unb itgd^tn Smtcs".
SBoQtonttnen ift nuc ber, unb btt atlein vetmag @ottti @e<
dote ju trflillnt, fo ft^t et foghic^ bel bet SttlSrung bti tifttn
€lc6otte auS einanbtr, bn an S^rtflum gtaubt unb Don bttn Hffttt
ju alltm anbtrn tntblBgt ifl. Ser tnifftn nid, ob cr Don fl^
fogtn tann, bag cr ba8 trfte @ebot: „^u fDQ|l !ttnt anbtitn ©Stttr
^btn ntbcn mlr", tifilQt, btr foQ barauf a^ttn, 06 tr bttSBelt
to abgtftoibtn l[t, fo fi^tc in Q^rifto (tbt, bag i^n btc 9t{ld|tum
niiflt flol) mat^t, %[rmut ui^t nitbtrbiUdt, ffi^re ni(|t bia^t,
€(|ma(^ nti^t jtrtnliibt; bag et am Sebtn ni^t ^ngt, doc btm
^obe nidit jittert, So^ltebtn if|n ni^t slUctli(^, Stiben i^n uli^t
traurig ma^t, bag tr na^ betben @eiten ^in ganj unbemegt unb
TU^ig ift, bag tS, roit cS au^ tmmci; fommtn mag, i^nt gntug
ift, 3tfum S^riftum ju ^abcn. ^tt nocf) nid|t fo mtit ift,
ba ift tfin mo^rtc SBere^rer ©ottee. greilii^, jur SBoUtDmmtn'
l)eit in bcr Surdit ©otlce unb barunt jur DoQfotnmenen SrfiiDung
ier ©ebote totnmt in bicfeni Sebcn nitntaitb, abet ei i^ bamtt
ntt^t ent[[f|uO)igt, benn bie SJotltomnten^eit btfibt un9 atd 3''^ D<"^'
.gefteift. Sber ber Unnofltomoiene ift bamit ni^t Dtrbammt, toemt
<c nur mit @tufjen criennt unb belennt, bag cr ba« 3''( "<4t
-(rrtiii)t ^at, unb \Hfy tagtlif) barum ntU^t unb btmUtig bttet: ,Vcr»
-gicb une unfcre @<^ulb' unb: ,iSin reince $erj fi^afft in mtr,
ISolt.' X)ann rc(^nct t^m ber ^err fcine @Unbc ni^t an urn
ftincS ©laubcne an S^iiftum miQcn. Unb btcfen @(anbcn bt'
^ittimt JJut^cc a(e cinen folc^cn, bcr attcS Scrtrauen auf cigene
SBeiS^ett, ©ereditigfttt unb S^ugenb auf^ebt unb Ic^it, bag, ncnn
S^iiflue nii^t fllr un0 geftorbtn ware unb une rettete, (dne
jtrtatur una ^elfcn filnnte, unb bie ®eclc fo an oQem oerintifctt,
unb <S^rlftn0 allein Ubrig bleibt, in nef^em fie auf aUts ^offt
4inb t^n bcft^Ib UbcT afiti licbt.
Itolbt, tntfR. 7
Disiti.cdDi. Google
So U(t 8ut^t£ jwar auf bee etatn ®eile in ber Xrt bnr
fSl^ftOtt eintn grogtn Si<rt anf bM (MffiM Sei^alten bt« g^fttn,
auf bit ScU^olDugerung, auf b(i4 S^ulben unb ^affcnftiti, aber
betont boc^ anifi anbtifeits in cbrnfo cntfi^tebtKr XSeife baft
ennslfi&t Srgreiftn bft in S^ti^D gebottncn $nabe, bie $f(i4t,
bit @di(fcit )u ft^affen mit gurt^t nnb 3>tttrn, tub bae ©(ttt'
benM^ burt^ Snfc i^ctftliilcr gicbt, bic aQtn fllelf^tnttgig ob>
Utaen, ju bettititigen. 3!)it infonbet^lt ale nOUtc" trtjcittinEtm
SBciIc Dtrnirft rr nii^t, tr tDtift fie ben Hnfttngern ju, autf) ber
afltefe Ttbet er tttd) ba« Sffioct, fpiii^t i^i abec tebe SBtrbienfi'
(ii^tctt ab unb uarnt nor ber ©efo^r b(« ^oE^mutS, bie bantit
nut ju Eci^t Berbunben fei.
Unb »ie bei feintn JQorlefungtn, fo iiftiStt tt auHf ^iec aQent*
%aibm and feincr eigenften utntcftta Stfa^ung \)ttavA, brruft ^
moll SBC^ anebtUdtic^ banutf; aber Hoc aQen Slingen fuc^t tr
bo(| frine @itte auS bet Sdrrift ju bcDS^ren. „bie man in gur^t
unb titmat Ere^anbeln, tne^r ittlt ban Sifer fromtnen @cbcteS
aU mit bcT @(^iirft bee !B(r^anbc< buri^bringen foQ'. ^u
bteftr Quelle miQ er feint ®ttneinbe Ititen. ISr eiftdrt fit^ ^ier
fi^oR gegeii bie alltgorifi^ Slueiegung unb niU nuc ben eigenl>
lic^n ^nn gelten (affen, oblu^I in SIBtrQi^Teit bie ^ranjte[|ung
ber einjtlnen S^riftftelltn nvd) tine fe^c millAtitidje ift.
ttbtrrofctfenb ift bie fiU^n^t unb JOffcn^eit, mit ber er fi^on
|ier gegtn bie a(d ®efa^r ertonnten ©i^iiben tm fiirt^entum unb
ben ^rmen bee lelisiitfen geben« jafdbe jlt^t. KQfi^renb fiife
in ben Sorlefungen jmar aut^ fction fi^e, abtc boi^ immer nar
ge(egentli(^e nnb Dtreinjeltt ^gerungen bartiber finben, fo [i^ut
fti^ Sutler nm, in ben und Dorliegtnben frebigten bie fraglii^n
S)inge na^ ganj bcftimmten, ItbcigenS no(^ leineflmege eoonge-
lifi^tn @ep[^tepuntteii fe^r au«fU|ilii$ ju btffirt^en unb bus
gar unb Sibtr ju tritrtern. SS trltt babei eine eigentUmlii^
^tigung jur ftritif jutage, bie jtoar oft munberli^e Sfiiten
^emocbringt, bectn €cnft abet botfi ttlennen liigt, raie grogt 3&i(^
tigfeit er bee Satftt btimigt.
®4on bie erfliirnRg bee erften @ebolt6 gicbt i^m ©elegeii'
^eit, fi(^ abtc bie {)eiligenDtce|rune au^julaffen. ^a eifert cr
Disiti.cdDi. Google
Ocgm ik ncntn ^tUigm. 19
(Mr aQeni kagegnt, tog man tiirdt Don btn ^eiligtn, nidit rttmr
von iljrtr SficFfKU^t $i^e trbitte, bag man btn tinm nur mtr
bii0, bfn anbern nnr nm ftttes annft. JDTit SntrUftung nift tr
an«: .CBtc {S^ftin [t^tnen un» nl^t, bic @cfd|£ifte mit jeit<
lil^ Slittgtn fv anf bit jwUtgcn jti nrrteibn, aI9 tvftrtn fie itt)t
}n StloDCR unb ^anblonecin gnporbn, fo bag bdn«|c jcne Diel"
ftttrfigt @4^<ii'0' ^'4 Sbtiglaubtn9 a)tbtrgtlt|rt t^, bag iBir
nKibautn jcntfl difant Mtt ttttxif^oi @9tttrn unb gewiffermageR
bad ^ant^con urni ittuem aufgcrii^ttt ^abtn." Unb im^ei iviffr
man benn, bag b» Utilise ®eba^an unb btc ^Btgc !Ro(I)n0 Don
bti ^eft btfrticn, bcc ^tiUgt Q^poti^ni^ Bor fii^rai Xobe ftc
M^R, bie ^ee BtipoIIania flegtn 3a^(^mtr}ctt gutt !Cfni^
Itiflc u. bBL m. JDft miffe ntAt tlnmal btc SegCRbe etnae bo*
von, unb lU^n flenng glaubt Sut^r bb Soaitt^mglogie bafttr
DaantBwrtli^ nuK^cn ju miiffm: ben ^(Rigtn dliM^uf §at man
UD^ bte^Q) jum ^(fcc sfgnt ®otttS 3oni geftRnpttt, totii ftin
iSanic an bae bentf^e XBort ,81a[f|e'' (gtroi^en) anUtngt. £r
mfif^ beina^e boranf f^nOrtn, bag bcr ^itigt SSofentin nut ba*
buTi$ boju gelommcn fci, gtgni bit 3aII[uif)t angmifen ju merbtn,
ucit man fttitnt 9tamtn mit „gallm'' in Sitrbtntang gtbrai^t^at,
unb btn ^tKigen Sincenj ^aben bic aberglSubifittR XBciblein nnt
bM^Ib jum ^etfec btim Knfftnlxn otclonnti @aif)tn trforni,
nptil fcln 3!amt on nginbtn" rcimtnt.
@o befpHcfit cr tint gnnjt 9tti(|e xtm {)ri(lgtn, btcft oft ntt
bttbtm @|)ott boS URgertitnte unb Sfigneiifi^ in btn ntn fobri-
jiattn ^eiftgcnlegmbtn ouf unb BtKagt aufd titffle ba« 9(uflDm<
mtn ncntr SStit^tnngtn mtb ntuer Stfte, utli^i bfc altbcmft^tn
onb antocifitiltn Dttbrttngra — ,gttbt tS btdf State, mtl^c ba9
Stft btc (EmtifttngmS aRatio ffit ba9 aQtrtifte ^olttn tsoOtn" — ;
„i4 ^offe", ftft tr ironifi^ ^injn, »bag man auifi ne^ bttn
aUra^am tin ^t ftitin ntcb'. !Cit ^cilige Slnna, btitn Stgtnbe
i^m jt^r Dtcbdi^ttg i^, tft fdion fe^ in ftinet SSertfi^d^nng gt-
ftraten. @erabe fit, bit bttna^e Ubet Me l^ctEigt 3ungfran tc^oben
tnnbe, bicnt i^m aM Setfpiel, urn px jtigen, mit bit ^fui^
bit jEritbftbtc btr ncutn i&tre[)cungcu ftt. ®ic Octftiri^t fRtii^
turn, — ba mfiffen bie geftt atler anbtmt ^eUtgtn Derbunttlt
Disiti.cdDi. Google
100 Otam but Ztcibcn in bm Scnbcrfilafltii.
iDcrben, btfonbnt bit bci HtJofttt, .Ditdtt^t brt^afb* ueU fte
Smut gtlt^Tt ^abnt'.
Siae ^Sngt bomit jufamntn, bag gnt^ec got ttl^t baran
jttttfttt, tH)§ ®Dtt ba« Don btn ^eiligtn tibtttnt jcUlldie ®ilt
mid) ulrtli^ gnoii^rt, benn gn&Me unb baim^jig, nnc cr ift,
nirnntt ct fii^ bui^ btt @4ma4tn an, bit um bad Stfftrt unb
QDigt ju bitten ni^lt Dcrftt^en. 3Ran fotl fit bt6f)tilb tragni,
bit fit 6ttc(ct unb ju btfftitin aStr^anbnie getommen finb, melnt
Sut^tr. S)ae ^inbtrt i^n abft nti^t, fo bfutlii^ ale miigti^ gtgnt
atlt Strte^rt^eittn 3'ugnie abjutegnt unb tien SBeibtcitern tf
bti^tettr $eiltgenaef^i(^lcn MS a^te Oebot {utgtgtnju^attcn. 'tSlm
Sut^entifditS foil gtprebigt unb uoc alien X)ingen bae (Stiangtfiiuit
getriebtn metben, bae ift wie in bem frB^r eimii^nten @etmon
fttr ben $robft oon Sei^tau feine ^auptfotbeiung an etne Ii)nf>
tigt attfoimation ber fliri^f. Xiabei neift tv bo^ ben SJormurf
juriid, aid motle ti bit $ciUgenDcrt|runa ganj Dermttfen obet
gar ben tier^agten fSQ^men bae %Bort teben: man \otL bie ^ci'
tigen anruftn, n&tnli^ iuc giicbitte, unb foQ fit oeri^ren in ^aHf
ofyma% i^red iBeifpiele unb i^rer (^nft(i(f)en STugenben.
3n glet(|ec Sieife uie gegen bit SluSmUc^fe bee $tiligentu(tn«
rifert er gegen bae gotttofe Strtibtn, metddtS fid) in bit JBTubtr>
fc^aften etngefi^IicEien ^atte, gegen i^re ttppigen gefte, roie gegen
bie Sallfa^rtefu^t; unb, mai fpdttc f^r i^n ^aratteri^ifc^ g(<
IDorben ift, jene eigtntUmtii^e SBertnU^ifung (^riftli^er unb nin
ttienf(^Ii($'pra(tifcf|er ©efii^tepunfte fi)c bie ^eurteilung ber Singe
lagt fi(^ fdiQu ^iec ertennen. ®ein gan}ee Sicfen foil ber ®e'
mtinbe bttntn, ber ®emeinbt in jebet Otjie^ung. @d flt^t ct
btnn in bet Sluftic^tung neuer iBrubetfi^often unb neuec ^ftt, bie
batb in btefem, balb in {enem Jttoftet gefeiett toUtbcn, nnc cinra
Semeie ber $abfui^t unb ©eminnfui^t ber ^riefter, unb ben grdgten
^ai^brud legt tt barauf, bag but(^ bie jteilna^me baran, nie
buri$ bae SBatlen bie Saien jut 93erna^[iifjigung i^rer ®emeinbe>
^ii^ten unb jur ^tringfc^agune beffen verfti^rt iDiicben, loae i^nen
In i^rer $aroii|iaI(iT(^e geboten merbe. St fennt bae Slnftedenbe
tinet S&allfa^Ttebemegung unb weig booon )u etjfi^Ien, bag an-
gtblid) lQ}ei6ec unb 'Cienftleute p(6^Iti^ bom ®e{fte etgrtffen unb
Disiti.cdDi. Google
aoSfa^ra. einbnid fthin ^btot. 101
taDonselauftn feln, aber tr vnitSlt fill) \Upti\d) hamta. t>tr
^rttige @lttft, tnrint ir, ift rt ft(f|cr nit^t sdrefcn; ber ifl cin
@eiiit btr Orbnung unb toinn er bent Stibe gebotcn ^at, btm
aRannt imtctt^an ju frin, fo niberruft cc baB ®ebot nt(^t. Scnn
jtmonbte 9}tl6 ober ftnn^i be^antite, Don foli^ein ®elfte crgriffra
jn fttti, „fo ^ilre mdntn !Rat, niimn etnot Artujflod Don (St<$en<
^dIj unb ^eUigc l^ttn Slttdtn lopftr mit tinigcn ©i^tflflni, unb bn
uirft ftEirn, mie bnid) blefnt ginflcc ®oltc« ftnei iDftmon auefle<
tritbnt isctbtn virb." Qn btr Srtnntrung an bic ots st^etliQt eel*
tcnbm S!o(lfa^itSftttttni Don @t. ^ttcr, @an SagD, Sfiufalcm unb
Srict gr^t tr aui^ in bitftm ^mttt nii^t fo mett, cin oQgtmcinee
Sfrntifungenittil }u ftlQtn: SRan mog moQen, wcnn man miQ;
jibti man foQ mlffcn, bag man ®ott mt^t bitncn mUrbc, Wtnn
man ba^tim fcine @cttgleit {(^afftc unb feincm ^eiuft Icbte.
itlitifti^t man bae ®anjc, fo ift ttin 3ii"'f(t: ^^^^ ""'^ ft^f"
Don anbtrtn, nie j. SB. Don bem Ei(rii|mtni @tra|burgti ijJrebiger
@ctlet Don jtaif (iflbtrg , mani^ti in &^n(i(^ei fSStiff gffleigcit
isorben, — fotvit tfitt unttr fltUt ^tjugno^me Quf bit Stage nad)
bnn ®Iaub{n unb - bas fitUii^t UnDttmbgtn mtnfdiii^tn StftnS
ttattn bitft :Cinge Dor bti ®emtinbt noi^ nit^t tibrtert morbnt.
<66 uar m(^t cbtn ft^mer, manc^t ^tinftt borin ju ftnbcn: fii^tt
log barin tin Sngriff nnf bit ganjt DottetUmlidic ®tfta[lutig btS
bamaligtn ScbenB, ale cfi fid) bo^ unter btn 8ugtn btr firi^Ii^tn
Cbtrtn, jnm XtiE fogor nnter biitfter SiQlgung berfelbcn t|erauB'
gebilbtt I)att(. Sin ttncm anbern Ortt, mo f|trDorragtnbcre ^idgctt'
manner Don turialiftifi^tr gfirbung, obtr aut^ nnr Cominilaner
i^m gtgtnilbergiftanben , icttrt tB ico^t jet}! ft^on ju ffSmfiftn
gftommtn. |iitr in Sittinbtrg tsar nitmonb, ber fx<i) tint (Senfur
fibtr il|n anmagtt. grtiEit^ tamtn i^tn and) migbiQigenbe tugt>
tnngtn ju £)f|rtn. SHan biar ftint ^artt jRebe, bit teinen @tanb
fd)tult, nliJit gtmo^nt. SRan ffiottttt, tr Eiabe tintn gu gelbtn
€d)nabe[, um al)t @it&ne fromm gu mac^tn. 33it ©tubtnttn
na^mtn ce i^m lUt[, ba§ tr l^ien anfl&gigen 3}trfe^r tnit bm
SUrgtttO^ttrn rUgtt. Slbtr, Die mtc ft^on ^brttn, mugtt tr fi^
au4 bagcgtn Derttibigtn, bog tr mit btn Socmen f^mtjatfiifitrc,
bag ft gntt SStrtt unb ^tiDgtnDtrtEirnng ganj abt^un moat ttnb
Disiti.cdDi. Google
baf tt ben @4ttHi4ai Jtrgnnit stbc. Unb locnn cr a anil) m>
nuiben noDtc, bafl Ic^tert uwr bw^ nh^ gonj unri<^ti(|. ffiU
Me Sct^Ibitfft logcn, aragte fii^ bcr Scmctabe tint gnDiffc Ua>
ni^c bcna^lisai- flSogtgtn er anliiiti|)ftc: bas Sntcautn auf
(tgtwe Scrtienfl, flcgen S&BBtbrci tan ^cOigndiiltii*, unb aOet
mat bamU ittfanunen^nii, UHir bo^ gcnbc bai, morin bie faif
rufjt ^mntigttit i^r ^iitftti ju fe^ |^ yna^nt ^otte. (Si
nrat natHrU^, bag nan mtfn barauf ai^ttte, mae cr Dtimatf, ott
n»a0 ct fjte^tt Iie|. 9Zti$t aUc otrftanbm btt fcuttn Unttrfi^ubt
iinl) cmtjfanbtn nuc, ba§ bo4, uat i^nen ^tUig unb nxrtDoQ, tf
jtgt ni4|t mtlit fttit foQtt, — ba» aUa, mt^renb er ftlbft nur
bU rigenfitc SRtkung btr Sirifit gu Dtrtnten glaubtt, unb fii^ ou^
gtffito^entnnagcn bit grbfte SStt^e gab, bit @4wi>4tK lu fi^ontiu
!Cenn ItintSDtgt tjOttt ei ettoa bit Sbfit^t, butc^ ftine ^nbigtei
fcQtfl nforiniercnb aufiutrettn; er ^attt Itintn anbeca 3»td, att
ftine iBemtinbt )u nbauen unb }u Si|tirti ju fOfirtn. Htta bitftm
89e^rtben tr»nd)S ant^ feine crfit feCbflfinbigt ©thrift, bie im ^ft>
ifilfc I5I7 trfi^itn: ,8u4legnng btr ficbtn Sutfifalmen'',
gugteii^ btr trfitt flnfang feintr SibttUberfetung. 3n no$ )icinfi4
ungeltulir ®ptai^t, aba in tinfaifi [(^lii^ttn fflorttn giebl ti
cine ))ialttff^ SrtlEtiuitg Itntr ¥falnttn, bie iiberatl bacouf anC*
gt^t, bie fclenntnifl btr @iinbe unb bcr @nabc <8ottti ju ffirbent,
fo bag tr am @(^[ug bemtitt, bag ietnonb fragtn tbmtt, tDontm
cr bcnn immtr nur baoon rcbc; ob tr btnn nii^t nte^r, ate onf
ciner @eitt Ititrn tiinnte. gUr bie (Stentcinbe fi^itn l^m bae gf
n% unb nnc fi)r fit, fttr „feinc ro^en ©ot^ftn', ni^t fiic bit
@e(t^rten, molltt tr bas ©i^rift^tn gtf^ritbtn ^en, an btm et
ftlbp ftine 3"ube ^atte.
SoUte tc fa immtr btr rtUgibftn gliiberung ber ©tmeinbt
bitntn, o^ne IBeuugtfein banonr uit ftlir tr fi4 oon btr ^(tr>
f^tnbtn fRii^tung entferntt imb burd) fttnt {tblglii^ Don fttlforgp
rift^ent 3nttrtfft ^troorgtrufene JBtlKmtifung Don SOIigbrtiu^itn bit
@tU%cn bta iBoIfSgtQuben« lodtrtt, fo DtrfoCgtt cr auf bem <St'
bttte bee X^tologit unb btl t^tologiff^en ©tubiume mit bctougter
abfii^tliifiteit tinen DoQftitnbigtn Scu^ mtt aacn bie^ttigtn Uber>
tirftrungtn. ^ier gait ti nii^t, bfe ®4ua4tn jn f^oncn, fonbcnt
Disiti.cdDi. Google
Kngiifft auf bit e^alapf. 118
rUdfit^tStee ^uftBnbtn ttn Sntie ju ma^tn, bit cr ali tin Strbrrben
ttii flir(^t unb Stcmefnbt ntannt ^ntte, bcnn au^ bttfc Seftre*
iangn foUttn fifttieflii:^ btr ®tmtiBbt jugnte fomtnctt.
*$a f^ ^tte ei an pd) fetbft crfo^rtn, Die ein mil ber tSc
ru^ttfltcU ihiscnbee (SonBt bor4 bit f^oUftifi^t Z^ologit nmntr
ticftr in 3tDcif(I unb {^offnongStoflghil gefii^it toerben tomtt, o(« ba|
<t fXH tto4l iiginbntli^tn 9Dnt bttjnmtffni Dtnnot^tt. 9^t ifiixtta,
nlc tc foglei^ bet SSeginn fdner ofabcmtfi^-t^cotogif^CR Xptig*
Icit tincn nnbcrti SStg tinfifilag unb nuc Uber biUtfdrt SS&itftx ta«:
it Bif^r cr ftlbft ft(^ barein ocrtiefte, urn fo tnt^r trftoifte in i^m
Jilt Qbcrjtugung, bag aUe nw^r^oft t^eologlf(t|t Srltiintnfd , bie
if)ni jugteid) bit rtligittft ifl, nut aafl bem ©tubinin bet E|c[[igttt
Si^dft enoai^ftn tOnnt, mcll biefc aQtin ju (S^Tifto, btm @ititba'
^titanb Uite, DS^rtnb aUtt ^ijiU\opi)imn Uber t^tctfogifc^t iCinge
immtr Don i^m oblentc. 3n bci ^trfon bt8 aitftotelte vtrfSrffttt
fi(^ i^m biefc faU4t S^totoglc. Sr ift (9, gtgtn ben tr ftinnt
<rfttn fiampf fii^rt, unb jmar mil riner Srbitternng, bit !iieniti(en
fdtfam a6fli(6t oon bcc gCaubenegttDi^tn , {tibtntfro^tn hotter*
^n^it, Ut feint Sritft glei^ftitifl atmen. ®lt ift btgai^,
wvm man tttvOgt, bag fetn Aompf gegen hit @i^[iiftll eben ni(^t
nut ttn flampf gtgen etnt abgelcbit, otrtnUificTtt 3Ret^obe, fonbent,
ffit^i obtr minbrr bttougt, tin rttigiDfet gtgtn etne buri$ biefc
ilRetEiobt gefl&Stt unb gtnli^tt 9Qctt' unb (Sottttfanf^auung ift,
}n ber ftin mU^fatn erntngents ^roubenebtnugtftin fit^ im fi^dtffttn
iBegenfo^ btfanb. !Carum rcill et bent Sri^otelee fo Dit( gttnbe
als ntilgliifi emcden; eliit ^tit lang btnft tr au4 bacan, i^m
burd) eintn Sfpmmentar ju fttnn ¥^9fil bit ,grit(^ifd|e ^attit"
objuieigcn , mit bti er bie Stit^t bttiogtn. St eiKSrt H ffir
clnen Xcil bt« i^ anfeitegten ftrcuitS, ntit anfttitn ju tnftfftn,
bag bte beptn Snp\t untei feintn Orbensgenofftn an bitfnn ,Un-
fbit' i^tjtroft beigtubtn, unb tmp^nbtt t9 btfonbtrs fcfimtrjfi^,
bag fdnt btiben alien gt^ier XtatDttltr tub Ufingra bouin nii^t
(affoi iDOQen. !Iuf lebt mbgd^t SBcifc Vimp\t tr gtgtn btefe
flMrdirenen ©lubitn' bed KriftoltttS, bed fofli^qriufi unb bet
0niten}en btfi Sombarbtn, unb nii^t am nenigflen bur^ J^eftn,
libtr bie tt ftine ©i^ttlci nat^ afabemifi^tr €iUe biBfiutifreii Ueg.
Disiti.cdDi. Google
lot X^cfm gtgm Hct^ttlM.
aRt^rcrc fo[4ei Z^rtnrei^ finb un« not^ tr^ftn- &t jnigm
in ttbcnt @a^t oon btr iit0tnti[t4<frifd|en ftam)>fc€(uft bte SJtrr
faffcrt. Snan IDnntt ben Stgenfafi gegen bit bte^igt 89e^anb>
lung t^olDoif^tr gragtn tii^t fi^cftr faffni, uttb bra 3>if<>ntintn'
^ang Einer fairi^en SRet^obe mtt foff^tn Kefultattn nii^t rUdfii^tB'
lofer a\a\pztS)ta, al« bite E|itt gtfiftte^t. @o litg tt u. a. ant
4. @tfitantitt 1517 tincn fciiter @if)l)Ier luitti ttncr gafit turn
patobofta &li%m auij) fofi^e Dtrltibigtn : ,<EB ift tin Orrtum, ja
fagen, o^nt flri^otdtB mirb man ttin Z^tologt; oielmt^T toirb-
niemanb tin Z^Ioge, ber t9 nit^t oI|nt Slriftoteletf nirb: btr
ganat Sriflotttee oniiaft fii$ jur S'^tologit mit ginfltrnis lunt
6i(^t. ®ttnt (St^il ift bit fdjlimmfte ^cinbtn btr @nabt.' Unb'
ju iDtlcfiin t^coIogif(I|tn Sltfultattn man o^nt SIriftottltB, gtftttfet
auf Stugufitin unb ^auluS, totnmt, jtigtn bit tipfttivtn @&t}t, tn
btnen u. a. baS gUnjIidfc UnDtrmbgtn M SRcnf^tn, on feintr
0((t^nng tnitjuuitltn , gtlt^it unb baburcf) bit gtfamte mtttri-
afttiH^t ©nabtnlt^re Dcrniorftn ralrb. aitan mug [li; oergtgtn-
uitttigtn, mcl^t Sebtutung bit fd)o[afttf4ai autoriiditn, bit ^itr
miter 9}ennung l^rtr Stamen jurttdgtioitftn mucbtn, btrmalen no^
auf alien UntDei{itattn btfagtn, urn Sut^etS ffiU^n^tit )u tofirbifltit.
Sr mar ti4 btfftn buri^auS btuugt, bag fit Dttltn Slnrtog ttrtgttt
mUtbtn, unb tnar gtfpannt barouf, wa9 man ouSmtirtt baju fagen
iptrbe, unb ti ^attt @oigc bafiir gtttagtn, ba| ftint @5^t bttannt
DUibtn, bertit, ftt aut^ anbtrtuSrts, i. Sb. tn Sifurt, fiffinllidt ju.
Dtrttibisotf bamit man nti^t gtaube, bog cr fol^t Sdlnge nnr im.
SQJinM Don SRJitttnbtcg ju flttfttrn m^t.
S0 mat btgiti^t^, bag bie tin^timi[[f|tn StoUtqta, tin Stall*
^Qbt unb ^ttrue SupinuB, bit fid) auf i^ce SRtifttrfE^afl in ber
®(^oIa^it ni^t tDtnig iugute l^ten, oon bti ntutn St^rmetfe nid)t
tbcii ft^i erbaut, fonbttn anfangB l^rt i|tftigften Sibttfai^tr martn.
JBtfonbtRn Knftog natimtn fit baran, bag 9ut^n; — ee toar im
dai)Tt lfil6 — oon ttnei btm attguftin iugtf4riebentn ®il)iift
,Don mftttx unb falfi^tr Snge", auf bit pt fl^ i^m gegenUbtr
btruftn mof^ltn, bt^aufitttt, unb jnai nit !Rtd|t, bag fit i^m
unltrgtf^obtn fei. Qnbcfftn gttang ti i^m, inbtm tr fit auf btn
tc^ttn flnguftin otrtuite, btfftn 8t^it ei aQtin gu vtrirtttn Dti>
Disiti.cdDi. Google
Suflimmune btr Jtotttgtn. @fialatiit. gricbrii^ bn aSdft. lOS*
mcintt, fit Don bei fRet^tgldubigltit fcincr ilufftellungen ju Ubei*
jtugtti. SDttn SmSborf F^llidtc tr ftneti auf tigenc j^often gcfaufCtn
Kuguftin ine ^au«. iSr mar na(4 tur}ci: 3''^ f"" eiftigfter
Sn^iingtr unb tm))fanb bit ntut auguftimf(^'pau(inifd)f X^tologie
ate tine Stfitiung. Unb aui^ flat(ftabt, btr tjfcigc X^omift,
mac balb gcnonntn unb FtUrjtt fi4 niit {>aft in bit bie^
fa^ gtlnjlic^ Detna4ilit[ftsttti btblift^tn ©tubicn. ^a\<if, Dorbrin*
gtnb roie tt mar, babtt nict)t unbeiitiflugt usn bee Studficfit anf^
ben Srfotg, mar ti balb btreit, ben i^ngertn RoQtgtn in til^ntn
@iigtn ju iibtibitttn. 3n biefem @innt (itg ir im gcU^jalfr
1517 einc ditilit %^t\tn au6g(^n, bit father a(6 gnt ;iaulinif4
unb auguftimfd) rU^mte, unb utnigt Soc^tn fpStei, am 18. fDtai
1517, mttbct Sutler an Sang tn Srfurt: „Unfert 5l^to(oait unb-
€t. Sluguftin f^ictten gtildti^ Doctviirte utib ^ttrf^tn tnit @Dtttfr
{)t(ft auf unfcTtT Unioerfitiit. SIiiftotc(e« fteigt aantllfili^ (fttab^
unb ntigt fi(^ btina^ jum galle, btr tin tmtgcr ftin mirb.
^Sunbtrbar UEptcbrUffig ift man btr SJorttfungen iibtt bit ©tn*
ttnjcn. fttinet tann auf 3»l)i)>^>^ ^offtn, ntnn cr nti^t bitf^
X^totogit, b. ^. bit Oibtl obti ®t. Suguftin, Dbtr tinen anbcrtl
Stater firi$[t(^tt 9Iutoiitat DOttcagtn toiU."
<SS lonnte nit^t ft^ttu, bag man audi augtr^olb SSiittnbergS-
aufmertfam uutbe. Sim turfUrfllit^tn $oft aar te btfonbtift
@toTg ©palatin, ftit 1513 ^oftapfan unb tuifliifttic^tr ®t^tim-
fi^rtibtr, btr Don Sut^tt btridittlt. SlQilfirenb feint« Sittenbtrgtr
Muftnl^alU, no n oon 1511 an aU Sntntor btr jungen ^erjbgt
Don 49taunfd)n)tig bertn ®tubicn lettett, mac bitfer (ttbcnSmUTbigt,
ttbecauS btf(f|tibtne, fUr aUcfi tmpfiingtii^t ®e{<I|itc, btr in tngfttr
SMibinbung mit btm Qrfuctci ffrttfc ftanb, mit Sut^tc na^er be*
tonnt gcnroibtn. ^atb Decbanb fit bit innigfte t$rtunbfc^aft, Don
btr Sut^(r0 ja^trtit^t Siicft tin bcicbttd 3tU0"iS abCegen. ®i^on
itjt mortn ti ftint titftnnerfttn ©ebanltn, bit Sut^tt btm 0«unbe
mitttide, bti in il)m balb btn untri)g(id|tn ©emiffenerat Dtrt^rtt.
$in unb rnitbtr na^m Sutler au^ f(i)on ©ttfgtn^eit, bad abtr>
gliiufiif i^t Xrtiben. am ^ofc in ft inen JSritftn ju rilgtn , unb
iDUnf^U foI(l|t ^ugtcungen aui^ Dor ben glirfttn gebiaifit }» fff)tn.
3anitii)ft trfu|r gritbrii^ btr SBitife too^l nur Don btm mai^*
Disiti.cdDi. Google
IM Undlt bn Snnnbt.
ftnbtn 9tu^v Iter {lOf^F^utt will i^tA ^Dsrragttibcn ?t^m0,
btn tt ftin< ®unft tolffcn (itt> Ut n bnr4 Hdre aSerc^runfltn
bqtugtt.
:Oag Sut^rt iSrfnitcr Se^rtr an ftincm Kufttcltn Kaftog
tu^tntn, ift fd)on ernia^nt. Um fo fmitiigtie ^n^'tnoiung lam
au« btm Sllbcn, jumal mi Sliimbng, too man bur4 ben Eittufigni
aufcntf)all Ui etauptl t9 iSngft mugte, bag gutter bit Silcft
brt ,3nannt« oon XatfuB" mit munbtrbQicm Xalcnt fomtncntitit,
imb ISO btr frtt^ Sitttnbttgfr $Toft{Toi S^iiftop^ S^enil {!($
bniftc, bte ®orjUgt btr XBillenbtrgec 2:^tciIoetn fttnctn mttltn
^tunbtetreift inS rn^te Si^t ju ftcQcn. tRa^ feintn Sitit^tn jit
urttikn, martn bit ?tamtn 6ut^tT«, ftarlftabM unb Stmdborfd in
aUti 3)lunbt. ,3(^ bin ^rjtugt", f^rtibt k nai^ l£in))fQng tencc
obm erioafinttn ®Iigc Sut^tre, ,baft tint groge Snbtiuns btr
^tologtftffen @tubicn dnticttti nirb, fo bag intianb tin i^xiftiU)ix
S^tologt oE|ne tlriftotttte unb $(alo lottben lann.' {littnai^ fa^
tr in btr ganjtn Ungtftgtn^it nut tint t^agt naii btr SAet^bt,
utnn tr au(^ tinmal unb nit ii^ gCaubt juerft Sut^erft unb
mffi au4 bee Staupt^i Ocftrtbungtn ale tint SBicbtr^crfttQung
,btr 3::^to[ogit S^rifti'' bcjtii^ntt. tibcigtne mar ee bie[tm ra\^
auflobtrnbtn, (tit^l ircegbartn, ttintSDcge titfen SRannt, btr fi4
ffti bte ®tau;iig fiauttnifi^'tn^ftifdit X^toiogit trmtlrmt ^attt, bo4
f(^on fragUi^, Db ee XBtUfi aa^ trlaubt fein lo&rbt, oEint Kriftotcltl
I^ologe JU fein.
Sut^tr fdbft fyt-Ot , obn)OI|[ tr auf litteroiifi^t gttibtn gcfagt
mar unb fit nii^t ungtnt gtft^tn ^ttt, fic^ bitft grage mo^t no4
ni^t oorgeltgt. 81ber in ber X^at, ^itrauf lam ee an. CBiirbe
tt wiigiid) fein, bit ntntn ®tbantin Sut^nd — unb te ^anbtfte r<4
bo($ mirlltdi fdion um mt^r oU um tint blogt 3Rtt^obe — nur
auf bim SStge bes Unterrii^H unb bt9 gtlt^rtcn ®tbanttnaul'
tauf(6f« }u onbrtittn, obec gar jur aQgtmeintn ®t(tung ju bringtn ?
S}tr miffcn, utit oitf banon fi^on b\S jur @ettittnbe gtbrungtn
mar. S)ie SNcngt, bit ba« tint obcr bae anbtrt HSort aufgrtift,
pfltgt bit golgtrungen rafter )u jit^tn ai9 bir Dor^i^tlg Ubei*
(egenbc ©ttt^ite. Unb roaS liegtn fi^ ft^on fiir ^olgtrungtn
tnat^tn! 3" '^^" anbem 3'i' ^^*^' nitUti^t bicftlbe 3Inf(^auung
Disiti.cdDi. Google
Unctte bn %tmAt. 107
nut jtt tlnnr SBtrtUfung iti reltgiBftn Ontertffrt in bem Heinen
Acetfe gtfUi)tt, flic bnt fie juntttfip beftitnmt. 3tQt untrc ben oB<
tnalttnbtn Serli&Ctntffnt, bei btr ©cfotntftlnununQ btr 9!ation, bem
rtgtn littttarifi^tn Scch^, ben ©egenfii^en, toel^e ble It^tnt
da^tit^nte gtjcitigt fatten, mat: tint Setnidctuns frti^ei obtr
fpSter gu eroartnt.
SDton mug {14 biefc Sct^ltltniffe otrgegennfirtigen.
Disiti.cdDi. Google
Disiti.cdDi. Google
3tt>eite$ IBn<^:
S)er Segimt ixS tefotittotorifd^en Sott^jfcS 6i8
jur 6nff(i^cibimg in SBonnS.
Dis.ti.cdDi Google
Disiti.cdDi. Google
I. KaptteC
3n|tiiik in Aitd^t nni fitrcMfiliirfl nn 1517. Dm £iiteraii-
koi^U. Stc ^nnunismns.
niffc in beutfi^tR Sanben fnt Scginn bt« Sa^t^unbccH menifl
gfiinbtrt. Stllcibtnge jlaifn SRojimitian tear itntnei (lopuliirtt
atmorben. SB \itim au4 iujciten, als ob fclnc ®tbanfcn ju
Xfiaten tDcrben t^nten. 9la4 bttn ba^cdf^en SibfotgctcUg (1503),
btr i^tn Don ntuim ben !Hu^m ticrfilnlic^er Zap^tiUit ttnettragtn,
ftanb tr mS^tisn unb angeftl^tin' ba a(e fe. SRc^c aCd ttnmal
eriDacfttta feitbem bit frU^crnt ^ilne ouf ^urUdlli^runa bcc altcn
beulfi^en SRai^t unb {)trill(^(tit , mit btncn btr gtmcint SRami
fogtetd) bit ^offnung auf tint btfftce S^^^^ft tKibanb; tne^t al9
einmal tvac nitbti bit Stcbe Don etftttbungtn, tint tin^itltitrc
ajtrfaffuna bee fRel^ti, dn gcDtbnttte iRt(^t6< unb ©tcutrmtftn
tinguf^bi^ett. 3" "^" ttirtiidicn Sl^at tarn ti nitmaM. Ubtnfii
fi^ncQ toit fit auFlaiu^len, ntrfttiioanbtn bit ntuen (SntoUtfe: ju
verfi^ifbniartig uarcn unb blieiitn bit 3ntertfTtn bee Saiftrd unb
btc fi4 immeimt^t Mtfttbftiiabigtnbtn ©tiinbt, aii bag tin Tiid'
t|aU(oft8 3uriimintntt)tTten tnbglii^ gtueftn mScc.
Set bai^tt nod) bcttan, flir bie gEmtlnt Sai^t Ofiffi ju
btingcal Unb menn man fii^ tinmal anfrafftt, nit ouf bent
Sage JU Statu 1512, urn bttn fiaifer in f tints 9Ibttn, bit et fo
tctfflit^ aU bit be« 8tti[H ^injuftilltn Dtifitanb, mit tiner ©ttutr*
beniQigiufl ju^iife ju lommtn, forgte iebtr ®tanb ooi allem
bafUr, bie Saft auf btii anbtm, f^lttgtii^ auf bin gemtinen SRonn
Disiti.cdDi. Google
112 SDiintc 3u{15nbc in Xxutf^tanb.
ju toMitn. Unb toic jn)if(^nt ftaiF» unt> Std^eftlintitn, (agcn bit
Str^iittnifye }iDift^en ben SUrften unb i^icn Qanb^tiinbcn , in tun
©Idbttn jraifditn ben ctgierenben ®efcf)[ed|t(Tn unb ben 3Unflcn.
®crabt im gmeiten 3a|rjt^nt tarn ee ju bdttigen jfampfen in Dec
f4lifbtnen @emcintDeftn. UberaQ tin jtampf atltr gegen aUf,
^ilrgenbe fin frtebli^t*. ru^igeS ©tbei^tn.
SJtrffQnben te au(^ bie RaufCeute, banf ifjiti 3ufaiiinicii^a(i>
ttnS unb ifirer anono^jotroirtft^af t , Sleii^tUitict auf 9}ti(^liimei jn
^Sufin unb ben fie beunru^igenben Staubabcl oft mit blutigcn
-ftapfen ^timjufdiiften, fo mat boi^ ber allsont'iic So^I|^anb auS
ben frli^er angegtbenen Utfac^en, infotge bei tmmer antoat^fenben
Stnforberungtn ber gro&en unb fleintn $«ren, ttie bun^ ben
Su^ue, bcr con ben groien {lanbeleftdbten au8 fii^ aQent^olben
-oerbreitcte, in ftortem 91tidgang begiiffen. tibtraU tCagtc man
■Ubtc bie brUdtnbe @teuer(aft, fetbft unlet bet SHegierung etne«
Sriebrii^ U9 %Sti\tn in SSittenEitTS , wo Sutler cinmaf fi)(4<
iltagen in bee ^rebigt erroatint unb babei auf ben ^errfi^tnboi
-8upid ^inmeift. SEuf btm einen obtr anberen dteii^etag er^oben
'fi(4 roo^l aui^ Stimmen, bie cine @r[eic()terung ber Sage beS
.OTinen Snanncd" aiinfc^tcn: man ttgtt i^re Sorfi^Cage ju btn
'ilbrigeu. (Se begretft fit^, bag ber ^offnungelofe ftampf imt
'^afein ben Sirmen unb 9totIetbenben Don 3tit 3U 3eit bie SBaffflt
in bit $anb briidte. ^]iU^t mar t6 im ^a^rc 1514 unter btm
^amtn bt0 „armen Jtunjtn" in S&ttrttemberg ju einem blutigen
'Sufftanb getommen. <$« roar nit^t fi^nier gircefen, i^n ju unter*
-btUdtn ; ober bie f ojiattn ^uftii^be, bit i^n ^eroprgerufen, tiauerttn
foit, ebtn[o bit oft mie frli^tr mit rtfigi&fcn STrtlumtreien Der«
"qniilten 5>'*ff''""9"' *" 8lrmen auf ein ba(b ^ereinbret^tnbta ^AU
alter ber grti^tit, ba8 eint boUftiinbigt Untte^r aQer 33ti^il{tnifft
^erbeifll^rtn mUtbe,
Unterbeffen feitrte bie ffiii^e ober rlc^tigtr bad ^apfttum feine
^rBgten Sriump^e. 1)16 uieltn Stntlagtn unb JStfi^merbtn, bit
-im Sauft btr Icgten ^a^rje^ntt gegen baeftlbt laut gemorben
toartn, bit iRuditofigfeiten unb ©waltaftc ber le^ten ^ip^t fatten
-t^m bit ^trjen ber ©tiiubigtn nii^t ju entfrembtn Dermoi^t. 9uf
•im tritgerif4itn 3u[tud II., au0 bcm $aufe ber SIoDcre, uuc
Disiti.cdDi. Google
eco X. Jtontil )n ¥ifa. IIS
im 3ai)rc 1513 9fo X. au0 btm $auft Sneblci gefolgt. &
mib S&crtfutnbune feln, nenn man i^m na^fagt, bag tx gc
(egcntlii^ Don btc „^aM von S^rffto* gefpcoc^en; bo4 fi^tint
t8 fidicr, bog <r tint inntrt Stjie^unQ jum lSI)rtftcntum auftr
btt, bag bit S^rtften^eit in it|m bin obtrCttn ^liefttt bet ^ci^e
Dtn^rte, nieniatd ge^abt ^at. @t mar but4 unb buri$ Spitutiier,
obiDoE|I in ^S^trcm @inne oCe bic8 bti ftinen JSorgfingtrn btc
gall gtraeftR. 9Iu^ feint iQtfOrbetung bet Jtunjl, um btcttt
Inillen i{)n bit fiUnfUtt unb ^oettn priefen, tntfjirang bit (Stnogi-
fui^t, bit nti^t felten unttr btm @d)eint btS Sunftfinnte, ntit btm
<t \idt umsab, grtQ gtnug titrDOiteucfitete. 8Iuf ^agbtn unb btl
[jitmenbtn i^tftlic^Itittn, Don bmcn fein ^alaft roitbtiEialltc , mtt
Oe^gtn btm t&Hj unb ben fi^ianiloftn ^offen ftintr Umgebung
(auf(^tnb, nugtt bitfec Sladifolgtr ^ttrt fein Seben }u genitgen,
fomeit tS fbrptrlif^te Seibtn if)m geftaltttt. ©tint SBttfc^uenbung
lanntt feine ©renjen, unb bae jh&mtcblut bee 3)lebiciitc offen'
Iiarte fi^ in ber ®emanbt^tit, immet ntut ^ilfequtUen ju er*
fi^litgen unb ber bevoten S^rifttn^eit um l^rec @e[igltit miUtn
neue ©leutrn abjuprtfftn.
£)Ee[er $apft t|atte fi(^ Dtrpflit^tet , tine fRtformation btc
Ait^e an $au)]t unb Slitbein voijunt^men. ^aju foUtc au(^
baS jtonjtl biencn, mtf^te noi^ 3u(iue II. im da^te 1&12 im
Saleran jufammenbeiufen ^tte. i^ii^t am eigenec 3nitialitit ^atte
<r fi4 ba}u entf^toffen, fonbtcn im @tgtnfag j^ btr uom ftaifer
tta^ ¥^[(1 bcruftntn @qnobe, bit mit geiftlit^tn Saffen bit fiofi-
tifc^t @cgneTf[^aft bee ^apftcS trtfftn foITte, ]u mel^em (Snbt
nan mitbtc einmal bit liSefdiraetbeR btc beutft^tn Stotlon ^tiooc
^efm^t unb tin 0}eformationepcogcamm junit^lfl jum ®d|u^ gtgtn
tiie finanptlliR Ubtrgriffe SRome aufgefttKt §attt. Tin Strfu^,
<tuf bitfcm ^t^t btm ^apfttum btijufommen, nor ((ag(i(^ gtnug
uertaufen. ilQie genO^nlt^ ftanben bit ^ot^flitgenbeu, nli^t fellen
t)[|antaftif(f|(n ^Ciine 3(Ro;imt[iane, ber biemeilen baran ba^te, fi(^
felbft bie brtifat^e ^rone aufjufegeu, in tetnem SBcr^aitnifl ju btn
URttleln, liber bie ec oerfUgtt. Sli^t einmal bie beutf^tn Sanbt
panbtn auf fiiner Seilt. S>it ©Qnobt mar taum erOffnet, aU
i^n Qud) f4on bad Qntenffe baran verlleg, unb te loftete bem
ftsitt, tWfR. 6
Disiti.cdDi. Google
114 2)a« Satcmntoiittl.
^pfte nid)t aUtfX viti, baS (Sonci{iftbulom auetitianbetjntnibtn,
bta bro^mbe ®(^i«ma jtt befritlffen. Zt\\i mit Sa^engenattr
ttln tnit ttn aRittcln ftinet gtiDunbcittn ^olitil grtang el i^m
out^, fttHt ttbrigm ®egRer, einnt na^ bcm atibim, ju bflistn
obtr fttr fl(6 ju gtminnm. £itr Se^$ bM fth-^ttiftaattS mart
fltfii^m, feint ©rcnjen fcti^QUn bie etfl^tisen bn piipftEic^n
SRcpMm; bit Stabt ^atte St'^bcn, man tonnte Seo btn @[itdliii»tn
ntnnen. Unb lok b« eroge 3n«ocenj, ftlttrt 5Ramnifl btc III.,
bcr bni^unbtrt 9a^rf frll^ei bic [tgte Sateronf^nobe jufammcn*
ierufen ^ttt, na^m aut^ » bas i^ec^t filr fii$ in 31nfpni4t
dln^it unb eiitibtr ju Dergiben, auc^ foli^t, bU no(^ jjenfcits bet
OitanS tnteedt ivtrben tiinnten.
'Cad Aongil, neldits fUtif 3a^te lang, von 1&12 — 1517,
togtc unb fdft nuT Don itafitnif^cn ^cfitntot befui^t teat, f^iM
nur ben ^mi }u %abm, bnt @(anj unb bae Snfrtitn bee '^upp
tudifl }u eri^S^en. ^wac ^dtte fogleli^ bei bcr SrOffnung btt
fttttnftrnrge KugiiTtineugcnerat ^gtbiud oon SBittrbo in einci ge'
nattigen ISugpiebigt baS atfgcDieinc EBecbecbtn bei Sirc^e gegeigtft
nnb elne burc^greifenbe ^Reformation gefoibert; abet ate man an>
flng, fi^ bamit ecnftUi^ ju befc^flftigen , fanb fii^, bag oon btn
rinstlntn ffiiitlJerEi^afHn, ffocbiniKen, ©tf(f)»fen, SDlBiii^n, jmc lebt
Me onbtie ju refoimitren trnrtlic^ gciDiQt mat, obei Don btr
eigraen jRtfocmotion xotnlq ^6ren tsollte. ®i^Ufg[i<^ fam c6 bo4
)u titiigen adgemeincn ^Citrettn, mett^t grbgtenteite dEtm jJireben*
geft^e enteutrten, nur tDirfd^ vi^tliittt, gebiCbete unb fromme
Scanner ju geiftlii^tn tmtetn gu ntt^ttn gtboten, ^duflge !CiB*
cefanf^noben abge^oUen unb cine grBScre Orbnung in btv tiri^'
lif^en Ouriebiflion elngtfii^it mtffen raoltttn. 9Iu4 fonft murben
aitl)xtTt iBeff^l^ffe g(fQ§t, bie, ^uffg auSfiefptoi^entn ©linfc^en
entfprtdienb, gttignet geiDtfen naren, inan(^ttn iiugeren ®(^aben
be« fHr^tnnefene abju^elftn, ^tte man ben feften SiUen bajtt
unb bie nUtlge @etbftD(i(eugnung ge^abt.
S^ae SBerbtrben im $a|)fttum felbft blieb babci unbtrfi^rt.
230^1 nitmale ^otte tin flonjil ben $apft \o ^0(| er^obtn, ate
biefee: Wan tonnte ee ate eine Stntnort auf bit ani^ ben pti()fl<>
lii^tn ®tu^I treffenbe 9Iebe jente tgibtue anfe^en, toenn ber 3!)o>
Disiti.cdDi. Google
3M ftitcnuibaiil. 116
mitiifontr X^ianM SQio Don ®atla, ber unttt btm 9hitn«i <Saiftm
6tfannte fpiittrt ftaitiiniil, ciner bet gtt^tefttn H^eidogra feidcr
^tt, fogletd) In btr jtutittn ©igiing untcr ber ^uftimmung bei
JBcrfORinliutg bte 1SrI|afitn^tit be« $a))fte« Sbct bad jfonjtl itnb
feint Unfefilturlcit entividefte, [a, bte ^iri^e aii bit gtborent Whglt
bt« ^pfltumB bejfic^nete. SDa mar tt nur frigtri^tig, ucnn da
anbcm $rJiIot fi4 nic^t entblBbete, bm $ap^ ben jmelten @Dtt
uif (Srbtn gn nennen, unb b!e ®qnob( jttc Sefi^igung ber (tt(I(>
luQen emiflfeit bie berU(^tigle SJuOe eonifa^' THL (Doam
«aDCtam), nonai^ man, nm ftUg ju merboi, ban ^apft nntti<
uorfen fein mu^, auf£ feieiQ^ftt etntuertt.
^aS mar iebo4 noi^ nit^t bte gTbgte Unge^tuctti^Ieit, mit
ber btefeB (elfte mUttCuUtrltdie Sonjil, iDe(d|E« man, toenn au4
nii^t o^ne iESiberfprud), junt allgetntintn gtfttmpeU ^at, bit S^rirterc
^eit btfi^cntte. 9!a(f|bcni bit flirctit in me^r al» tauftubta^rigetn
Santpfe i^ien (S^ctrtmglauben bogmat!f(f| fi;im j^tte, ^ielt mnt
ee ic^t, iDO^l btm ^eibtntum ber itallenifi^en ^umaniften gtgen>
ilbtr, fUr geboten — bit Unfttibtidittit ber ®te(t aK ©loubenefa^
jH froKotniertn.
tAt^t $ifenntni« mar a(fo ba« ©dilugrefnttat btr tiri^tidim
Sntraidtlmig tion 1500 3[a^en.
fSlaa ntiig ft4 uunbtrn, bag bai ©ebaitn bieftS fionjUS unb
btr ffutie m[^t tneEir a£iberfpTU(^ ^erDorrief. ^Dmr pioteftiertt
bie ^oiiftt UniDerfitdt gtgrn bit SEuf^ebung ber fogen. pragma*
tlfi^tn ©antlion oon Soiirgee, bnxdf mtl^e bit Srti^ittn ber
franjilflf(^tn ftirdien jugunften bte fiSnigii^tn Slbrotutiimue unb
ber rbmif^en SUgemalt Derntdittt murbtn; aber in bte jeilgeni)ffif(l)t«
eiUtratur uub in ben :!Sriefen finbtt bad flonji( mtrftriirbig totnig
I9ta(^tnng. SQem anf^eine na^ ifl nur eln Sefdilug, oQerbingS
ber, an befftn Sur^fit^ruug ber Jhirit D^ne 3Q)tife( am mtifteit
fag, bamols in mttteren JSreiftn bdannt gtaorbtn, ba9 Sluflf^rtibtn
eintfi neuen ^t^nttn gu ftnttn Zilrftnttlegt. £)a6 ^ierju (eine
groge ©eneigt^eit bo ftin mitrbe, mar nad) frii^tien aJiirgQngtn Dor*
ouBjufe^en. SDae btbcntete bo4 nidite mtniger, old ttnen ^rotep
gtgtn bit ltr<^[t(^t ^errfdjoft. SOlan ^at itnmtr Ubtr bie ©^a^ungtn
diomi gigroUt unb fit fmtt $rie^tr tiidutiltn entgtften Uffen; um
Disiti.cdDi. Google
119 CBanblnnBtn inr ^ununitmut.
fo niBigtc na^m man feint @(gnutigCR an. (S« i^ tniSsiidi, bog
^tr unb ba auf gc^timtn VStqtR ntrelnjiltt Senblingt bn {)ufUcit
ob(i aSalbmftr anlifirctilti^t @cbanltn Dtrbrtitcten; lotnn t9 tor
gaU mar, fo finb \f)xt Srfolge erft fpttter ^erDorgttrtten. @i4ci
burfte 'Ceutfi^Ianb fiit bie trmeflc ^oi^tti ffiomS itUtti, fetn $0(1
ffic einS bet friinmifttn auf (SrbEit. aOt bie 3Jtr^aitniffe, mtt fit
frU^rr gef^llbtrt, bauerttn noi^ fort. 3t grBitr baS Unbt^ngoi
ttbtr bit Ufftntlii^tR ^ufi^nbt, iini fo tnt^t (lamtneite man |i4
an bie Sir^e; no<^ imnttt brSngte man fl^ ju brn SttUreR, nmi
bas ItT(^(t(^t 3nttrefft in ftetem Sa<^fm ficgriffen; no(^ tmmtr
ci^oben fii^ neue Stbftci, mnrbcn neuc Srubtrfc^aften gegtiinbtt,
rang man mtt guidit unb ^ittnti nad) bei Stligleit, ^ajlttt tnon
Don einer 9nbac^t jut anbern, otn immtr ntnc ®arantteen btS
^tili JU er(angen: ba mar nlt^ts, maS auf tinnt Umf^nung
beutete, augti ber inntien Dtrjtlirtnben Untune, bit aU bitfem
Sttiben jugninbe lag.
aderbingS audi an ©pattern fe^Ite ti nii^t, unb feit Stginn
bte 3a^r^unberte ba^nte fi<^ in ber gele^rttn ^iltetatur, bie beirn
®efd)made btr ^tH je me^r unb mt^t jur 3^agee(ittetatur mucbc,
tin Umfi^lDung an, btr nad) unb nad) bit SRenge bee (Sebitbttea
unb bertr, bie ee fein DoQten, ju etgreifen bro^te. 3n bim
SIRage, ale ber fogen. ^umaniemuS fi4 nerbreitete, bit Sefc^Sf'
tigung mit btr 8itttratur btr SUttn jur SRobtfa^t wurbe, mar
btrfttbe ein anbtrer gemorbtn. IJit Sn^ngtr bcSftnitn in SDeutfi^'
lanb, ein !Igrico(a, tin Sangtn, !&albtrg, 9Btmpfe[ing unb i^n
tr^tn ©diitltr, bie btn ERuf btr gelt^rttn ©(^u(en am JR^ein unb
im fltb[id)cn !iDeutfd)Ianb begrUnbet, fatten im beftcn SinDerne^men
mit ben 33(rtretern ber ©c^olaftif gelebt, nie fie bie treu^cn
®l)E|nt btr Airi^t marni. 3^r ju bienen, au(4 mit i^rer ntn
ermorbencn ©prai^funbe, nar i^r cifrtgfteS SSeftreben. 9ud| bit
}fingtrtn $)umaniften, Sonrab Stited, iBebet, (Eobanue {ttffe, uaren,
loie fi^on frii^tr bemertt, anfangS tir^tii^ genug, fogar bie ntuen
$etltgen ju feiern, aber in btn ttfittn fUnfje^n 3a^rtn oor bent
Suftrtttn gutters btginnen bteftlbtR Stnbenjtn airlfam ju toerbtn,
Disiti.cdDi. Google
Qin^ug tti 3ta!itntT. erafmut. 117
bit bctn italienifi^cii ^umaniamiiS fi^on mi^rere SRtnf^cnaltcr
fiU^cr ein faft ^tibnift^te ©eprilgt gaben.
T>n immti rcgcr nerbenbt 9}ert(^r mtt Otalitn, moDon man
mdft nur bit a(ttn ftCaffiter, fonbetn au^ bie flnfc^auungni btr
3taitcner mtt ^erUbtrbrai^tc, gab ben ecfttn Hntag ba^ii. ^amal
in bent @Tfuclec Artifc, bci in bem gefttcrttn SOtutian Don @ot^a
ben ivetftften aQti XBeiftn fa(|, bcflanii ba« Sntirtffe an bem
^n^It ber alien gitteialuc balb baS an ber fd)iinen gorm ju
Uberragen. SUmilEitii^ niucbe aud) ^ier, o^ne bag man fi(^ beffen
re^t bemugt murbe, bit Sebtn^iotie^eit bci SIfttn bit ©runbtage
ttntr fii^ immer mc^r Don btm (S^tiftentum (Oftnben SESelt'
anfi^auung. <&9 ma^tc r^if) faft eon fclbft, bag an bit ©tcde
ber ^eitigtn bit @i)tter ©liei^tnlanbe traten, t^rt U^ttn nnb ge<
nugfrtubigen ®efta(ten ju £Boibt[btin etner StbtnSfli^tung uurben,
ivie fie ber 9Ieigung bee jungcn Ubermlitigen ^oetengef^Ietltt^ ent<
fprat^, ba8 fit^ baitn geficl, fit^ jeitraetlig Ubec bit mo^Ct^tbatt
fttlfieinene SUrgertugcnb I|inmegjufet}tn. 3Ran betvegt fi^ t\oi^
in tiri^Iit^en gormen nnb bentt nid|t baian, bagtgen JOppofition
JU ma^cn, ntnn man fie flut^ im ocrtranten Artife belddiclt, ^in
unb micbcr Ko'ijl au4 vtrfpottet; abti man ffil)tt fi(^ toit bit Seiftn
unb bie {Qiffcnben gcgcnliber tintr befongenen SOtengt, unb mit
bet 8uft an ben tigtnm Scrfen, in btnen man fid) gtgenftitig
Dti^errli^t, mit^ft bte Slbneigung gegen bie f4i>(aflif<I|e gorm ber
Siffenf^aft, obno^I bt« in« jneite 3aE|tje^nt nod| ein fttbli4t«
SinDerne^men btfitEit, unb bie ©djoIaftilcT, mie f^on eilDfi^nt, tS
nii^t Dcrf^mil^en, i^ie Serfe bur^ bit a?eift ber neutn gotten
btn fieftrn atipreiftn ju laffen.
ffirft cine ncutre Stiilmung, mie fit but(^ graflmuS ^etDor*
gerufen nmbe, unb bet ©treit urn bit Cbre 9{tu4llin9 offtnbarte
ben ganjtn innetcn @tgenfab )u bem alten @^fttm.
Sangft gait SraSmud Don iRotterbam al9 t^U^rcr unb ^aupt
btr ^umaniften, aui^ bet btnen, btren S^lditen unb Straciiten tine
ganj anbeie iRii^tung einft^tug. 3n i^m fdittn fid) aiiti ju>
fammenjufaffen, mad baB ^eitalter an miffcnf(^aftnd|tm ^nttieffe
unb in fritifi^tr Sejit^ung bttoegte.
@eine Sigenait beiufit nit^t jum iDtnigfttn anf btn SinbrUdtn
Disiti.cdDi. Google
118 entaidtlung bcl Sialrnu*.
frinti Ougenbicit. ®te mat tcint gtitdtii^e getvtfen. 3^ti un>
e^cli(^c @o^n elnte 'Watmti, beu fllrS AIofileT btftimmt mac, mat
ec felfi^ im £(o^cr aufgemo^fEn, unb no(^ e^c ec iDttgtt, ira8 tt
t^t, ^attt cr fid) baju bemegcn laffcn, bie @eltibt>t abjitUstn.
®le naren i^in tine brttdenbc &a^ utib ^oBen t^ fetne ^ugmb,
ja ftin ganjefl Seben Dtrtiltntnert. 'Sloi^ [pater, ale |tnt SStr^tt'
t^\t tOngft ^inttc t^m lagcn, it'vSjt ber ©rail barliber getegnit(ii|
^cbor. Idtmaile trgriff if|n bie Sicbe jur Unob^angtgfeit, bti
^ot gegen alien ^tDmi, bie SSera^tutig gtQen&bec bem ®i^g,
bei {labfnc^ utib ber buttnnbreirten aufgebEafen^ett ber iSliiiu^
unb iEiretn geifttofm Oormcdcam. 3)i(fer aarten, feinen, dugcr^
empflttblidien , leii^t oerteglic^en ®t[el)rtennatur tDar m(^K Diei|i
jutDiber a[$ allcS 91o^, ®emtine. ^of oQent^alben ift frin ©egen'
fa)} gegen baS {tergcbta^te obet gegen ^erfonen ouf etn &ft^
tifi^ee Ungen^gen unb Sintipal^teen juriid]ufiit)ren.
<S9 gctong i^m, fi(^ mtt ^itfe mo^ImoUenbtr ©firnitr Don bra
i^n beengenben geffefn frci ju ma^en. goitan lebte er nut bet
^(^ttftignng mtt bet {Qiffenf(^ft, gab bte alten aiuloten ^ciaue,
tommentierte ftr unb entgUdte aUt ^tit burcfi bit 3iei(i4feit
fetnee ®til9 unb bit gein^it ftintr gotmen. SEBeftntlii^ i^m mnt
ti jugefc^tiebtn merben, menn man {e me[|t unb me^t anflng, in
gebtlbtttn Sreifen auf bie lebenben ®pxadjta mit 93era4tnng ^eiab'
}Qfe^tn unb nut noi$ bie lateinifc^e gtlttti ju (offen.
Snan lann feine @(f|riften ni(^t (efen, o^ne immet Von neuent
biefeS feltene ^latent p bemunbem unb iibtt bit f^UUe feint« nut*
fangrtit^en !S)iffene ju ftaunen, not)) me^t tiber bae ©efi^id, baS'
fetbe in immer neuen S^enbungen on ben S^onn gu bringen; ti
ifit felttn ortgineU, abet ttnmet geiftooQ, glilnjenb, unb oerfte^ eS,
ben Scfer gfaiiben ju raat^cn, bag et nnr ben fleinften !£eiC befftn
erfS^rt, norUbei ber ©t^riflfttllti )u Diifiigen ^at.
Sae t^n jundi^l't auejettlintte Dot ber iSIenge bet ^otttn unb
i^m in bet ®e[(|it^tt ber Siffenf(4aft eine epoi^tRaifienbe ©tetr
Eung einger&nint ^ot, mor bet Umftanb, bag et ivo^I bet erftt
vat, jtbenfalia ber er^e, btt mit Srfotg aud ber Sefdi&ftigung
tnit ben llten allgemeine ®iunbftl4t abteittte, bie auf nid|t« ®C'
tingeree aid eine boUft&nbige ^nbtrung ber ^errft^enben !IRet||obe
itimlDiGoOCjIc
SSifl(itf4aft(li^( Smtitiijcn ttl\tlbtn. |tt
auf aiitn ®t6tettn bn Sijfcnfi^aft abjtrfun. ©t^on hit ttflt Sti
gegnung tnit bcr S4o(aftit ^attc in i^m {BitxTividtn nregt. <St
mar nit^t \i> feE|c i^r 3a^aU ale i^ce Sottn, iiflt Spiai^t, bit
Unftu(^lbartttC unb bit ffitl^modfofieffit iffiti SSerfaltcne. ®aju
fam, ba§ ei nli^l bit Uifeftc Slftgung fUi irgenbrnri^t ®l;ftcinatit
^tlc, in abnotationtn, ©i^otien, 3Iptr(;uS toUrbtn mil ^cutc fagtn,
itt bcntn n ftinen iESig fprU^en (itg unb tnit ©artaSmtn um fi^
tiHiTf, gab er am Utbftcn feint Sclc^tung. gUr bit tieiftnc ^<
utisftt^rung ber Scfiolaftit, flii i^E tiiEjntS Stginnin, btn ®C'
banttn die in ftint tt^ttn ftonltqum^eii ju Otrfotgtn, E|attt cr nut
®pEitt unb @tnngf(^il4iing. "Silt <Sntfd)ieben^eiC forbcrtf er ba4
gan}iii^e SStilaffcn bitftr JBa^ntn unb baS 3ii<i'fflt^tn auf bit
BKttn.
»u(f) filr bit S^tMogle. ^n bitftr {)inf{(^t morcn feint ®f
jie^ungtn jit tngltfc^tn ®t(e^rttn, iDte Sottl, Don gritglet 3(btu>
btutung gtmtftn: nii^t nui, bog baburit bae ^tubium btfi ®tif
^lifc^tn in btn SSorbergtunb trat, fonbern aui^ bed ?teueR XeftO'
mtnte, morUbtr (gotet fi^on ftit U95, nii^t o^ne ^etiimpfung
bet ^trrfi^enben Se^tmeift, an ber UniDttfitiit Off orb trllJirtnbt
ajocCrdgr ^ielt. @eitbetn mar au4 fUr @ra«mu9 bit JSibtl unb
bit atttn aSiltti; baS $)il^tre gegtnlibtr ben mobtrntn 9utoiildten,
nnb im 3a^rt 1505 \ifitadt tr iti btr SJorrtbt jn tintm ilfitrit
bee itatienifi^en ^utnaotfttn SaurentiuS 93q(la btn fotgenfc^tDeren
®a^ au8, bag bit S^eoCogic auf btn ©runbteft btr @4tift jurUtf*
gc^tn miiffe unb bitfe alltin naf^ btn 9itgt(n btr ©rommatit mf*
gcfegt mtrbcn bllrfe.
SIber fdion brti ^a^rt fill^tr mar tr felbft rtformatorifi^ auf<
gctrtttn. 3)amal«, im ^a^rt 1502, trf^itn junt trftcnmal feia
.{lanbbuili cinte (^rift(id)tn @treitcie', morin tr in tiegauttfttr
@pra<^t btr gtbtlbtten Selt tin Knbai^tebui^ litferle, bae Don
oiitm abmid), mai man bie^cr in bitftr Stgie^ung tanntt. (SS
foQtc, bite mar be« S3trfafferd auegcfprod)tne Slbfif^t, „bem 3irtum
btrcr entgegtnmirten , melc^e bie griimmigteit in 3ti^(inottic"t unb
in bit Scobac^tung iiugertiifitr ^Dinge fe^en nnb ba^er i^r ma^rtS
Uitftn Dtma^Iilffigen''. Z^atfilc^li^ mar ti tine an feintn 8t'
ebat^tungtn retire, jicmtid) rationatiflertnbt Xugtnbft^rt, bie i^
Disiti.cdDi. Google
120 Crin (^ripiHn Stntttt. ?o6 hr ffiottftrit.
1D0^( biblirif) Derbriitnt, bod| ebtnfo Dttt au8 ^tato unb €ofrotc9
ol8 auS ber fidligen €(^rift etf^Opft ift nnb mit btn toic^tigftn
Septra bet Jtir^t nut fc^r ocrfngt gii^lutiQ ^at. 3}teQtt(^t toot
M gerabe bae 9Ieuf, bcr aStTfu^ cinet ^rfb^nutig bci Diobtrncn
^utnaniflif^en Stnft^autmg mil bcm S^riftcntum, aut^ boe Slttdittni'
Seiftanblgt Btgtnttbtc bm tibfrrdfiotnglfditeiten franjiefaniri^n; 9[n<
bac^t8Ubung, bit t^m iSingong, ta grogtn StttfaQ vcrft^affte. "Sliitt
tDfnige mocfitfti Uber bcr cnifttn Slugtnbfotbttung unb brm mannni
£on, in btnt bai ibadf ge^alttn mm, bit auffldrcrifi^tn Sttigungtn
unb bie fi^on jutagt ticttnbt Artttt tii(f)tt4'<^ Qinri^tungtn no$
Ubrtft^tn.
©(f)on ftfiilec tratcn fie ^troor in cincm fcinti bcrU^mtc^tn
SQtrtc, bttn „8ob bcr dltur^cit", buri^ atlditi ti bcr gelfftnftc unk
gcpricftnftt Sutor ber gebitbetm SBelt murbe. SSit nenige oec
ftanb er ftin ^ublitum, tpufte cr, mas cS beburfte unb [ieblc
^iefe pridelnbe 3)arftt(lung, biefe gefdiitftc Snifi^ung ddr {tumor,
f^neibenbent SitF, fitttt^tm <Srn^ unb gcttgcntiidier ^rinofitat,
entfpro^ bem in bet Sitbung btgrifftnen neuen ®ffi^inact. :Cic
barin niebtrgttegten @(ban(en ttaten nit^t neu, mo^f abcr t^rc
3nfaininenfaf|ung, i^ic ©ruppicrung, unb taunt irgenbciuer ^attc
mit folt^tr IEntf(^iebcn^eit, ©^licfe unb SRUcf^altloflgleit bie ®d|liben
btr 3ett auf aden (Sebieten hti Sebend unb bcr Sirt^e ju gtigefn
gemagt, ali QraSmufl. 3n gleitfier Seife traf fein ©pott bit
f^mu^ige fiutte bti SDtBnc^te, trie bit gtlinjtnbe flrone bee ^apfleS.
Stber tS war bo(^ uti^t €pott allcin. 3:)it M^iiit, poptin ju
mliten, cine Scfferung bcr ^uftitnbe, juma( in fittUc^cr unb liri^'
lic^tr Sejit^nng, ^ervorjuruftn, toar nid)t ju oertennen. ©o fanb
}tbtr etiiia« in ftinen ©t^iiften, bie ©elt^tten, bit rfottluftigt
Ougenb mie bit grommen, bie fitfi no^ tiner 9Icfortnation bet
jtirt^e fc^nttn. 'Za9 tear urn fo t^tr tni>gli(^, ali er, Dorfi^tig
ttie er nar, bie Si^ilrfe einer tugtrung foglei<^ buri^ eine anbcrt
abf(^iDii(^tt, tin JQctfa^rtn, bae bie mafirt 9lnfiif|t bte ®4i^'ft'
fttQtrS nur bit ItDSiffenbtn ertennen ttcg. @o ^at tr eS ittimer
gt^alttn.
(£r mar ee aui^, bet na(^ bttn SSorgange bee f(|on genanntcn
SJalla bcm grttd|i[[^(n a:c(tt bee 9icutn 3:cflamtnte tin erntutte
Disiti.cdDi. Google
3nteteff( }umanbte. lEc ^at ben unDCtgitnglidi'" Stu^tn, tiic crfte
%\i9qabt bcefelbcn btforgt ju ^abcn. ^m gebruat 1516 erf^itn
^t JU ^aftl titi Stobin, btm gett^rttn Vui^bruder, au8 bcfftn
Offijin au(I| bit mtifttn \t\att flirii§enDdtcr>iSbittonni ^tiDorgmgcn.
tibcrlegt man, bag man 6i8^ei auf bit latetntfi^t ilbtife^ung an>
gtmiefcn mat, fo begrcift fi4, bag bite tin Qttignie Don funbo*
mtntalfter iBtbtutung n>ar. ©oglct^ jur irflen Suflage ^attt n
ringtine Slnmeifuttgeit gelitfcrt, umfangreii^ere Utg er folgen. Tia
tft ttin ^toti^tt, bur^ SraflmuS nurben bn X^to(og[t ncue Sa^neit
nf(i)(of[en.
Der <SrfoIg ftiner @cf|nft{ltatrtt toai tin ganj augerorbcnt*
li^ex. SDae flcint fi^milc^Uc^e 3Riinni$cn, btr t{^te 3:Qpu9 elnee
@tubcngc[ef|Ttcn, bet In ftcter @argc um fcine ©tfunb^cit mac,
fing on bie ©eiflec gu be^crrf^en. Son aUen ©eittn c^itt man
i^n. mtt^t tDtntgcn Qa(t ec aid bee $rco[b tincc ntuen 3eit.
©tine Knttagcn gegcn baS Stcbtrbtn in btr fliri^e, gegtn ben 9Ibero
glauben, bit iDliint^t unb i^rt 0abttn fanbcn bic fcb^afttfte 3u'
Pimmung unb brangtn in immtc mtitcte fiRife. Unb cbtn bieS,
feint 9{eformation«fotberungen martn ti, bit bet aUt^cja^l feinec
8(feT baft SEBtfent(i(^e bei t^m ff^ien, unb mie a ttinen ®tanb
ft^onte, [o fotbttte ec aui^ in bee Xfjat Hbctaii Umle^c; bae meifte,
nme 8ut^(t ^ifHttr on ilugcctm Serbeibtn unb SOligbcdu^en
in ber fticdie ju cQgtn fiattc, ^tte au(^ <StaSmn9 fdjon geciigt.
Hui) auf bie ©i^cift bericf ec fi^i, obec botf) teinedmegd fo, bag
fit nun ben SRagftab (trtfiEi^ec Sinci^ltungcn unb tic(^[i($tc Stl^cen
abgebtn foQte; abec ti geraa^cte i^m ein gemiffed JBe^agen, ^in unb
toleber ben 23ibecft)iud| tic^lit^cii {lanbelnfl mit ben SQocfdiriftcn
bee @tf)cift aufjubecfen. Sion bee fici^Ui^en Sc^re ^ielt ec nti^t
Diet, fcfte Socmen loacen t^m aUent^albtn jumtbec. <Se ift nit^t
ft^atc tine Unja^t Don ©ttllen na^jumeifen , in bnien ec Dom
Iic(^(i(tien Cogma abbit^, abec ec na^m ti libel, mtnn iemanb
bieS btmtclte. ©tin Stben fang ^ot ec feine Unttcnlicfigteit nntec
bit ftici^e bttont, fomit biteb ec ein gntec ftat^otif. Son i^c
aUein ecioactete ec tine 9fefocmatton, obec ec meinte, bag fie mit
bee $flege bee SJllfenf^afttn Don felbft entftt^tn ivllcbe, nitnitit!^
cine Stdnigung bte Steele uom ^bccglaiiben , audmecjung aUte
Disiti.cdDi. Google
122 Sitfonnationsibnlt luib 8BlbrtIf)tuit.
SnftlJgigen, tint ^urUdfli^rung auf ttnfat^cre j$oimtn unb auf ttne
tnoTOtift^ ^ugenbfe^re, citie jFiri^c unb tine Sttt, in btr bie
ft^Unc (tumanittit unb blirgirlicfte SSo^te^tbartctt , D^nt atLti t^s*
(ogifi^t ®tjJiR(e, te bem 3B(ifen nnb ©tlt^ctcn ecmSglidrt, in gc*
aditttcr ©ttSung unb cntfprec^tnber JScfo^nung fcincn SJeignngm
ju ftbtn.
SRan tann nicf)t fagcn, bag bitS baS SHtfoimalioRMbeal btr
grogfn aneiige gtnxfen nart ; bafUr ttat ti abet and) bei <&taSma»
fdten f(aT {utogc. ©eine ft^iQcrnbe iludbrudeiDtife litg immet
aQer^anb iCeutungcn ju. Slbtt maS iebertnann barauS ju Icfcn
utimocfftt, uor, ba^ ei mie fdn anbtrer, bie SSigftflnbt aufbedtc
unb bnn unfttt(ld|cn £ceibcn btr ^\aflm unb 'HHanHit jultibt
glng, unb ba8 geficl. Unb fo gait bei geiftteti^c ^ublijift, btr
gtlt^rte ^utnant^, bee gtgtn bit f^otaftifdden ^UnttTtitn ba9 tin-
fai^t ©ort btr ©tfirifi au«fpittK — fo fagte man bit ©o4k
auf — , atebalb ala bos (anpt aUer bertt, bit tint JHtformatlon
btr &\T(^t erft^nttn.
@e ft^Ite nafitrlii^ nit^t on Stbtrfpnii^. 3)it Slnllagen gigin
bit ©^olaftit unb t^rc $au49lDtrtrel(t , bit 3Rbn(^e, roann ju
f^ntibig, um nic^t trroibtrt gu mtrbtn. ©i^on fril^ ^attc pi^
ffiraetnue gcgtn btn SBormutf ju Dtrteibigtn, bag er bit fit^rtn
btr ftirt^e DeT(t|t, — @ninb gtnug fUr bit tleintn ®tifiitr, bit
fl(^ i^m onfi^Iofftn, bit ft4 in fttnetn Siu^mt fonnttn unb um
tint 3^>'' "O" i^"' %f^i^r in ben @tgnern nur S)unime unb
UngebKbttt ju oerrpott'"' "'it '^t^c" 9)l(tfter jum ^immtl ju tv
fjtbtn. Unb immtr tugec [i^Iog man fi^ antinanber, it mt^r bie
Stgtnfa^i jutoge trattn. £ier (ftnflug btr SDIitnt^t mar immtr
nod) grog gtnug. QaSob SQimp^eling ^attc ft^ (aum Dor i^rtm
3orn fdiU^tn (ilnntn, ale tr 1508 ju beftreitcn gmogt ^atte, bog
91uguftin W^aHf gemtfen.
3n btt ©ai^t bee So^ann !Rtu(t|(in jtigtt fu^, loit grog bit
fifuft fi^on gtworbtn inai.
Unttr btn tlittren 3$trtrctern btt $umanl8mu« tsar nitmanb,
DOR btm man mtt griSgertr iS^rfurt^t \ptait, ali btr fi^nilibifdit
®t[e^rlt 9Itu41tn. 3" '■W ^'i<^< '■"4 iSraemu« ^tnauf. ^atte
tr bo4 in raftloftm glt'tr btr fid) nltmals gtnug t^un lonntt,
Disiti.cdDi. Google
tii(^ nnr bae ®tut)ium btr tatfinifdien unb griediif^en ^pratift
gtfiirbeit, fonbern fogar bit ^fltge bed ^ebciilf^en in ben ArciS
btr ^iffenfi^aften ^intingejosen. 3)ainit ^otte ti fi(^ unfterbRdien
JRn^m eriDorbtn. l^uii^ felne ^rbeittn mar bitf ©tubium bcc
titbiaifi^en @))rad|e in ^eutf(^Ianb crft mOBl{(^ gtmorben. Witt
gcrabe bieS braifte ben Uberaufl frfebtiebtnben SRann in ejne StE|be,
nA^e bie ganje gcbilbete SSelt in 3Ritleibenf(f|aft DCirfe^te.
Sin frS^ercr 3nb< go^ann ^feffertom ^attc ^^, im Sifec
eipee 'UlttibtUijtttxi , buri^ aHerlei Onttiguen tin ISbilt ber fiaifeta
JQ Dtrfi^affen genugt, mtli^efi bie JSili^tr bet 3uben, bie angtbti^
mit ben gtilnfii^ften @$mil^ungen gegen lS^iiftu0 unb ftine ftiri^e
trf&Qt feien, einjuiii^en unb ju tjernii^ten befa^t. (£f|t eS jur
%itefUf|rung lontmen fonnte, ^iett man bot^ filu latfam, no(^ tinige
@iita4tcn einjn^oftn. XiieUniDeifUilten, bit M batttbei Sugttttn,
trllJirttn fit^ bafUr. !Da isai ce JReut^tin, ber, ebenfalle um feint
Sneinung angegangcn, bur(^ {ein entgtgenfle^enbe« UrUtl bte Sitibe
btt beutf^en SSiiffenfi^aft ma^rte unb ben Unteigang ber ^ebriiif^en
Stlteratur Dec^inbecle. 33ie8 mar flntag genug fUr ben in feinem
@ifcr gt^mmten ^ftffeitorn, in tentm feinen 3:Dbftinb unb btn
^egntr ber guten ®a(^t ju ft^n.
9ti;^t tange barouf, tfl mar im Ofo^re 1511, fieg er tin
^amp^Ut mit bem Site! „$unb|i)iege['' erft^einen, in bem er ee
vagte, bem angefe^enen ilRannt S)efted)ung buri| bie 3uben Dor>
jutserfcn. ERcui^Iin onticortelt mit btr (SntrUftung tinte in ftiner
perfenlii^en unb miffenft^aftlii^cn <&ifzt gctrdnflen ©eft^rttn. SItitr
$|cfftrtarn ^atte inti<f|tige @i)nner, Dor aUem bie ffidtner S^omini'
fancr, bte g{ti$ jn iSnfang fit^ am tntfi^iebenften gegtn bit 3uben'
MiJier auflgefprot^en. ifiun tratcn fie fUr t^ren ©ermnnnflSgenoffen
tin. flnfangd noi^ Dorfit^tig, ft)iitei, aCe 9l(U(^tin \iii einfil|U(^ttrn
litg, immtr offtner, befc^ulbigttn fie ben ®ele^iten ber ^cgUnftigung
btS jiibift^en UnglaubenS. !Cae mar um fo bebent{t(^er, ate bte
3)ttan ber t^eotogifc^en gatuttftt tetn anbeier mar, oM btr 'Xiomini'
tantr unb Se^ermei^tr Qatob $ioog^rattn. Sr trat mit ber ¥r!i>
tenfton auf, bag bie ®a(^e nor frin gorum ge^brt. ©t^orfe ©^rlften
flogtn ^erUbec unb t|intiber. 9ttud|lin mugte fi^ in bee £(|at nor
(inem ftt^trgeridit fteUen, boft imOttober 1513 juSDIainj jufammen<
Disiti.cdDi. Google
124 Xni SRtm^IinifUti.
teat, unb nut burdi baS ffiinsteifcn bts bortigcn (Srjbif^affl Uriel,
bit ftinc %[pp(tIation an btn '^apft ali ju Sitt^t bcftc^enb antr-
tannte, murbc n uor tinec {cl)titlltii StiurliUung bcma^ct.
Snbffftn tear bit @ad|( litneft jur Sffentlii^tn Sngclfgttilittt
SCtDOrbtn. ^tv angriff Ux ftSIncr ouf ben otlDcrt^rtrn aotann
ttiegte einm na^rtit @turm nnter btn junQtii ^oetni. Wtm.
tvugtt IQnoft, bag bie StUlrm ^omiaSatin, bit cifitgften Scr*
ft^ler b{8 Sltttt, fi4 tnit (Sifolg bem S(uf(ommtn btS ^umonie-
tnue an jdtcr UntoctflMt tntBcsaiseftfet. '31m wat t9 foniitn*
ttat, tDoS fU tooQttn, nun (onntt jtbcnnann trfa^rtn, ino^in bie
iBef[^iilnIt^{tt , btr ^o^mut unb bit Unniffen^cit iener ©ffellttt
fU^rtc. iCie SStrai^tung, bit man btm Sinitlncn gtgenUber ^egte,
tvuibe fogtttt^ auf ben ganjtn Stanb btr Snitn^t Ubtrtragtn, isic
\i<ij in Steui^Un jtber bttttbigt fllEittt, bti nut irgtnbtDit mit bti
alten Sittttatur obtr btn SStrftn btr ntntn ^otttn iBtlanntfifiaft
gtmadit ^attt. SRur bitftS Strtitte fdjien tS beburft ju ^obtn,
urn bit S'leutrir jur enggcjifiloffentn $artti ju mac^en, bie in
Itibenfc^aftlii^tr ^t^btruft mil Sort unb @d|iift F^t !Rea(^Iia,
unb bamit filr bie gute ®a(^t ttntrat, aUt @egner ber 5ffentfi4int
JBtrat^hing prtiegab. Sfier m(^t auf Itfctx @tite ftanb, gait alB
SJtrdi^ter bet 9Si{fenf(i|aU unb ©op^ift, Ubtr^aupt ali Dtriic^tli^
unb 0(8 Sarbar. 3^ bieftr grage tnugtt {ebtr ©ebitbttt @te(<
(ung ne^mtn. Unb fie nurbt mit tinem (Sifcr bidfutitrt, aid ob
bit ganjt 3Bt[t baoon ab^inge. X)tr Samp\ murbt jum tigcnt'
ti^m Sebeneeltment ber ^umaniften. 3Rit jtbtm S^agt mui^
baa .^eer bet SRem^Iiniften", baS nit^t mUbe marb, bie ©egntr-
fdiaft unb i^it @efa^r tne Ungel)cuert aufjubaufi^tn unb ftincn
tigentn ^rtifl ju fingtn. (Sine ©ammfung Don ^iSiieftn be*
ru^mttr fSlinntt" an 9ieu(^tin ^atte ber SQtlt etjeigt, mliim
8[nft(|tne fi<^ btr gefrdntit 3Rann bet btn btften Sndnntrn bei
Station erfreutc. Sit nSrieft bti Xiuntcltti&nnfr" mit itirer ^&^t
Don Unmiffen^tit, '7)umm^eit unb ®(^mu^ bilben bae ©egenpd
baju. ©it nartn fingitrt, abtr if|r 3n^alt war tt^t, Don ifa^m'
bfi Sa^cEieit. ©elttn E|at eine ©atirt fdjilrfer gttrofftn, oetnii^'
tenber gtmitlt a(e bitft. <&i taax notUritili, bag btr Slufigangepunlt
btr ®a4e, bie Srage Don ben Oubenbiic^ern immenne^r iurttit'
Disiti.cdDi. Google
aStbtutnng btS StrtittB. 126
trat. 3n ben ©egiiern Stmr^UnS, bcfftu @tmt ft^EUgtii^ nai^
3a^ren ju ungunftcn ber Tlominifaner uuetUf, befiimpfte man
balb adee, ale be[ftn 33cTtreter fte mtt grDgcrem obec gcTingtttm
Sitd)t gotten, bad UmDefcn bti riJmtfditn Suite, bie nnoerf^drntc
©ittentofiefeit btr ©eirtUt^teit , bie ed(f|erli(|ftU ilim S^eologie
unb man^trlel tiri^Iic^e @tnrt(^tungen. 3:^eoIogifi^e !Didtufitantn,
bU man frii^er unbea(f)tet gtlaffen ^atte, toitrbtn {efit inttteffant,
fofern fie neuen Sntag juc 33erf))attung btc ®egnti gebcn (onnten,
ober gai etloa einen S^cologtn erfenncn liegen, btr e8 mtt ben
9{tu$linifttn ^it(t. ^et^ lourbt jebee XBort aufgcgciffen, auf bai
3iir ober Stber antttfu(f)t. O^ne ^t'^'if'' ''ot ba« rcItgiBfe unb
t^(otogif(f|e Sntereffe aut^ litteiarifi^ in ben 3}arbeTgtunb, bei ben
ttnen auS elttt Sbnetgung gegen ba0 £^eologengej!tnl unh [tine
Scrfei^tCF, 6ft ben anbern, um {id| bti 9!tu(ingt ju etice^ten
unb fit mit bci 3}Ia<^t ber Sirc^e ju Dernit^ten, ma^ienb bte groge
fDlcngt btr Srommen, unbeirrt baDon, i»ar and) Don tintr SRt'
formatton bet Stride (tSumt, bie dne Se^crung ber lirc^tlc^en
3uftiinbe ^erauFfU^ren foil, obti mil loa^fenbem %tcbltrfni« bit
@nabengabcn ber fltic^t cigreift.
Unttr biefen SBerliaUnifffn begreift e6 fli^, mif tine iimpfe
€d|ulfragt nat^ bem SJtrt ber SlbltliTe, freitidi eine ©ai^e, bit
aQe intectfrterte, ©eiftHt^t mtt Saien unb — baS baif man ni^t
Dtrgeffen — bit boc^ auif) ben @elbbeuttl anging, bie aUgemelne
Slufmtrffamfeit erregtn, f(^(ltgtt4 bit ganje St(t eifc^Uttern
(onntt.
Disiti.cdDi. Google
2. SCaptteC
9tr MUimnl
9{l(^t ntnEgte mar c«, in iKm fi4 bit Xtnbcnjcn bt« (graSmue
nnb Sutlers bntti)rtcn. @csni 9itpottit« unb bit ganje fttfolaftifitt
3Ret^obe fttiR)]fte bttfer mlc jtner; bcltw {egtea ^o^tn Strt auf
tti( @4rift luib fe^tcn fic btr Sutoritjit btr t&oftorcn entBegen,
nnb, wa9 am tneifttn in bie^itgtn fpringt, in ben mci^m Sttfot*
matioMfotbtcunsen tiafen fie jufammtn; itibeffen t^ Den ttnon
ISinflug btS tSiQ^mue auf ^ut^et ni(f)t« ju Decfjitlreti. IBic fa^tn,
raie b(T U^Un auf flanj onbeicm Stge ju felnen Sinft^unngcn
gefommen; au(fi ft^eint ec bit @c^iiftcn i>e« eio«iitud jitm(ii$ f)}Bt
in bit $anb btfommen ju ^abtn. ©tint Sejit^ngcn ju btm fflrelfe
bet <Erfurter $umaniften ivaittt nur Dorilbtcst^enb geuufen. gtivafl
tiUftn trot ec benftlbtn mft^rtnb fttned jioeittn (Stfucltr Sluftat*
^alte, aber i(|U btfi})iiftigten anbere ©ebanttn, anbert SUi^tr.
3mar bltfti ec mil bem, ma* in btr SKSttt btr ©ebitbetin Dor-
ging, nii^t iiiitiefannt. €tin gceunb 3o^. Sang EiiiU i^n auf btm
I'Qufenben, nor aUtm aber ®eorg ©paUtin, bee nii^t nur junt
Snutianifi^en ffireife ge^iictt, fonbern aQtnt^albtn mit ben $unia<
nifttn, fttbft mit SReui^itin, bit rtgflen SBejie^ungen unter^iell. Slu^
Sutler mugtt JU btr gragt ©tellung m^men, bie bit Sett btnegtt.
©0 jBgtrte ti btnn, ouf tine Infrage ©potatins ^in, leinen 3Iugen'
blid, rild^afteioe baS un!(iige unb uni^iiftlitf)e, (e^erift^e SIceiben
JU Dtructeiltn ; aber e* ift bejcii^nenb, mai i^n am meiften babei
bttlt^rtt, niimlii^, baf iene fid) mit fot^tn iCingen ju fi^offtn
molten, mii^renb fi$ boi^ „^unbertmal fi^timniere !t)ingt auf aKen
Disiti.cdDi. Google
iutttn iinb SraamiiC. 127
®affcn 3crufa(nne fiinbtn unb atltS Don gciftlit^cn @i}$ett wH
fd". ,{)abni itm bk ungtadli^en SUatr nic^t tnnet^alb btc
fiiic^ ft^immcn unb gai fe^r bcunruljigcnbert SJinee, moran fte
t^re S3ei£t|nt, i^rm <Eif(c unb iE|it SUtit Uben Mnncti?" ttabti Dec
ntocE|t( er b«i^ bit flampfrtmeifc bet ^umanifttn gar itit^t gtt
bitligen. SDie „S)untt[tRdnntr[in(fe'' fanben trot) <^i^(^ Sit)ee nii^t
fcinen Sdti^ail, mtil fie i^m aflju Diet ©^mtl^ung tnt^icEten. S[ui$
mar i^m bad gonje @t6arcn bei {lumant^en tm tnneifttn ®runt>t
unft^mtiatf|tf(^ , jntnat i^re Strt, wit jjcbtnnann (iir}([ $anb
grtunbft^aft ju [((itttgcn unb folcfie ju Dermltttfn, bie nii^t feUnt
nur }u gegenfcttiget ©elbftbetiiu^truiig fU^re, mii^rcnb cine miTdtc^
bauernbe greunbfdiafe auf ®eringf(^ttgung bed ftgtncn 3^8 be>
ru^n tnUffe. Sr ft^&^te jenc Sntlnner, fontit ^t bae ©tubium
bet SCtcn bctonten unb gtgtn bie ^errf^tnbc Se^rtoeife gfront
tnadittn; abtr fUr i^re @(4toiirDi(reien ^atte er bet oKer ^oi^aditung
nor bee atten Sitttrotur tein SQerftdnbnis. ^aS SetDugtfcin, mit
iEinen Dieted gemetn ju ^aben, f^eint er in jener ^tit in leiner
SBeift ge^abt ju I|ab«n. <Sngere iSejie^ungen ju i^nen (nlipfte ec
nt(f|t an, aui^ rcenn fie ^i) i(|ni barboten. SltS er jum $e^iif(
bet SlofttrDifttation im 2Rai 1516 in ©oC^a mar, fagte er, auf
btn iCSunfi^ bed Sang, bem 3)}u(tan brie^it^ eittige artigTtiten,
abtr er befni^te i^n nic^t, unb bed inneren ®egenfafice ju ScadinnS
murbe er fii^ auffalltnb fiij^ bemugt. @Dg(eii^ bie erfte ^ugcrung
I'ut^erS liber i^n, bie und erfiatten ift, ift eine abtveiftnbe. @eine
abnotationen jum ^euen 2:eftamenl interefi'icrten t^n feb^aft, aber
fc^on im Cttobei 1516 trtlilrte er bem ©fo^atin fein STtigfaUen
Ubet be8 Siadmue' Sluffaffung bee Stbmerbriefe. ®erabe bie'
jtniBen ©ebmilen pauHnifi^er Ce^re, in benen fein ©(aubeneCeben
IDnrjelte, bie Brogen Don ber @tre(^ligtett unb ber 3Sirtfam>
fcit ber gilttCii^en @nabe, traten I|ier gdnjlic^ juriid, tueil, niie
Sut^r rit^tig bemerfte, SraemuS griigeren ^ert lege auf {)te<
Tonqmud, a(e auf Sluguftin. j^einfU^lig crtannte tr au<^ fofort
ben anbern grogtn Unterf^iib, ber cben burt^ jenen bebingt nor,
bie (lumamftifi^f ttberfdiitljitng bUrgerliitier Xugenbiibung, jumal
bei btn ailtcn, mil^renb a aQein ben ©lauben a[« 3nagftab ffir
bie fitttit^e fflentteituug geften (affen mlH. Sq« iairaec auBtr^ofb
Disiti.cdDi. Google
128 fint^ti unb 6ca«tnne. 2>n innttt ffltgEnfaQ.
U9 ®la\iUtii gtf(6i(^t, erttart tt, au4 bit 3!^at(n tints gobticiuS
unb fRtgutuS unb btr Dor antnfditn tabcHoftften Onanntc [(^mtdtn
nai^ bCT @ftei^tigltit, mit Sogelbtcrtn naifi tincm f^igtnbautn.
H^licdt mm uir ®trt4tee ^on, wicbtn mii gtitdit, fonbttn
ntnti iDir gertdit fitib, t^un mic ©trti^ltd." Obmo^I tr fi^ ftit*
fdiulbtgt, bag tt te mage tintii Sraetnue gu tritifltrtn, moS tr
bod) nitr urn bfr ^^tologie unb btS ^tiiti bei iBrtibtt mifltn
ttftit, toUnfi^t ti bod) [tin Urttil btmfttbtn mitgettilt gu ft^tn.
Unb tt mtlir » fi4 i" <I|n vtrtitftt, urn fo tntnigtr fU^ttt tt
fi4 ttoit IQm befrltbtgt. ©t^d aHonatt fpSttr, am 1. SOtar} 1517,
fi^iti&t tc an Sang, bag fttne ^tigung ju iSraSmue tagfii^ ab>
nt^mt. (£t tobt ftintn Sibttfptui^ gtgtn bit lEDtigbrfiu^t in btr
Ait(^( unb im JiUiue ; ,abtr', ft^t tt ^Inju, „vi) fiiit^tt, bag er
(S^riftum unb bit @nabt ^ottte nii^t gtnug ^troot^ebt, — ba6
ailenf^lic^t ftf^t bti i^m ^ii^er ali ba6 ©iittlii^t. — 91id)t btd^alb
ift jemonb ft^on in Sa^t^tit mttft, tocil tr grit(f)ifdi unb ^tbrdt[4
MrfttEii, — SlnbtrS lauttt bo8 Urtcil btfftn, btr bcr mtnfc^lic^tn
grti^tit ttnoS juerftnnt, anbeiS btfftn, btr nit^l^ tennt auftr btr
©nobe."
3n blcftn @a^en titgt in btt I^at btr gonjt ©tgtnfa^ jmiff^n
btibtn Snanntrn bcf^ioffm. Sr ift imttitr btrfttbt gtblitbtn.
Snnfrtid) ^alttn fit ft^r mtnig gtrntin, unb wo fit in il)rtn JRt'
fortnatloneforbttungtn juf aminenlraftn , ba martn t9 SDinge, bie
loenigften? fUr Sut^tr faft nur ncbtnfSf^iidf naren, ober boc^ nur
i^rtn 2Strt tr^itdtn buri^ i^rtn 3"f(»n>ntn^ang mil btn grunb*
legcnbtn gtogtn Dom $(1I.
Unb ma^rtnb SraemuS nur fiir bit ©ttt^rten fi^dtb, tint
SBtrbttitung ftinec nur ftit bie SEBifftnbtn btfttmmftn 3btten angftti^
ju Dtrpttn fu^tt, roar e8 bei Sul^tt [t^t wit fijater bo0 ^eil
btr ©tmtinbt, nm btfftntmiden tt feint @timme ei^ob.
®o ft^on bti bet Stage, bie ftintn Stamen juetft in bie £)ffent'
lidlteit btadite, bti bet giagt Dom ab(ag.
@ie pngt jufammen mil bet rbmif(f|fn Ce^re uom iSn%»
falramtnt. 3Ber reuig gebcit^ltl — baS ift etroa bit aKgtmtine
anfc^auung am (Snbe beS £0}ittt(aIttr« — , tmpfSngt burd) bit Sib*
fotulion bi« ¥rit^er« 93trgebung btt ©Unbt, bo4 nii^t fo, bag
Disiti.cdDi. Google
S>n «blag. 129
cr nun Don alter @4utb unb @lrafe fret unb lebig fei, fonbcrn
irnr bie migta ©trafeti fi"b t^m eilaffen, bagtgtn taften auf i^m
no4 bit jtitticgtn ©tmftn in unbtfannttr Srbgt unb ©(^ntit.
£)itfe ^at et fttftft abjubiifen na^ bn au^age bee ^ricflcte "buri^
bai {Berl bet ©enugt^uung, (ntuebtr ^tr auf €tben obtc, mtnn
i^m biefes nicgl getingt, btitnaleinft Im gegtftuer. 9{bei bit ^ixift
i|Qt au4 ^<" bit fSlaHjt, ©nabe fUi 9}t(^t ttgt^tn ju laffcii.
®(f)Dn frU^ Eiattt ^e tint Umivanbtung fc^mtrtr, fang anbautru'
btr :i8ugUbungtn , nit fit bie altt jtircf)e forberte, in Uiiitttt
unb fiirjtrt st|tattet, bie btinn obcr tint tnt^r lir(!)Ci($e t^oim on>
nt^men, obti rpejift((4 lirt^lit^tn ^mtdtn jugutt tommen fotltcn.
@ie ^Qtte alfo tintn 9ta(^[ag Don btr attcn ©trtngc, tinen Slbtog
UttDti^rt. Unttr bent @inf[ug beS gtrmanifE^tn ^tUfti, ba6 fo
Diele 93trget|tn bur(^ ®ttb mitber gut ju maiden gtftatUt, [am
f^iitti btr Sraui) auf, an ®ttQt ber Ciri^tiifien Seiftungen tinfa^
®e(b fUr (irc^li^e ^atttt }u nttimtn, unb im 8auft btr 3<". !«>
btr nattifttiben $abfud|t btr ^tipftt unb t^rer Organe, tnurbe
bitftfl abgefUrjtt SQtrfa^rtn immer gtbrfiui^ti^ir , lDa« fiifitr aui^
im @innt btr grogtn SOItnge mar. S^antbtn gtmS^rtt, n>ie bt'
lannt, ju olltn 3"'*" '''' 3:!ti(na^tne on btfonbcren lirdilic^en
Untcrnt^inungtn, mit jtrtujjtigtti, obtr an SSaHfa^rttn, btr 93cfu(^
Don befonbtre btgnabigttn @tiitltn, jtiri^tn unb Jta^itUtu n. f. m.
Tcit^Iic^tn Hbtag.
Unb (« fe^tte ber ^ra^ie nii^t an ber bogmattfi^en Stgriin'
bung. ®tit btm 13. ^a^r^unbert mugtt man, bag bit Airdie
Ubct tintn grogeii Bd)a^ ton EBtrbienfttn Dtrfiige. ^^riftue ^at
ia DitI mc^r gtt^an, ai9 jur EBer|i)^nung ber Sntnfi^^tit nUCig
mar, bagu [ommen bit libtrfc^iiffigtn SSerbierfte ber ^eiligen. ®tt
fbnnen nii^t otrlortn ftin, fonbern bitbtn mit bem SSerbienftt
<SE|nfti }ufanimtn btn Ubtrrci(^tn, nit Dtrfiegenbtn ©t^at) gbtllit^tr
@nabtn, ben bit Airi^t buri^ btn $a))ft Dtrroaltet, unb auS btfftn
Suae fit bem 3Range( btr (Sinjelnen in ^elftnber Sitbe entgegen*
tommt, bie ine Stgefeuer ^inciti.
^ie gorm, in ber man Slblag trttiitt, mai tine mannigfac^t,
bae ®tiDb^n(i((e, i^n na^ Xagen, Socmen, Slfionattn, 3a^rcn ju
beret^ntn. SBenn iemanb [itbta ^afju Stblag er^ait, fo toiU bae
3,;. Google
ISO £tr %bm.
fngm, te mtttn i^m bUtmigen ©tinbenftrafen eilaffen, ju bmn
flbbUfung ei enttrtbei ^Ur ober in ]tr\tm SJctien fitCien 3aC|Ct
brauc^en loUTbc. 3Bie grog in jebem nnjrtntn italic Me nSIigc
Sugfci^ung i^, ba9 toetg niemanb, aitd^ ber ^riefter nlifit, tbenfff
loniig, nann man mirKii^ genug get^an obcr grtiug 3lb(ag tr*
motben.
jtann bie6 a(d bit ullgemeine Stnfi^auung ^IngefltQt mtcbetir
fo gingen io^ tit 3[Rfi(f|ten ber Si^eologen iibcr bitft son ber
tdtnifcfieit jlirifie tii« ^euligen £age« ntemale bcfinitrtt Se^re DitU
fa4l au9eltianbec , befonberS foineit eS fi(^ urn bit 3[uebtf|nung
bee SIMaffee au(^ aiif bie Slbgefc^iebenen ^anbeCte. SQd^renb jmar
laum in lir(^li((|en ffireifen dn B^^Ftt barilber ^errfi^te, bag ber
9blag au(^ ben armen @eelen itn t^egefeutr nirttti^ jugute (otnnte,
fo niurbe boi^ barlltier in ben ©tauten geftrltten, ob ber fapfl
trafc ftiner i^tn in $tlro Derlit^enen ©eraalt (via iuriBdictionis)
and) im gestfeuer 9b(ag erteiU, ober nur Derm&ge einer flirbltten>
ben Onterceffion (per suffragium), Hi ^tigt, ber itn SHamta ber
fiiri^e Qorgebrac^ten iSitte, bag ber $err ben 3Ibgeftf)iebenen Slbtag
iumcnben mtSge. Offenbar mar bie crftermfi^nte Huffaffutig mc^r
im ©inne ber ^errft^enben Slnft^auung Don ber papfHit^en aBge*
tnatt, bie Snt^rjo^l ber 2:^eologen entft^ieb fl^ bo(^ fiir bie jmcite,
meil fie me^r im Qntereffe ber Iirc^[i(^en ^ra^ie mar. 7)enn bie
gieigung, Sblag far bie iBerftorbenen, beren fflebUtftiflfeit feffflonb,
ju erinerben, mugte mac^fen, je meniger man filler nugte, ob nnb
tote Diet in jebem einjefnen ^aHe te @ott gefatlen toltrbe, btn
©tefen boDon jujutoenbcn.
Sfud) fonft gab tS ber offenen nnb ^miefpiiltigen ^ragm genug,
fo tiber bie Sebingungen oonfeittn btr SIbtag Smpfangenben.
aflerblnga ^at bie ftirt^e offiiiell, fo roett et fiif ouf Sebtnbe
bejog, ben Sblag immer nur benen juerlonnt, bie unter M^r-
^aftiger ^'^tui'^f^liing beS ^erjtnS, in DoUtonimcner 9}eut ge<
bei(f)tet I)atten. Slbtr ber ^egriff biefer oolllommenen SReue mar
ein Dictfatfi utn^ritttner. <S9 gab Kutoritiilen , nieli^e btr 3)1ei>
nung martn, man Hnnt „iene roa^t^ofle innerlit^e fReue nm
©ottedmillen", b. If. nic^t oud ^m^t Dor btr ©traft, fonbern aui
Siebc JU @otl, bie bo^ bie ^orauSfe^ung beS S9u§foIiamtntc« 1%
Disiti.cdDi. Google
3)ci; abtag. 131
fdjon Dermtttelft bc8ftI6en etlongen. Unb nur in ben feftenften
Siitlen ipurbe bei bem iStrtauf Don S(btag}ettetn , bie biefen obti
ietifn Slblag gaiantierten, banac^ gtftagt, ob tn Sttoerbcr xo'ittliif}
in matir^aftiger jReue gebei^ilet. Unb mei lonnte tB uifTeit!'
!&!er Derftanb tm S3oI(e ttmaS Don ben feincn Untecf(f)ieben t)on
©Unbenf i^uCb unb SUiibenftiafe ? ©[{^erttd) lag e6 bamals c&nifo
menig mU f|cute im 3n[{ie(f( bet JIMag^iinbteT, biefe ©ebanlen
bffoiibere ju betonen. ^abtm niaren bie frngtii^en SludbrUde in
ben StblagbuUtn file btn, bet nit^t bie ganje ritmift^e Strminologic
bid tn8 einjelnfte fennt, feic^t tnigbeiftiinblti^. Unb wenn bte
@a4( \o ftanb, bag nur berjenige bet enbtii^tn @tEigftit buT(^
Sefreiung and bttn ^egefeuer teil^aftig toerbcn lonntt, ber eiittDeber
felbft genug get^an obcr getiugenbtn 9blag er^iett, fo (ag tS na^e,
bag bie ©Idubigen meinten, but^ ben 3(b[ag gerabeju bte euige
Seligteit file \ii} unb i^ie Stolen ju eriDtrbtn.
aiRanc^tt trnfte ^tdienmann ^atte bagegcn marncnb feine
@liinme er[)oben, nit^t felten mar aud) bie Stblagmirtfi^aft aK
tint iSranbfi^abung ber Siiiiber ein|)funben morbcn unb toaren ^artt
iReben gegen bie ^ip^it taut genorben; aber bad leiigiOfe 9e*
biirfnid mar bo(^ ju giog, al9 bag ber SIblag nit^t trogbem in
^o^cn S^ren geftanben [jiitte. Son ie[)tr ^attc 04 ^o^ bcutf(^e
3}olI bereit gejeigt, tn bitfcr gorm ungtiS^Cte @uinmen an bit
^apfle JU Derfieren. ^a« ntuc Sa^r^unbert, baS mtt bem 3u>
bitiiumeablag bcgonntn, ^attt fi(^ ft^on DtrfdiiebeRer gioger 9[b<
Idffe JU erfreuen gelgabt — in tinitlnen ©cgenben Seutf[f)[anbd ^ttt
bie 9lb(ag))rebigt eigentlicf) niemate aufge^ilrt — ; aber auet) bet
nenefte 9Ib[ag, mit bem erft Dor (urjem Seo X. bie (S^rifteuEieit
b{f(^entt, fanb bantbace 8ufna[|me.
9ta4 papftlii^ec Sngabe tear ber imtnittttbart fircftti^e ^XBt<t
beSfetben, mit ben ®|)enben ber ®Iiiubigen ben Dleubau ber ^ctecS'
Itr(^e in Stem ju fScbcin. "Siatia^ fragte man nii^t Diel, tuugte
man boi^ Itngftr bog bie Slblaggetbet in ben fellenften iS^Um baju
Dermenbet ourben, tcoju fie gefammelt. Slber maS that's? 8ln*
gefe^ene 9utorttdten, n>(e ber Stuguftiner ^o^. ^ai^, ivamten
babor, fi(^ buri^ ben Sinmanb irre maiden ju (affen, bag bad
ablaggetb tint fc^Ce^te SBermenbung fiinbe. ^aQt e« bod) niemanb
Disiti.cdDi. Google
182 mbrt^t DM SRain).
tin jn fragttt, mae mil bent @tltt gcmai^t toUrbc, mofUr cc
SSatcn gefauft ^obe. 33a ftt bU ^auptfai^e, bag man bit SSart
^abe. !&ae nrnr Qtmig tii^ttg.
SHc VfrtTttbung bed in SRtbt fl^ben a&{a{fc« ^tte flit
eintn gtogtn Ziil SDcutf^Ianbe tcin ©cringtcn fibtrnommot , ale
bet ttfte I^Urft bti SlticfttS, btr (Sr^blf^of unb JSutfUift Don
anainj, Hlbn^t Don Sronbtnbiira. <St xoai brr Sruber bt«
anartfirafeR ^oa^im. (Srfl 1490 gtbortn, ^attc er noc^ in fungtn
3a^rtn bit rinttagliiliften unb §tl4^nt litifili^tn SBUcbtn tr^atttn.
ftautn 18 3a^te alt, mar ct SDoDt^ttr, 1513 (Sijbift^of omt
Snagbcburg, unb not^ in bemfclbtn ^affct mnibe a auij) 8bmi*
niftrator Don (lalberftabt. 9tii^t ftine ^tiligfeit ober fcine gciftEii^tn
Sltignnfitn, Don btntn man mmig {Rii^mUt^te ju txii^itn ttiiigte,
fatten i^n (o gcFiSrbnt, fonbtni (tbigfiifi bit aRa({|t unb $o[iti(
feints $aufte, bie t9 au4 iuiDcgt brai^tt, bag btr ttiecunbjmanjigo
itt^tige SRonn, bet taum ein 3a^r frii^r feine trfte SOttffe gc'
ttfcn, btn ®tu^I bee ^lima^ Don X)eutf<l)Ianb in Snainj ^ftieg.
©etntn Sil^Iein ^atte ei fii^ aucf) baburc^ empfo^tcn, bog ei bit
Soften fUt bae Dom $a))ft ju trteitettbe fallinm, ba« abjeii^en
fciiKt biftfieftt^en %Bilrbt, fclbft ju beja^Itn Derfinro^en. S)te'
ftlben martn fo ^o^ — minbtftmfl 20 000 ©olbgulbtn — , bag
ouif) tin SDtann oon meniger @c(|utbtn unb geringcrer '^rac^ttiebe
ttl9 9Ilbtc{bt fie faum aui ben (aufenben tSinna^mcn ^iitt &e}at)[en
fttnntn. Sinftmiittn bctttn i^m bie guggtc in Sug^burg bie
®amme oon 30000 ©ulbtn Dorgeff^offen: Me foUte nun, baS
fi^ien beibtn Zeilen bad @ic^tifte, bet 9Ib(og^anbe( tDiebtt ein'
bringen. Untcr beat 1. Stugup 1514 ^atle btr Srjbif^of an ben
$apft bit mtc geftcat, ibm btn Seitiieb btS %blafft« fUr feint
neiten Sin^enpcoDinjen auf ot^t Qaifxe ju ilbeclaffen. Sm
15. apiil 1515 muibe t^m bae gnoS^rt unttr ben dor i^m feffifi
Dgrgef(|tagentn Sebingungtn, bag junSi^ft 10000 ©ulbcn an bie
pdpftlidie Sanjtei geja^n milrben, bet SIBlog bie jum 1. SEuguft
Utrfttnbigt meiben unb altjfi^rtid) bit $aifte bet (EinlUnfte naC^
Stom fiitgtn foQte. Slbtt erfiE noi^ unb na4 lam bit ©oi^e in
®ang, votil ti anfange noc^ an btr auSbrUdli^tn pfitiftli^en 3u>
fi^ening fe^Ite, bag bie anbcre $a(fte bem iSribift^Df felbft jutflme.
D,s,t,;cdDi. Google
So^nntS Ztljtl. 188
3)e« tttrjeten !6t[fa^mt9 ^aiitx ^atte bitfer ttbriQtnfl baS 9b*
lommtn gttioffen, ba§ ftotntniffatc bts {^igetTf^en ^aa\t9 ftine
Ouote fogtetc^ in (Sntpfang ne^men fotltcn. 3nan mac^tt batauft
temtn $e^t, mtnn tS auc<) litngft nit^t atlcn, j. 9. aut^ Sutler
cift DitI fpaur, fitlannt iDuibe.
Untcr ben UntetlommifTaren jur iQcrtccibung btS I!btaffc8 nor
ttinti, bci mit grilgcrem ®{fif|icf arbtitttc, ate bee !Doiniiri{ann>
tniini^ 3o^. jTe^et au0 Seipjig. SSon ftinnn Stbcnsmanbel n*
i&t)ltt man fii^ bit f^Umntften Singe, luib cB fi^cint ft^jal^t^n,
bag tt nut mit 3RUt|c anf i^itrbttten gcitbiii^ bee iOStifen eintnal
htt ©traft bes Qrfduftns tntgaugcn uac, bie i^n um (S^ebriu^e
nillen trtffen fotlte. 3n)>ctTtti empfa^I i^n bit tangifi^rtge ^ung
in ber 9b(ag))tebigt nnb bit ^erDocragtnbt 9?%igleit, mit bcr ei
bit riimtf4tn @nabtn anjutitttftn onftanb. 3!)icfcQiRi martn noit
ben eijbifdi&flii^tn tSrlianugtn tti(6 gtnug. SHan fprai^ ba u. a.
Don boQfommtntr SStrgtbung allet @iinbtn, Sitbercrlongung bex
gSttlii^en ©nabe u. f. m. SRot^te nun aCerbingB, mit frit^
betnerlt, bamit gtmeint fein, bag bie etgentlii^e SQergtbung ber
@l)nbe burc^ bas antet aufrii^tigtr Ktut mib 9uge etnpfangenc
Sugfaframent ttkngt ocrbt, ber Sbtag felb^ fb^ nur anf bie
©linbtnftraftn bejie^tn foUle, fo mac bite bo4 nirgtnbe offn
auegtfprodien ober filr ben gemtintn SDIann erTennbai.
Unb Di)ne bag tine lenigt ©eftnnung Dotauegtfe^t toarb, niutbe
buri^ bttftn augtrorbmtiti^tn 9bIog — tr tntf))tai$ btm, nae
nran fon^ SubiiaumSabtog ntnnt — , nebin anbtrtm bae in ^o^
©^agung fte^enbt iRedft gtmii^tt, fti^ ttncn })afftnbtn Oeit^ttiater
in u&^len, btr anife bti aStrgt^nngm lo6\ptt(^ta (onnte, beren
Sbfolution fonft ben Stfi^bfen unb $iipfltn itftrbitrt loat. Sbenfo
ci^idt man, D^nt bag tine DOt^trigt Qeic^lt erforbert naib, nur
anf @ninb tintr ®t(bjal)lung bit j£ti(na^t on atten geiftigtR
@Utem btr aagtmeintn jtiriiie, t^tn @tbeten, WtHm u. f. D).
jufltfic^erl, alfo, ba t9 fi^ im Sntgopfer bod) um bie SBttbet^otung
bee Opfete SJ^rifH am ftrcu}t fionbtlte, fogai an btm Serbftnfte
IS^riftt. Snb(id) lonntra bir|e ®nobtn anifi ben armen @eelen im
Stgtfeuei iugmenbtt mtrben.
titt torn ^opfle auege|>io(f)tnt SBunfi^, bie ®nabtngabtn Ut
Disiti.cd'Di. Google
134 eelnc Xluitnpitbiattn.
abtaff(9 ,auf« frSftigftt Dtrfttnbiflen ju loffen', murbe Don ZttjA
mit groEem @tfci befotgt. Sbc^ a(tertn SoTbtlbern ^atle ct ju
bieftm 3"t*' aJIufttrprebigteii briiiJen (affen, morin tr, in nmnbet'
Iti^cin ®emif[^, aber niifet o^nt ®tfi^id, Sa^ree unb galff^cB
untertinanbetmeciBenb, btn 3(6Iag nnjutiTetfen anfntet. IE6 lommcn
barin ©teUtn oor, in benen cr auf Sfirifti Secbienft allein jn
Otmttftn f(^{lnt: „3n <@Unbc ^at une unfcre SDJuttei tmpfanBCn,
iDt^e, bit Stride brr <@ilnbe untQeben un«, unb ti ift f^mtr unb
Qcmiltcrmagen unmiJglti^, jum ^afcn beS $cile }u tommtn, o^nc
gSttlii^e ^ttfc, benn nii^t aud Strlen ber ©ertdttigftit, iccli^t mir
get^an ^aben, (onbern buri^ ftine ^eitise Saim^erjigfttt madit cr
une felig; bcefjolb tnu§ man ben ^arnift^ @oitee anjte^cn." 3bct
bie fo nUtige gOttlic^t {lilfe ertangt man (ben bui(^ Me SEttag-
I6rteff, benti Icgel fa^rt fort: .firgreift bit fid)eren ®eleit6btieft
son bem ©tatt^aCter unfercS ^crrn 3<Fu S^rifti; bie Seutt follcn
uiffeti, bag barin aUt ESerbienfte <S^rifti auSgcbiiidt fden.
SSer nai$ Stom ober anbcren gcfa^rtii^en JOiten rcifen mill, ber
fd)idt fein ®clb in bie S9ant unb giebt 5 obtr 6 ober 10 ^rojent,
um }U 9}om ober anberSno fein ®elb miebcr )u ^obeti. Unb
i^r modt biefe Sriefe nti^t fUi einen SitrteKgnlben ne^men,
tiuri^ beren ffraft 3^r ni(|t ®elb, fonbttn bie gOttUi^e unb un<
fterbli[^e ©eele ftc^er unb ungefd^rbet in bie $eimat bti $aTa>
biefed fU^ten tiinnt." SDIit (inbringlic^er Serebfamteit Derftanb er
ti aad), bad Se^IIagen ber !m gegefeuer ©dimai^tenben ju fi^it'
bem, beien Ainber ober ESernanbte fie mit einer Aleinigfeit be*
freien liinnttn.
Unb mie oft ber 9b(ag au4 in ben [egttn Sa^rte^nten an<
gc6oten ivorben mar, mie oiete auc(i offen ober ^cimlit^ bag marft'
fd)ifierif(^e Xreibcn ber Sblag^dnbler Derfpotteten, noi^ immer gab
ti beren genug, bie fti^ unb btn 3^ren bie tmige ERu^e ju er*
taufen eilten. 3>a fi^eute man neilenineite 3Bege ni(I|t, um bit
toftbaren ®naben ju er^alten.
SJlit grogen @^ien empflng man bie Slblagprebiger. Unttr
iSIodengeltinte, mit ^a^nen unb fferjen }og bie Slerifei unb bie
gldublge Sllenge i^nen entgegen. <S9 tfaltt \iti). unb gwar, toie ti
fi^eint, unter bem <Sinf(ug beS me^rccird^nten AarbtnafS iRa^munb
Disiti.cdDi. Google
SMolirRmoiiica. Sul^r Qbtr btn 9b(ag. 185
V. (Suit tin deftimmtcd 3^<^ctiioi><c1 auSgebilbet. ^er Sintjotung
in bU ©talit lolgten feitrlicfte IJroiEffiontn in ber Sii(^t. Unter
©cifein ber gefamttn ^ritfterfcftaft , mit aJitlTe unb Itbeum unb
utiler Slbfingutig alter [(^Sner ®ff<inge murbc bte jur Slufna^me
tiee ®e(btfl beftimmte flifte im ©otteS^oufe ai'fgeftEat, bnrUbet
ba» Sreuj aiifgeric^tet unb ba9 piipfttiifie SBappen aufgc^angt.
€tn no[^ tr^altenei iSrUf Segt(« giebt barUbtc bic beftimmUfltn
SSorfi^riftcn. Hi mar, a[9 ob bad $eit nunme^r fctbft in bit
@tabt eingttogen fei, unb mit SRec^t fagt ein 3''teftiofIc: „3Jiaa
%iittt ni(f|t VDo\H ®ott fefbft {c^Oner empfanetn unb ^altta fbnnen."
Sir ^ciittn , mit Sutler in ffintn ^I'^iQten feinc ©emeinbc
in bie ^eitdwa^r^citen ju (eiten unb fie allmii^tii^ oon aUem obtr*
gliiubif(f)tn 3:rei6en abjulenten [u<4tt; ba mar t9 Eitgrtiflicf), mcnit
<r aaij auf ben Slblag ju ft)rcd|en fam, ale bie ^Magfuc^l unter
btn angegebenen ©er^attniffen QU($ feine ©enieinbe ju (rgreifen
fliifing. T)it crfte (fiwii^nung btefclben finben mir in ciner ^rc
tigt Dom 10. ©onntage nat^ 3;rinitatie 1516. Dag bet ^blaft
bai aSerbienft {Sdrii'ti unb ber ^ciligen enl^alte, baoon ift er feft
liberjeugt; aber er brflagt btn f^auber^afteften SJienft ber ^ab-
fut^t, btn inon baiaud gemai^t. Snftott ju prebigen, roai eS
ttnn eigentlic^ mit bem Wag fiir etnt J9tmanbtnie ^abe, begniigcn
fii!) bie AommifTare, benfelbcn ju empft^ten unb baS SSolf jum
@ebtn auf jumunlern , fo bag t9 in fetntr Univiffen^eit glaubt,
-bomit bie @eligteit erlangt ju ^aben. 3n [eintr SUt^rjaEiI mii^ne
ti, bag buri^ ben DoUtommenen 31blag bie @iJnbe btrartig fort'
Stnommen meibt, bag bie ©etic fogitii^ jum $imnie( auf|ltege,
unb flinbige baiauf^in ungeftrafi fort. Der ^dpft tann btn armtn
©eelen ?taii)[ag jumcnben, ober boi^ nut foftrn tr bic Don i^m
fttbft aufeilegtt $iJnittnj eriiigt, barUber ^lnau8 nut auf bent
fflcgt ber giirbittt. .SSJtc ift nun aber fid|er, bag ®olt fit fo
aufnimmt, mit fie get^an mtrbP" ©roge iBebenten mai^t i^m aud)
bie JSeftimmung, bag ber 3lbtag nut btneu getten folic, bie unter
ua^r^aftigtc unb DoUtommener fReue gebeii^tet t)Q,btn. Sei barf
VkS Don fi(^ obtT anbertn fagen? Siit barf man alfo fagen,
tiag bit @eelc btffen, far ben man 3lb(ag trtangt ^al, fogleii^ aufl
btm gegeftuer befrcit iviTb? ®o mirft tr eine Stei^e Don Sragta
Disiti.cdDi. Google
186 Snt^tr Oba bnt Seiag.
auf, o^ne fit bot^ felbft Ipcfrirbigenb beantmoitcn ju t&nntxi. ,^^
betenne meint Uniuiffen^tit'' , fagt tr [dbft. Slber eben barum,
iDCtt man \o mentg ©tiered libci SStfcii unb Rraft bir Sbldfft
ntig, dkK fo Diche jtiielfe[(|aft bUibt, milt tr fttnt ©emtinbe
baoDt loamtn, qIIju giofiefl ^Sertrautn auf bit dnbutgenjeR ju
fi^en unb {14 in fin'i' fatff^cn @i(l)trt|fit ju iDtigtn. ,^amuf
lommt ee an", fo fdiliegt tc, „bag mic banai^ biirftcn, ju ®ott
ju tommen aue ^ag bieftd SebenS unb Ubcrbiug an une feibft".
SlbtE bte cinmat aufgeuorfentn gi^agen bef djiiftigten if|n mtitcc ;
bit ^uftitnbe her ©tmtinbt nBtigtcn, pe mtittr ju Derfolgen. ®in
3a^r DOE btm 3;^efen<3lnri%Iage , am 31. OFtober 1516, tarn ec
mieber barauf ju fprec^tn, ,ba bae ©epriinge bed SbtaffeS Dor
ben %^oxai ftt'. ObisQ^f tl ba f^on unter btutlidiem ^inmetS
auf bit Stbtagpitbiget mn EBtcfii^rttn be3 SGoIttd unb gabutanten
ftirii^t, brUdt er fit^ ioii noc^ fe^r Dorfi(^tig aue, menn tr feiti-
Hit einiirt, bag bit Slbfic^t bee ^apftte btlm Stbtag tine ric^ttgt
unb na^ie ftt, tbenfo bte !Iud(affungtn in btn Slblagbrieftn, abtr
fie miltben nii^t ri^tig oerftanbtn. Unb urn tiner falf^fen 9uf>
faffung bed SIblaffte tntstgtn}ulieteti , ftgt tr im 9Infd|fug an
bie tDangttifi^t @ef(^tcE)te Don ^aii&aS bad SGQtfen bee rei^ten
JBuge audtinanber, bte oie( Eitbeu bie ©traft auf ^ nt^nteit,
ate fid) betftlben burt^ ttblag enijie^en njotle.
SBtit fc^iirfei finb abtc einige turje, entfc^itbene ©iigt, mtt
benen tr bie 'ipitbigt am a^alt^iaetage 1517, am 24. gritruar,
fc^Itegt. !&ut4 ben Slblag mtrb nic^te btwittt, ale bag bae SoR
ttmt, bie ©trafe bet ©Unbe ju flitcfiten, ju f[iei)tn, ju Dtrab'
fd)euen, nic^t ober etma bte ©Unbt fttbft. 3itttmeE|t jrigt fiift eine
gcoft ©Ic^tt^eit unb Seii^tftnn im ©iinbigtn. $}tnn man nii^t bte
Strafe ber @Unbe fiirc^tete, nUrbe ttiner biefe 3nbu(genien um<
fonft ^abtn mollen. Sltber folltt iiai aSolt erma^nt merbtn, bit
©traft JU tieben unb bo8 fireu} ju umfafftn. Dlii^t buri^ 3ii'
bulgenjen, fonbtrn burd) ©anflmut unb iCemut ^eigt ber $ert bie
ytuffi ber @ee[e ^tiben. T}it]t ©anftmut jtigt fii^ in $cin unb
Sreuj, woDon fene 3nbulgenjtn befteien, fo bag mir niemats bie
(mo^re) 3nbutgenj tr^alttn unb ju (S^tifto fommtn. ,0 &Ut
bie ®efa^rtn unftrtr 3tit! O i^t f^taftnbtn ^riefterl O tober
Di. Google
Xt^It .artnli(^c aitiftl". 137
tit Sinfteinid, bie flcBger tft ats Ut agqptifdit! Sic fitter finb
mit bti ben fo ilbtrauS ft^Cimmm Qbelnl*
SSQ^Ttnb fo \tm Slbnetgung gfgcn ben 3(btag Don Sofle )u Soge
B)U(^S, rtidtt Ztlitl \t\t\tm Strtungefcele tminer nii^er, mugti 8ut^
tmmer mc^r oon feinem unb ftintr ©eredtn Siceibctt Derne^men.
(S9 toaren ^aorftriiubenbe Sac^tn, bit man fic^ trjd^Ite. !Cit
protcftantifdit ©age lann Icicfit (tnigtS auegcfdimltdt, manc^eS
audi, mas anberc uerf AuIbcE , nuf Ze^ti Ubeittagen ^aben; bartn
ftimmtn bod) aUt JScrtditerftalUr, aut^ bie ieitgtni)|fir(^tn ®egntT
gutl^ete ttbtrein, bag tt ,{in grogei Slamant" roac. SaS cc
ftlbft, urn btn Wila^ anjuprelfeii, iircbigle, UberftUg bei mtittm
ba«, maS in fetnen gebrudten %(b[ag))reblgten oorlag. 3)0 dhit
ni(<)td fo ^0(4, nii^tS fo ^eitig, bof t8 nt((t Winter bcc ^tnti^ttit
btS abtaffeS ^ttc juracttteten milffen. SDIit tiner uner^iiiten
grioolititt tarn tt bei iBoneanfi^ouung Don ber SSirfung bcr 3n'
butgenjen eatgegen. X)a9 Stblaglieuj tnit bed ^apfted Sappcn
— jo (Ug er \\it) oerne^men — fti ebenfo (rflftig, ale baS flreuj
S^rifti; iDcnn ®t. $etec jc^t ba miire, ptte er teitie grbgere @nabe
nD(^ @en)a(t a(6 er; er ^JlUe auc^ tne^r ®eelen mit feinem Slblag
tdbfet, ale ®t. ^eter mit feinem $iebtgen; fobalb bai ®tli) tm
Jtaften flinge, fa^re bit ©ette «u6 bem t$egefeuei in btn Qimmcl;
jReue unb 8tib roitit nid|t niitig jum Stblagtimerb ; aui^ fUr (iinftigt
®anben tbnnt man Slbtag faufen; bie ®nabt btSfttbtn fei bie,
burt^ luelt^e bei anenfi^ mit @ott oeifb^nt werbt.
<@old)t unb anbtre „gceu(i{^t artittl" famtn Sutfier ju Of|tm.
aalb, m Im £itibft %t1id in OUteibogI unb 3erbft fetn SESefen
tcitb, mugte Sutlitt quc^ ben ff^Iimmfttn (Sinflug auf feint tigtnt
®emeinbe trfaEirtn. ®robt @llnbtr, btnen er trnftli^e SSorlialtungtn
mtgen i^ttr Unbugftrtigteit mactitt, ober if)nen bie 8Ibfo(ution wv
mttgtrn moUte, miefen i^m l^tt SIblagjetttt. ©ceifbaier tonnte
bet litt^tii^t Unigftanb faum jutagt trtttn. i^rtunbe, bit i^m in
fttnct paulintfc^'aufluftinifdien Si^totogie gtfoCgt maren, aurbtn uno
fidier unb bottn mUnbtii^ unb fi^riftlt^l um ^uftldrung, bie n
Ujntn bo4 nii^t ju gtben Dermodite. „^if mugt felbe ni(f)t,
mae bad abtog miit, wit ed benn ttin 3Senfc^ ni^t mugte."
Sbec ,aat Selt tiagt ubet ba« SIblag, fonbeiti^ ttber Xeette
Disiti.cdDi. Google
138 tSdiabt bt« X^cnanli^tiigfl.
attiteC, erga^(t n fpitttt. ©it fofllt tt ftinc ®tmtmb( btl^rm?
lEr fu^r foit ju fictbigcn: .man ti^nnte wolfi etfftreS t^un, raaS
gtmiffer ntiin, als Stdlaf Ittfen'. @o anif) einmat in jeiter 3ttt
Dot fcitKin fiurfUrfiltn auf btm ®(f)Iog, .rnomit tr {ttf) obn
f(E|lf4t( ®Rabt octbient', ba ia auc^ ba« ©tift oiit ftUitn Sltli'
(juitn iibcc reidie 9i>[(i|fe Dtrfuott. Unb nun trfn^r tr, roai ec
bi^^r nti^t fltmugt, bag Xt^i( im 3>ien]'lt fetnee (Siabifi^ofA, bta
fiurfurftcn iitbrec^t Don SRainj, fliinbt. ^abui^l murbt bit ^aift
no4 ernfttr. StmaS Sa^n« miigtc boc^ an btm Sbtog fdn.
atitr mae mar t«, maS nolltt bit JEirt^t barUbtr gttt^rt ^abtnp
ISie^tT ^atte fte no4 nt^t^ baciitm entfdiifbcn. 91Ifo gt^^itt bit
ganjt 0iaflc no4 ber Z^eologit an, nitnn fit au4 bit @tmttnbt
auf« ticfftt ficcU^rtt. 3uf t^ci>[ogifd)(in SJtge mugte (it bietutitrt
tDtrben. ^it« UDinilaUi^ ju otraniafftn, tntfc^log tr fid) tnbtiifi
no4 langtnt 3o0'"' '■^ ^" $offnung, babur^ )u ttivae ©ttviffem
JU fommtn, tuae tr fttntr ©tmtinbt ju biettn DtrmBi^tt.
Smtnal tntfc^tofftn ging a ant ^trf, o^nt fi4 iiit trgtnb'
itmanb baiUbtr ju btiattn.
%m 31. Ottobfr 1517, am 3^agt Dor SQcr^tiligen, an mtli^tin
0t(tf bit ©itttnbcrgtr ©i^logfiri^t i^ct Jtin^iDti^t ftitrtt, f(%Iug
tr fiinfunbntunjig ©dtjt Ubtr btn tfblog on bit S^^Uren ber
fiirc^e an.
tiai Strfo^rtn tvar mebtr auffoUtnb no(^ neu. %a^ anbtr'
ujiirts mar ti afabcmifc^t ®ittt, in bitftr Stifc Itr<^(i<^e gcfit
auejujeit^ntn, (onnte man boi$ barauf rei^ntn, bog bei ber
grogtn 9]hnge Don ^udmiirtigen , aud] @ei|'i(i(^en , bit an fo(4ta
Xagcn ^if jutn @ott(6bifnft ju briingtn pfltgtt, bit aufgtfteUttn
Se^auptungcn fcfintlltr ale fonft bttannt rourbtn. S)a% L'ut^tt
gtrabt bitftn gt^tog md^Itt, mo(^tt feintn beronbtrtn ®runb ant^
barin ^abtn, t>a^ ebtn an itntm in btr @4(ogfird)t aut^ rtti^ii
ablag ju Dttbitntn mar. 'SieStfalb l)attt tr, mit mir ^iirten, ft^on
ba0 3a^F Dor^tr am ajorabtnb bee ailtrfieiltQmftfles SSerantaffung
gtnommtn, ftint @emtinbc Dor btm SRigbroui^ M Stblaffte ju
ivarneit.
Dog er mit ftinen ©a^itn teic^t mit ftinen SBorgtft^ten in
fflonflilt lommen (bnntt, btfftn roar er fiift btmugt, rotS^alb er
Di. Google
Stxtl au aibnc^t Don Slliiini. 139
fU^ au$ an feintn jtuftanbigen iSifi^of, ben idi\i)o\ 'Bculttm Don
Sranbenburg unb ben erjbifi^of oon aJJainj, nieUcit^t and) no^
onbere Siri^cnfitrften bruflic^ toanbtc, urn fie auf baS uiige^Urigt
Sretben Ze^tii aufmciiratn ju maiden unb t^nen ftine Z1)tUa
ju iiberfenben. ©er Srief an 9t(bni^t Don aHalnj, ber erft am
Za^t bee 3;^e{enan[(f)Iag9 fctbft gefc^rieben murbe, ift ua9 noc^
tr^atten. ©r Ift bet iBrfef eints aiient^eS, ber im ©efli^te fetner
Unbtbeutcnb^eit doi ber tr^abenen SUrbc eineS ffirt^enflirften in
tien ®tau6 fitift, a&ec bD(^ and feinec Sfirifttn' unb Serufepflii^t
ben 3nut nimmt, audi ben ©rogen ber Sett offen bie SSa^r^cit
ju fagen. iSr unttrfi^reibt f'^ iil^ „unn)U[biger ®o^n SRacttn
Sut^tr, ^uguftinermbnc^'', abec cr fegt au^ ^inju ^btiufener
^oftor ber X^ealogit'. Unb mie tief tt ft4 ani (Singange bt9
©(^reibtne bemUtigt, urn fe[ne ttli^n^dt, Uber^aupt an eintn folc^en
SJtann ju fdireiben, ju entf(^ulblgen , unt fo riidfialtlofcr ift feine
Slage iibcr baa rur^tofe Ireibtn bertr, bit unter bee Sribif(^of8
stamen 9lMag piebtgeti, ctne itiage, bie juc SlntCage mirb, rotnn et
oueruft: „0 beftet ®ott, fo roerben bie ©eeitn berer, bie bir,
btftec 3Sater, anoertraut finb, jutn Zobt untertDiefen, unb eS ent*
(te^t unb ndc^ft fiJr bi(^ bie ^^idit ber SBetantmortliiliteit fUr
alle bieft @eelen, bee^atb uermoc^te iib mift iJinger ju fi^ioeigen. —
Met :a3tf[^i)fc eifte unb etnjige ^fli^t ift, bag bae SSott bae
IfDatigetium leine unb bie Siebe (S^rifli. Slicgenb? ^t @^riftuS
gebottn, 9Ib(ag }u firebigen , aber Hi @oangeIiuin }u prebigen ge*
biettt er inftilnbiflfl." ©r ^offt, bag bie 3nfttuItion fiir bie Slblag'
(ommiffare mtt i^ten falfc^en unb fabel^aften SBeifprti^ungen o^nt
bee @cjbifd|tifd ffiiffen unb 3i>ft>i*in""Q audgegangen, unb bittet
nm (S^rifti nilltn fie abjut^un unb ben ^rebigern eine onbere 3Itt
}u prebigen aufjugeben, raeil l^m fonft (etc^t @d|inipf unb ©i^anbe
baraue entftelien tUnne. @t|I in einer '^lat^fdinft errad^nt er
feinei 3:^efen : „^cnn ee (Sutf), ^ocftmttcbigfteF Sater, gefiiat, titnnt
3^1 meine X^ieputattonsfii^e fe^en, um ju ertennen, eine toie
imeifetH^e Sadie ti um bie SHeinung Don ben StMSffen fei, oon
t>enen lene traumen, ate maren fie ganj fic^er.'
Unb ju jeigen, mie jWeifelEiaft unb niiberfpru(|eDoQ bie tm
Umlauf be^nbtidien Stblagt^eoriecn feien, mar fii^eitti^ ber erfte
Disiti.cdDi. Google
140 Si( 95 £t)tlcn SAk b»i ablag.
3iDC(t, ben SutEjCC mit bee SSetSfftntlic^ung feiner ®a$e oei-
fotflte.
'&\6 fiir 3:^eoto[ien beritmmU @tcettfdge fmb fie nli^t tiitr in
fateinift^er ©praifee gefc^rieben, fonbern jtigcn au(^ fonft bie aMidje
jterminoCogU. Dfur an ein}e(nen Stellen biirt^bci^t bad letigibfe
3ntei(ffe bae tVoIogifc^c unb ne^men fte einen I|5^crm @4i»un$
an. ^tr gortfi^ritt bei; ©ebanten ift fein ftieng (ogifdrer. Oft
fltib fie nur lofe mit einanbeu berbunbfn, unb mctft man bcm
SJecfoffcr an, bag tr au« ber Sneugc ber l^n bentgenben Stagtit
nur tbcn ttnige auegemii^ft ^at. ©le Iragen fotgenbc Qberf^rift:
,!Cieputatton Zioftot snartin Sutlers, bee Zifto*
fogtn, jut €rlldrung ber SIbldffe.
,Um bie SSa^r^eit and Sii^t ju bcingen, mirb ba9 9ta4)fte^tnbe
bieputiert merben ju Sittcnbetg unter bem Sorfi^ bed t^imUr'
bigen SSatere SRaitin Sut^r, bet fitien ftUnfte unb bet ^eitigen
S^^eologte SRagiftetd unb beifttben oibtnllidien ec^rerS. S)nl)aaien
bitlet ei bie, nettle ni(^t gegenwdrtig baiUber mit mi ^anbeln
tbnnen, biee abmtfenb ft^rifttii^ ju t^un. 3m ^men unferee ^errn
Seiu S^rifti. aimen."
"iik erftcn jnanjig @dge ^anbtfn bon bem SSefen ber SSufe^
inbem SutEiec atitnlipfenb an ben dtuf jur 93uge, mit bem bet
^ert feine ^rebigtt^atigteit begann, in bet etften SE^efe gewiffet*
magtn ba3 ©runbt^ema I|infte(lt, aue meti^em bad Ubrige me^
ober meniget abgeteittt iperben tann:
„Unfer ^ert unb SAeiftet 3efu« IS^riftn«, aM er fpta^:
,2;^ut S^ge' u. f. m. tuoate, bog ba« ganje 8tben ber ©Uubigm
Suge (©inneBdnbetung) fei."
@og(eii^ bie etften Solgerungen, bie ei baraud jie^t, mugten
im ^Sc^flen fSJia^t bidputabet etfctteinen. Qd tvar UMiiJi, btc Don
®Dtt nac^ ber ®d|tift geforberte S9ugc mit bet ttrt^Ui^ oerlangten
Seilna^me am iSugfaframent ju ibentiftjieten, mai ^ier tietnifirfeii
murbe, inbem bie Suge ate cine ben ^^tiften tdglii^ obliegenbe
©innedeineuetung gefagt roirb. 3iur fo{(^e ©trafen, ^eigt tS
meiter, lann bei $apft ertaffen, bie er felbft aufgelegt ^at. %tidt
bie ©^u[b erifigt bet ^a}}ft nit^t; feine« 3Imte« ift ti nut, bie
bnr(^ ®ott erfofgte SJergebung bet ©iinbe ju ertliiien. X)o4
Disiti.cdDi. Google
3)ic 95 XWta liber ben ablag. 141
^t btr ^tcc fcine Sergcliung baran 9etnU))ft, bag er ben ©iintxr,
in allem gtbemUtigt, bcm ^rieftn Q(d frintm Stdlotitietec unter'
mirft.
^ic dutbcftimniungcn qtltta nur fttr bit Sebenben. Sitfib ift
ee barum, mcnn bie ^defter bm @»rbenbtn bit SugUbungcn fiti4
Iftgefeuec Dorbe^atten. ,3ente Untraut nott btr SJeiiiHinblung
fanonifi^tr ©troftn in @trafm tti t^gtftutr^ f(^fint man aue>
gcfjtet }n ^aben, afs bie 9ifd|6ft fdiliefen." TiaS gtgcfeun: unb
fcinc $etn tDtib Don SJuE^ci nii^t geUugntt, trfS^Tt abtr tint Um'
beutung: cS i^ bie gurc^t unb btt ©i^ndtn ob bt6 JScnitigtFtinS
ba no(^ mangtl^afttn, unnoQIommtntn i^ttbe. Saturn nirft tr aud)
tiit grage ouf: S8er isti§, ob aQe @ec(en im Stgcftuei fdiim
befreit fein notttn?
Singttnt bet gteultdien IctiteC ^t^tii metben aufibiildlii^, boi^
o^nc feintn ^amen ju nenntn , a(e anenft^intt^re unb :S3(adt)^emie
gtbianbtnartt, unb mil t^ren l^c^rtrn bieitnigtn atS verbammene*
njcrf bfjeidintt, miAt uirmftnen, um b« Sbfagbrieft roillen it)re«
{leittS getoig fein ju liinnen. Unb mit bet gonjtn iiblK^en iitixt
Dom Suffalrament ft^eint Sutler ju bre[^cn, mtnn ci X^eft 36
unb 37 (agt: „3tber ma^t^aft reuigt Shrift ^at Dolltommcn
Sriag ton @trafc unb @(f|u[b, aut^ o^nt SIbfagbrieft. ^tbtx
ua^i^aftc Shrift, ob tebcnb obcr tot, fiat Xtil an atltn @Utern
(S^iifli unb btr JJirt^t, aui$ o^ne Sblagbrieft bur^ ®otte8 ®nabt.'
abci ti ft^t ^inju: „::Dennoc^ ift bee ^apfteS grlag unb Slue-
ttilung leincemcflfi }u Deiac^ttn, meii, mit t(^ fagte, fie tine gr*
tlSrung bed gUttai^en eitaffed ift." 1>aS ^iberfprui^eDoae bieftr
^uelaffungtu tmpfinbet ec moijl felbft, menu tr fortfii^rt: .(B ijii
firmer, fogar flti bit gtlt^rttfttn £b'o(o9"i> W^ti^ bcti fRtic^tum
bti ^bloffte unb bie ma^re, eifite jReue ddi bim SSolIt ju rti^men.
Sa^re 9}tue fuc^t bie ®trafe unb licbt |le, reic()tr Slblag fegt fit
^crab unb litgt fie ^affen, ntnigfttne geEtgtnttii^-' S}te^Ib mu§
bee Sbtog mit !Borri(f|t gt^irebigt tuetbtn, bamit um bee 91Ma§*
trmeibed mitlen nit^t bie atleemctne Sitbtet^litisleit unb bie pflic^t*
mdgigt ©orge fUi bae {laue St^aben nt^me, ober bit ^uv^t
®olte« batiiber uerloitn gebe. .SRan mug bit S^riften le^ren,
bafi, menn btr $apft bit @(^inbertt ber SIblagprtbigtt lennte, et
Disiti.cdDi. Google
142 Siic 96 Zl^ftn flbn ben ablag.
licbtT @t. ^etcre fitrdic ju 3If(%e jerfaQen (itfe, als bag fie mit
bcr $aut, bcm gttifc^ unb Sdn fcinet ©i^afe ecbaut niirbt."
gtlnbe S^ripl unb bts ^apftes finb biejeniaen, xoel3)t ,um btt
Sbtagpicbiot mlUm bus ilSort ©ottce fonft in bci Sici^e f^neigcn
lafTra."
9[u[^ bit Srage Dom @({)a6 bei JEiTt^e, auS melditr bn $app
ben 9lb(ag itimtnt, mirb be^anbelt. 3ni ©egenfa^ jn feintn fiii^eren
Huefagett ficigl tS f)in: „'S)\t @[f)itge bcr Rix^t finb ni{$t bie
S3erbienfte H^iifti mib ber ^eUigfn, net! biefe imttier o^ne bm
^apft ©fate mirltn fUr ben inneren SIBen(tf|en , ftnuj, 5tob unb
$ioBe fUr ben duferEn." .O^ne fieit^tfertiflWf fogen mlr, bit
©dilUffelgciDalt bcc fitrc^e, um bed SSerbicnfted (S^rifti miCen t^r
flcfi^enft, feien biefer ©[fiaft." aiber bad ifl ja bo(^ nl^t bnfl
^Ei^fte, mas bic fiir(^e bcft^t: ,ber uat)ce @(|ag ber Siii)e ift ba«
^oE^^dlige SDangcIiutn Don btr $eiT(icf)ttit unb ®nab{ ®otte«. Ixt
ift mit iRc(l)t ber Der^ngtcfte, weil n auS ben ISrften bie St^ten
mai^t. ^tr flMagft^o^ ift tnit JRei^t btr angene^mfle, mtil ec
aue ben Sc^ttn bie ISrften tnat^t, Tiatjer", fo fligt tr in btuttii^fi
^nle^nung art tinrn fludfprui^ bee t|Ei(igen Sein^arb ^inju, ,ba^er
finb bie eoang((if(^tn ®d)i^t ^t^t, mit benen man tinft bie Seutt
btS 9!ei(^tiime fifi^tt; bie %b(agfi^iitie [mit ^t^t, mit benen man
Eieutf ben {Reit^tum bet Scute fifi^l. a>ie KblSffe, tueli^e bit $re'
bigtr ale bie grbgten ®naben au«f(E|rtttn, finb in bet S^at ali
foti^e ju Derfte^en, fofern fie grogen ®eiDinn brinstn. a02it bet
@nabt ®ottee unb btr ®ottfe((gttit bed ib'tujee oetgltt^en, finb
fie itbo4 bit gttitigfttn.'
£to| aQebem foQ man bit Kblaglommiffare mit alter (S^u
furi^t aufne^men. Sber man mug mit offenen 3(ugen unb D^ten
barauf ac^ttn, bag fit nid|t anftatt bed pitpflfic^en SluftragS i^re
Sit&umt pttbigen. Huc^ btr ^a^ift luitb td [o mtinen, banim
tann Sut^et fagtn: „%}er gegtn bie Sa^i^eit atjoftolififett Slbiaffe
fpric^t, bet fei DtrflutttI SBer aber U)ibei ben SRuttDillen unb bie
loftn SBorte bed abtagprebigtre tiftrl, bee fti gebcnebeiet."
@o[d|e (oft Sotte, bettn me^ttre angefU^it luetben, ^aben jut
golgt, bag bie gaien jut Une^tt 6t8 ^opftes atttrlei fpifce gragrn
oufiDttfen, j. SS. uaium btr i3o))rt, um btr ^iligften ?iebt imb
Disiti.cdDi. Google
^it 9S Si^tftn. 3o^. D. aStfcI flbtr ben Sblag. 14a
btT grogen ^iot bei ©(elm mitim, baS gcgtftuer nii^t gatij ent'
(eert, ttarum ^e^ ?apft, itt reit^tr ift Qt« btr «i(!)fte (SroffuS,
til[^t lieber Don fcinem tigentn ©etbe ale Don betn bet armen
@(dubigni bU eine fiiri^c Don @t. ^etti (ibaut, obtr maS tr(>
ober erteitt Ur ^ap\t btnn btntii, bit um i^rei DoQtomnicncn
9ttm tDtUtn fi^on DoQfommcncit iSrlag ^dben? u. bgl. m. ,@ol4e
fe[)t: ftJi^ige SaicnarQumtntc oQein mit ©emit bilmpfen unb o^ne
Slngabc Don ®riinbtn Icifcn moQen, ^etgt bit RitiSjt unb ben ^a))ft
ben Btinben jum ®pott unb bte (S^riften unfettg mac^en." Slbtc,
mrint SutEier, fie toiiren oQe (eid)t }u [^ftn, ober miirbcn DtelmetiE
gar ni(&t ba fetn, mean ber S[b[ag nac^ bed fapftee @inn unb
3neinung acp>^Et>tat niiirbe.
Suit UljUn @% lEingen toicber an bte trften an, unb tna^ntn
jur rei^ten fflu§e, ble Dor bem ^eilfamen 8eiben nii^t pitfit:
H^infa^rtn ntBgen baium alle bte ^lop^eten, toeldie ju (SEirifti
93o[t fagen: ,Sf'ebe, i^ricbt', unb ift botf) fetn Sciebe! So^t erge^en
miiffe ti aflen btn "^rop^eten, wdt^e ju g^rlfti 33oI( fagen : , flreuj,
j{reuj', unb ift bot^ tetn jfreuj. 93ertna^nen foQ man bte g^riften,
bog fie i^rem $au;ite tS^riflue bur^ ^eln, Sob unb ^iJtle ju
folgen fid) bepeigigen unb bog fit fo tiebtt buri^ oiffe SErUbfat
ale bur4 eincn fii^eren ©tanb bed griebenS jum ^immel eitiju*
ge^en fi(fi getrBften."
Sa« finb bie ©ii^e, bie bit unmitttlbare !Beran(affung ju bent
grogtn jtampfc mtrben foUten. Son ber tangen inncrtn <£ntr
ivideEung feinee ©laubenetcbcne (ft barin mtnig ju fplireu. Sutler
ift tveit entftrnt banon, son btr ©[aubcnflgtrei^tigtett auSjugefien
obtr, mit man ee DieUti^t ftfjon trmorten (onnte, mit ben Sfiortm
btr @4rift bad ganjt tLinfttii^f @tbiiubt btr Uberlitfertcn 9lMag<
t^eoiie JU jertrUmmern. 33on eintm prinjipiellen ©tanbpnnfte,
ttie i^n ttma 3o^. d. SBJefel gt^abt, ber 70 3a^re fritter ^aupt-
\iM)ii^ besEidlb, iDti( in ber ®i^rift nii^ts baoon ju [eftn, btn
nblag einfatf) Uugntte unb in f^arfer, Itartr 3)aTlegung felne
9ti4tigTttt crtDtefen, ift ^itr feint {Rebt. <S9 finb @treitfa^e, Don
benen man im etnictnen ntd)t einmat fagen tann, nle mtit fie
ftine tigene , nod) merbenbe 9nf(^auung luiebergoben , jebenfaUS
aufgefteat mit ber Ibftc^t ju Dermittein, unb in bem frommtn
Disiti.cdDi. Google
144 etbnitnna Iwr Stttftn.
O^lQuben, bag ber ^apft unb atle frotnmtn (S^riftin bit @aitc
nur \o aufgtfagt istffcn tootlttn, unb bag ti nur bttfit Snrtgung
bebUrfen acrbe, um aul^eittif^e Stugtiunotn bariiber ^trnorjQ'
ruftn.
€o lonntc firing nut {ttnanb betifen, btr, toit vitl tr aut^
son Stom unb tiimifi^ein SScftii tdtRen gelernt, bit inner^en 3u'
famtnen^itnge bt» rilmifil)cn ©Qfttme (Qngft no(^ tiic^t tttannt
fyittt. SBenn btr SlMag nii^te neitn; bebtuttn foUte, a[6 moj(u
tinidne X^cfen i^n btgrabierten, 9!a(^Iag btr tanonifi^en @tToftn,
meim man bitfe 3:^torit bem SSoItt Doitiug , toae tonnte bann
not^ bit Slblagtirebigt flic (£rfo(g ^abtn, — ganj }u f(^Dttgen
von ben (Erfirltrungtn Uber baS SBefen ber Sugt unb btr 9(bfo'
(utton, bit frii^tr obtt fpSttr ju ttcf lingrtiftnben golgecungcn
fii^ren mugten. — Sbtt borilbet mar gutftet fi(^ WneSiuEgS Rar,
<s mug nitbtr^ott merbcn, ei rootitt ntitn ni^te aid tine t^eo>
toQifi^t (Stitrterung bee ©trtttfragt nub barauf^in cine (£n[(i$tibuiig
ber anultCT ffiir^e, um felbfl gcmig ju iverbtn unb fttnt ®emtinbt
gtnig miK^en }u fbnnen. —
Sie fe^r i^m aad) baran lag, Urteift iibei feint Zift\ttt Don
auetDartigen greunben }u er^attcn — a mar Ublii^, fit in ^(atat'
form gebrudt ju derfifjiifen — , fo ^atte tr efl bamit bod) ni(^t
fe^t ttlig. Sinjgen ftiner gceunbe au4 tn @i)bbtutfd)(anb macen
fie btlannt gemorbcn, e^e tr baran gebat^t, fie i^nen ju itEier>
ftnbtn. !t)ic 3!erbreitung berfeibtn naUjog fit^ augerorbtmUi^
fc^ntU. ^iefelben liefen, mie Sutler ffiiiter felbft ecj&^It, „f4itr
in Dierje^n S^agtn bur^l ganj !C)tutf(I|(anb''. ^atb vaattn fie
audi ln@ S>tutf(^e Uberft^t.
tiai Sutler iiberrafc^tnbe ^nlereffe, bad fit fanben, ift bo^
fe^r begrctf[i(b. %)ei btc ganjen religiilftn ©timmung bed 9}oltee
unb ber gtogen Sebeutung, me(d)e ber Sblag flir bai bamalige
nligiBfe Seben fiatte, roar e« faum anberB mbglii^. I)erer, Me
Sutlers ©iige, bie er fetbft fiir bie gaien „etDa« fubttl" nennt,
mirTtii^ vcrftanben, raerben nic^t eben DitI gtmefen fein, abti man
brau(4tt fllrma^r ttin gele^rter 2:t|to(ogt ju fcin, um nii^t fofort
JU eriennen, bag barin gegen bie HblagtiraFid roenigftend ein nu^t
JU oerat^tcnbtr Slngriff befi^Ioffen lag. Unb Sutler roar liing^
Disiti.cdDi. Google
ni(^t mc^T btr tmbttantttt Wtaxm, aU tofti^en er flc^ in fttntr
Qefdielbtti^ett gnDd^nltd) ^injltUt. 3d ®ai(fcn, Sl^ngtn tmb
ani^ Im fUU[d)en 2)tutfiI)lQnb tougtt man, iBeli^t SteQung cr an
btr UniDerfUSt ffitttenbtig tinna^n. Unb biefei fiontnu nub ec
le^ite X^eolDgt, jnbem tin ecttclmhi^, ^tlc 3mcift[ an bet
49<nd)tt9ung btd Hblaf^onbclS (aut mnben loffen. :Dit Aunbc
baooa nuBtt oielt trregen, anbtrt jum ntntB^ ntngierig tnot^en.
Unb nU tritlt tnoi^t c6 gtbtn, bit, ftit [onge cntrUftet Ubn bic
SfndfanBimgtn Koine untcr btc Som btS ItUaffee, fl(^ junai^
VOR ganjnn Cwrjtn fenc BJi^t in gut^ert S^eftn }ueigtn tnad|tm,
bit (ben barauf anfpte&cn. ©it martn tS, son bcntn Sul^tr tr*
jftb^f bag fit if|n als tinen rci^ttn 'Cottoi gedl^t, ,ba6 bodf
atmal cinti tommtn roirt, btr brttngrifft". Sugttbon gab t$
oabert, mit niani^ ^umaniftcn, bit an btr ©ai^t Ittn Dtftnt*
liiitt Onttttfft ^Qtttn, fi4 nber bte anftrcttne gtgen btn Cooii'
nitann: frcuttn, mit iibtr^aujit ba Stcanp^tt in SKOn^t unttr
«inanbtr.
2)ana(^ toax aad) bit Xufna^mt btr Si^ftn tint ft^r vtc>
f^iebtnt. 9It4it atlt, bit fi4 baflii istcttffitittn, otmiD^tcn |tc
ju biOigm. 1S4 ^nb uirt ^ugtruugtn frommer SRiinncr tr^Utn,
bit DoO Srtnbc, abtr mit ^oU SangenS fUr btn tU^tn S9rubtr
in ftincn <Sti§tn bit SEOabt^it btgr^fttn unb mit a^nnngeDoUna
&i3 f^on tint nene ^\X ^trtinbcei^en fo^tn. ®D[(f|t rttd^l'
lofe 3>'^'»tt»i''S iix" ^'^ anfangS nur DtreinjtEt. Sittt, bit
inntrli^ ju^immtn moitta, trfdtraltn Ubtr bai tU^nc Oeginnnt
bee einjelntn iIRanne«. iDie aSitttnbtrgtt ftoQegen, aut^ i^tnU
ftabt, tcartn onfangfl fei|c jurttd^tttnb. S)a ,ging'e in btr cr^e
Har (4)1014114''. S)ort lanntt man &ntl)tr unb angtt, bag tr
fpti btm (Sefagttn taunt ftt^tn bitiben tottbt, unb mit tiitie onbctt
aSfSbriiu^t tr f^on angtgrlfTcn ^ottt. Slle n am 2. 9lQt>tinbtr
mit ftinem SoOtgtn, btm Quriftm $)itrDn9mu0 S^xtf, nai^
ftnnbtrg fi^t, ma^tc i^m bieftr ^oi^Oungtn unb fagtt: „%Bii«
uoltt 3[|i mai^tn, man niib'fl ni^t ItibtnP" — vorouf Sn^tr
ttwibfrte; .SBit, menn man'« mligtt Uiben?'
Dit Obtnn im filofttr, btr ^rior unb @ubt)rior, uoren tnt*
felt Ubtr ftin Sitftrcttn, fa^in f(f)on ©^titti^auftn aufgtrii^tet
Kalbt, iot^. 10
3,;. Google
146 Sufna^me bet Ti)t\m.
unb naifen i^m Dor, bat tt bfti ganjtn Oiben in ©i^anbt
biingtn weibc. I£r anttDortctc iEintn: .fiiefitn Sttttr, tfl'fi ni<$t
in ©ottrt Slatntn angtfangtn, fo ift'« batb gefaQtn; ift'S abci in
frintm ^amta angtfangtn, fo lagt btnftlbtgtn tnaditn."
@eintn Q(ttn Sifurter 8e^rern gegtRilbtr tnugtt er fi(^ lUngft
gcgtn ben Sornuif btd ^odiniutfi Dcrttibigtn. SDag man bni'
ftlbtn aui^ itt)t ti^tbtn ivtrbt, fo^ tt al« gemig an. aie tr,
iitPtigtnS trft am 11. 91oDember, bie !t^fftn an Sang fi^iilte,
ft^ritb a barouf^in: ,S)tr totig nii^t, bag o^nt j|ioi^mut, obec
toenigfttne o^nt @4rin Don ^ot^mut unb btn SBerbot^t btr ©trtit*
fui^t ntt^tS VltatS ^trDorgtbra(f)t mtrbe ? " ^te Scfurtcr Dtr[angttR,
bag Sut^tr in adtn (Dingtn trft i^rtn 9tat tin^ott; baranf ant<
wortett cr: ^34 aiU ni^t, bag na4 menfi^ii^tm 9}at unb
iSorfag, fonbtrn na^ @ottt8 Slat gtfdie^t, toa^ i^ tffat. "Sitaa
totnn ba« 3Str( aue ®ott gtiotfen tft, toer inirb'e Eiinbtin? 3Senn
tS nic^t au« ®ott gtmtfcn ift, iptr nirb's fSrbtrn? (Ed gefi^t^e
nlt^t mtin, ni(^t jtntr, ni[f)t unftr, fonbtrn bein KfiitCe, ^liger
ajattr, btr bu int ^tmniel bift." Unb bad ffiemugtftin, ©otttfl
@o4e ju fit^rtn unb nt<$t au8 anutroiQen eintn Aani))f oeran*
lagt ju ^aben , ftdrttt i^n au(^ , alt tr , trfi^raden iibtr bai
SiufftEitn, bae feint @ii^e mai^ttn, tntpfanb, bog ,i^nt baS
@piet JU f)od) iDcrbtn nodt'. Sin ticiner ^ug i^arattttiftert
ftine ©timmung: ftit itntm S3titf an Sang uRttr}cid|net tr fi(^
ilftere in ber SEBtifi btr ^umanifttn, ftimn IRatnen grddfitrcnb :
„aHartinu« gteut^etiDS", btr gfrtigtftnntt ; aBtr Bte tr (8 meint,
Idgt tc trttnntn, ivtnn tr fogttli^ ^injuft^t: „DttIint^r Rnti^t unb
gar ftfit tin ©efangtnir". @o fii^Itt tr fit^, obtno^E otetfa^t
angtfoi^ttn unb Don man(^tilti I5r))trli(^en Ettbtn gepfogt, boc^
ftarf unb frti in btm $trrn. —
3n btr uorgtfi^lagtntn I^isputation tntlbett fii!^ nitntanb. T>tt
lEDlafnjtr Sift^of antmortttt nitf)t. matW ^attt tt Sut^erft
Srttf — tr rtfibitrtt bamoU in Sf^affenburg — gar nic^t er'
^alttn. Sbtr mit btr ©ac^t felbft nnrbt tr balb gtnug btfannt
gtmac^t. ©tint Sttgttrungdlomnttffart in S^afit, bit bit Sic^lis'
Itit ber Slngtftgtn^t, btfonbtrS btn ©i^abcn, btr bem 9Ib(ag^Qnbc(
boraue tntftt^tn tonntt, fe^r lt)o(|I trtannttn, ^atttn i^tn &ut^r&
Disiti.cdDi. Google
Slbniit Don KRainj. 147
tf)t^ttt mb aitbnt, im« nnbcfannte, barauf bcjUgtiifie ©(^riftftttdt
fofort jngefanbt.
!Qie ftunbe boDoti ^atte jit ttlnetn ungiinfKgcrtn Z^ertn{n^
fommnt fiSnntn. @0f6en ^ttt man fl^ oonrttttn SRome bel
Stbici^t 6tf4wtrt, bag ,bad ^tiUq Sltgotlum mit tnatntigfaltigm
gtognt Untofiten, $001)) unb aefotbuns Dieter ^crfonni btf(^ititrt
tDcrbf, atfo ju ntntg einbiinge. Xicr SurfUrft mugte bentnat^
Stbdi^t baraitf tic^tncn, ble (Sintlhtfte tnOgnc^ft ju er^S^nt, unb
aUte ju Dermdben fui^tn, ivqS eint meitcn ©(^milltrung bcr Si>
trSge, bit boifi Iei(^t bur^ Snt|er« Sfngiiff eintttttn tonntt, jnr
So(ge ^abtn tiinntc. pr fdne ^fon Utg tr fi(^, mie ci et'
Itttit, babnri^ nii^t anfei^ttn. 'S>lt infcimitrttrttn ©ifiriftftttdr
ttbergab tv btn iit^eologtn unb 3uriftm btr 3Rainjtr UniDtrfttStr
btfififog iebot^ f4on auf ©ntat^ttn feintr jRatc, nie tc am 13. S^e*^
grmbn refhibiert, einen .tn^ibttorif^cn $rojt§' gtgtn Sut^tr anr
juftrtngen. (Stlmbt Iiattc er ani) bic X^eftn an pd^ftUi^t ^eitig-
teit gtfanbt, ,ba§ fot[|iem Strfat jettlic^ tiat^ ®t[tgcn^tit unb
Stotburft roibtr^anbtn" ivtrbc, anc^ mn ben Orbtn nii^t auf fi(I|>
jn [abnt. flncg boDon ^at bn Sr^lfi^Df Jtunbe tr^ttcn — nnb^
and) bM (onnte er teldit rntr au< Sut^tiS Z^cfen tntnmnmm
^ben — , bag fii^ ctti^t btr ftommifjart ,in prebigtn nnb ^cr'
brrgtn mit rtbcn unb anbtrm onf^idlit^ foUttn fallen". Sr
f^rcibt btee n[($t bem Zt^\, fonbtm ftintn Unttrbtantttn ju,
unb gtbftttt, i^ncn bQ« trnftlf^ ju unttrfagen, bamit bad „^i(tg
9itgotium au9 Stl^tftrtlgttit ni^t otrai!&(tt roerbt". (St gitbt
au4 trntutt ^nftniltiontn iibtc bit SJtrmcnbung bt« ®nabtngelbt»
unb ertneittrt no4 btn SBirtungelreie bee STt^tl. @o ntnig Str<
fi&nbnie Eiatte bltfer Atrt^enfUrft fUr bit ®oi!^c, bit Sut^tr titf
Inntrlfdi bemtgtt,
greunblt^er ftttlte ^i) btr Sifc^of ©cuttctue Don Sranbtn*
burg, btr i^m gn&big antmortttt, abet ioi^ Don btr ^adft abju'
laffen riet, ba tr bit ®tnialt ber ftiri^t angrifft unb fi^ .ftlbfl:
Diet Snu^e maiden nerbt.
S)it angtltgtn^tit auf fii$ bem^tn ju lafftn mar boi^ f^on
nlc^t mt^t m)tg(i(^, unb Xt^tf glaubtt nii^ fi^iDelgen ju biirftn.
^S S^ologt nioQtt tr btm ®tgntr entgegnttrtttn. Qtt grant*
3,;. Google
IIS Zttri gtB« ittl^.
fntt a. tt. Oder tttoaxb ct ^4 am <Snbe bte 3)i1re« 1517 tk
ISUrbt tincfi SUenttaten, balb barauf bit ttntf !{)(ittoi« bti
S^lDflit. 3u gteli^er Beit otrOffentR^tt r IDi^utationet^fm,
bit jvat untn febitnt batata anSflingm, (An alter ffBa^rfi^ciiK
li^teit noi^ — utifc barbt fa^ man bamale xtHfii HigM —
bni grfriirten grantfann Zf^tAoqta ftonrob ffltmVino j«n !6cT'
fafftr ^tttn, btr von feintm frU^tn SrifsjiBn Sufmt^iAt ^ei btn
SStttenbetBCrn tiii^t fonbcrtic^ ^e(b wax. Dtcft ^H'"' ^^^ <"
fetr 3041, a(« btiot 3t<>nf angttOnbiat inrb, lit SaEir^t jb
fffrnbann, bit 3nt)imar p unttrtirttttttt, baS ^tstn Mt tat^fifd|t
Sa^cit Soigtbradite jn btfritiecn, ftitb {tbigli^ tiR ^rogt Mm
Sbiog getmbntet nnb ^nb mtt itbcm VSorte gtBtn Su^tr gcrii^tcL
3n fifttoffncr SafTnng nurbtn ^ici bietenigen S^eoriem itbtc
Vbiai nnb bae Stfcn bn SStt^t, oon bentn Sut^tr gnncint fyOU,
bog iit nli^ ber Stuff offung bet Itrc^U^tt Oberen, dot oOm
S^ingoi <m<it ei^t bte fnpftee tnt^tc^it lOnnKn, ate gut finl)04
^ingefttitt. 9hit bidmeilai ^b torjc StgrttiAnnycn btigefttgt. 3n
btn mrifEcn ^Qen btgnUgt ^ ber ffitrfafftr, Sot^rB e%
atff 3crtnm, mc^oftn drrtimi, ja ate StaSfi^ntit ju Eitjti^ntp,
fo bit 3)hinnng, ba§ ^ttniS mtf)T Dcnniigt ale bei ^afift, tr
fagt lenbeter: att ito; — ti wac'ItidK ju trttnntn, iuoruif
Ztijtl ^moue niotltc; Siit^tre KnftrStn, a(e nnmittelbar grgm bit
ttutoritat bee cegicrenbeit $a))ftee gtrit^ttt, gn branbmailtn.
Unb f(^Dn (i^ett fii^ @tiininen genng Deme^men, iDtti^ ^t^
Krfe|}trtni, U)n fogac auf ber ffanael ale (tdrctifei auef^ncti.
nni bir iStittx gebmoT 1518 ungtt ct f^on, bit ti fid) {tanbcttc
tim erbitttrten gtinben enooifitn, Mc jimr ju fetnem lOtbautni
«UT (DOM XBinltt aue' gtgtn i^n tifeittn, iseil ^e niifts ju li|Rr
Veittibigung DotBringen tbnnten, banitn abcr ni^t mltibec p^fig-
Otfonbtre fifrmtTjtt t» HSfti, ist^ man litn !Ranteit frinee ^t^
tnlt in btn {Kmbel jog, ntd) ba6 (Stifti^t ntEbrtittte, a(e ^abt tt
int Suftrage gritbrit^ btn ^anbel gtgcn Gtlbrt^t angefangau
T)ae mar nun tine bDe^afte Sifinbung. ^ittnanb tennlt tm
€ai$e faner fte^tn ale Sriebcnt) ber SBetfe, bejfen SSnlitbe ffii
SMtqnitn vnb bit ni^n XHagfi^S^ bet Sttttntetstr ®<^'
tir^e nebcn Ztljd bvxt^ 8ut^ SS^e tn erfler £inie getnffat
Disiti.cdDi. Google
iut^ unb bcT flurfSi^. goitfitiiHc. Ul
nurbe. S^icfclbtn vucbm np fpdt 6ei $iaft dtlannt. gut^
moCUe nii^t, bog tnott boit ftttE|tT boDon Simbc i)(itte, ats in ben
SicifRi, filr bit fie btftimmt nartn. Sin ben iEBcct einefl idcI1>
tt^tn ©littles ba4te cr bet Stginn bet @a4c tbtnfo vtnig,
nic baran, boS bcr AntfUift fI4 Dtile^t ftt^Im tannic SGBo t6
bit Sia^t^Ulitbt ju erforbtni f4itR, fiottt er ^ligne aviSj t|in
fi^iHi tiing^ bnr4 €patatin a&ma^ncnbt S&arte ^ulonmun taf^n,
nu^ in rein aKlUi^ra Simen, {a ito(6 im ^tsoemkr 1517, too
ti ben AurfliifUn on eintr neuett @tniet naTnt, no^btm fd^
bit (c^t JU fcbum Sebauem btm fiirfUtitra %ife^ gtf^abet
^e; ba« {(^rtibt et grkbrl^ betn Steifcn in bemfeUcB 49rtefe,
in bem CI i^n an bad liinsfl Dtrfirioi^eni ®(fi$tHl etneS StU\bt9
tcimutt, btfttn Kbtiefetung buEi$ feint ^ofleiitt tuiibgeit norben.
9taiD gtuug tntlitt er fi4 ^utdi ftint tnut Samuns fttn ^of>
Ml DerWtnt iu^obW. —
Siti^cenb fi^ fd|Dn bit !Bo((en jufantmentiinnten lub n bits
mi4 no^I ttfaanttr ging n nt^ig feintn XQtg in bee Krbtil flh: Ste*
mtinbe anh UnbitcffttU. 9ntt ecofitis 3fltttc|fe arbcittte et jnit btn
Srtnnbtn an tiner Sttuorbauitg btr atobtmift^tt ©tobitti, gnb er btm
gctw^i @))alatin, btfftn t^tatoetf^e Sltigunetn Dim Zof pt ^Eagt
Diu^fnt, fUr tfte ^t\in mtrtoode antoeifunaen iiber bofl rtdrtige
@tubiutn ber 3^^oIa8ie unb bie S}trtf(6&f)U''9 ber Atci^enDater;
ntxti ift fii^, mebtr gltiS nod) Xoltnt ntimag bk ^idge
@4cift goal tit bui^bnngtti, beS^oIb ift te btc tr^ ¥Flt<^t, mil
@tbct aajnfangtn, ttdintid) mit bem, ba| tfl btm ^tva gefoto
Btiige, baS bur^ bl^ tiaai jn feinim SZu^ue gefi^e^e, ntdit ju
bttntm, obtr ju irgtnbettufl fDlenft^tn, ba§ ti bit in ftinn pofioi
dann^^it bae Ka^ie Seiftiinbnifl feiix« Sarttft stm^OM
magt."
3Rit bem SttannttDtrbtn feintt dlantens mt^rtm ftif oiu^ bie
gcogta iibtr bitfen unb {eiten $untt vonfeiten ouftoSitiger ®o>
It^dcn, unb iDtnn nii^t bit gftinbe boju gtniitigt ^itUra, fo fergttn
fi^on bie grtmibt, bit n3^Tc Stnetunft ^btn DolUen, bofkr, bsg
er fii^ ifflmtc tinge^btt mit btr gragt no^ btm SBttt ber Sb<
Ufft befi^ijjte. 9alb loar tr fir^ badlbei Uar gcmocbtn, ba§
^ nar tine Zduf^erti btr €ttUD, tutmanb nlitlt^, old ben
Disiti.cdDi. Google
160 „®(niiaii Don Sblag unb ^itobc".
ft^fitfrifltn unb fauttn (E^rtftcn. Siaooa xooUtt n au4 iiffenUtit
^onbtln. Urn blc untfacen unb fdiDet onr^nblii^u X^efm, bertn
JBtibrtitutig niC^t nadj fcinem ®inae mar, gu Dcrbtitngcn, badite
ct ft^r balb baran, tine grQgtre ^^ti\t tnit SrtliiEunscn bcEftlbnt
auSge^cR ju (affen, aui^ einc fo biingtnb n5Iigt tui}t Stte^tong
fUr bit 8aien ^erauejugtben. Sr ^otli btfi^atb fcinen Sifi^of urn
!Rat gefiagt. 33te Slntmort Dergdgertc fxt^. ISnblt^ ft^idte — rt
mar anfatig andrj — bcc mo^Igtfinntc 3)tann tclntitScringtcen ate ben
31bt Don Sc^ntn mit cintc Sotfc^aft an i^n. Obmo^I ei ntil)te Un«
(at^aHf^rt in bm 3:i)tftn fonb, riit cr t^nt bw^, mit bit ^ecau^abe
dn Denig ju roartcn. Sutler, ticf crgtifftn oon btr grtunblii^Ieit bts
Aici^mfUrfttn unb btr l£^rt eint« fa ^o^cn Sefut^e, txtiSatt fi4
bertit boju. „^ tciU titber ge^or^en, al9 ju meinct Stci^tferttguns
SSunbtr t^un, menu i<^'9 EOnntt", f^titb n an ©paUtin.
Sange Dcnno^U et ftc^ bo4 nti^t juiUd^atten. 3n btr btitten
SRttcjtDH^t upurben Xtl^ii X^tfcn in Stttenbttg bttannt. Sitt
JBui^fit^rer aufi ^e fut^te fit in grogcn IDitngen gu DCEbrtitcn,
tam abtt bci bee f^c t^icn aRttfter btgtiftecttn Stubtntenfiliaft abe[
an. gaft fein ganjec iSocrat, g^in 800 IS|Rnp[ort, mutbt i^m
nit ^alt tntrifftn unb, o^nt bag JRettor nub @(nat oor^
ttaa9 baoon erfu^ien, gu Sut^ere grogem SBtrbruf, bent tt au4
auf ber jfangcC Jlnftbiud gab, ttffcntlic^ Dtibiannt.
DfiM 3n)(lfel mar td Xe))ttd Xugriff, btc Snt^ti niittete, feis
bia^ertgts ©i^meigtn jn brec^tn, nai^bem i^n au4 btr Sifi^of
feine« frfi^tren SScrfpre^tne entfiunben. 9}o4 in ben le^ten Xofltn
bed anarg mtrb felu {Itine« @4nft(^n „@emion oon Sbiag unb
®nabe* erft^ienen fein. 3n gmangig ®&1jta fprai^ er ba au^, n>aS
fiber ben fii^Iii^tn @egcnftanb nai^ ftintc SRcinung bem ffiott not
jn miffen roilre. SiJitfe Kudfil^mngta {inb oiet (tringipieQec aU
bit X^tfen: ^\t ®(^itft i^ eS, bit oon btr fc^oia^ifdien X)rei>
teUung ber 8u6e in SReue, 9ti(f|tt unb ©enugt^uung ni(l)te mtifi,
bit tttnt ©enugt^uung forbtrt; fit tft c«, in btr cr ftine ^nnltc
genugfant gcgrUnbet mcig. X)cr Kbiag ift nii^t gebottn, au4 ni4t
gtraten, fonbern ge^ilrt gu ben Singtn, bit gugtlafTcn unb erloubt
finb. ©tin fiiattifc^er iRat i^ i^er, bag nicmanb 81b(ag [ctft.
„Za% bit faultn unb f^iafrigen <S^t(ften WAai (Dftn." Unb gum
Disiti.cdDi. Google
„®CTinDn Don btt eugC. SdS CbtlUttn. 151
®6)iv^ tttiHtl er: ,£DtP ct(i(^e mid) nun tvo^I cinen St^n fi^e&eii,
benn \old)t SQa^i^eit ft^r ft^Sblii^ tft im Aafttn, fo ot^te id) bot^
folt^ ©efttdire nit grog: fintemiil bai nit tun benn etlid) finfttre
®e^irnc, bic bie Sibel nit gerodien.''
3nn(t[t(^ bebtutfamtr mar tint tn jtner B"' gt^alttne ^nbigt
Don bet a^uge, bie und in (attinifi^ti ©praise Dorlitet. Offen'
bat brt(^t cr barin f^on mit ber ganjen Sugt^corle. <£r marnt
boDoc, auf 9tt(^tt, DoUtotnmtne Sleue u. bgl. ju Derttauen, unb
trma^nt, ftine Buf'ifit^t bet ber Slbfotution auf bie Seii^te dot
@ott aUtin JU gtlinben unb auf ben @taubcn an fttn 3}ti^tBung6>
mort. !CaS raa^rt 30Sefen ber :6uge edennt er in fortni&^cenber
Slbtt^r Don bci @ltnbe unb in fitter Sinnteernmerung, unb nur
btx bringt fii$ um bie IBtrgebung, bee nit^t mil bem oQtin rti^t'
fertigtnben @Iaubtn Dor ®ott tommt.
X)ie6 adeS mar fitr bie ©emtinbe beftimtnt, mit^rtnb ec fUt
bit @e[(^rten tine aaiS) alien @eiten ^in gtmappnttt roeitett Slufi'
fii^Tung fcineu S^efen plantt. Onbtfftn nbtigtt i^n eine dieife in
OrbcnSangelegen^eiten, bie Arbeit einftmtiCen ju unttrbrtc^en.
9Ia(4bem feine ^mtejeit ale Siftriltdoitar abge{auftn, ^attt er
auf bcm ©eneralfapitel ftiner jtongregaiion }u erfi^einen, hai bteft*
mal JU ^eibelberg abge^alten meiben folltt. S)aS mar eine Dtite
9teife unb ^it f(^ien nii^t ungefa^rlic^. Zt%tl8 3;i)ef(n, bie er
unttr btm !l£ittl eineS 3"1U'fitorfi ^attt aufige^en (affen, fatten,
mie natUrlt4, nii^t nur ben ganjen ^ominitantrorben gegtn i^n
in $arni[c$ gtbrad)t, fonbern auiij oitten anberen Suti)trS $(lcefie
crmiefen. Snan erfu^r in Sittenberg, ntit meldieni Slftr man
gtgen Sutler prtbigte, \a btfttmntteft feine balbige SSerbrcnnung
at8 flegcr Dorauefagte. IRtuerbinge mar and) tin nam^afler Z^to-
logc, 3o^. (Ed Don ^^ngoiftabt, bci au4 tnit ben fiumaniftcn
^jie^ungen ^atte, gegen i^n aufgctreten. O^nt irgtnbmte ttffent*
littl mit Sutler ju bredien, mad Sutler tief Dcriegte, Dcrbreitete ber
gelc^rte, Dietgemanbte uub libtroue title SStann jegt ^anbfc^iiftlii^
unler bem illamen nObtliSfen" (eigtntlidi ©piegi^tn, toomit man
in ben i^anbft^riften nerbil^tige ©tellen marfiertt) :S9tmerIungen
gu Sut^ere S^^cfen, bit DoQ Don ©dimji^ungen maren, i^n tinen
jtefer, SSb^mtn, einen ^nHuijttx btS ^opftte u. bgl. m. fdialten.
Disiti.cdDi. Google
1&2 Strife 11114 Otibellltig.
^0 cinti^foi i^ gtlnbt ringfum. lOie Si'untic, Ue ^mli^t
9la4fttQunBtn fUnbttttn, narnttH nti^iife dot ber Steifc. Sr
Iitfi^tDg bo4, nbtm fflc^otfam gcnug ju t^utt". ,3e mt^t fne
nUtcn', f4ric6 tr an Sang, ,bt^a mt^r f(^rt{lt it^ dDrmam."
,8ete nur jum $ctnt , bag tr fclbft fetnen Sn^ virft. @tin
©ifle fltffW-'
Setnnn Obttta, Oo^atut d. Stwpt^, bei i^m baoon SRit*
tcilutig QtmaSfi ^abtti mw^tt, ttia< man \ii) aUte Don t^m er*
liafit, anttDorlett n om 31. anscj: ,34 glaubt cB tvo^, ba^
Bitin 9}amt bti Didtn ftittfoib gcmorbeit ift. — ^ Ufftt, bii|
lie aitntf^tti p4 anf nit^M aidsncfl Dtilaffen, aU aOein ouf
^tfuni S^fhim, nli^t anf IBcbetc obir iBcrbJcnfte obcr rieeac
IBcift; btnn ni4t but4 unfer Saufni, fonbtnt burt^ ®oItc« flam*
^fcjigltit nierben uii fetig. SuS fotd)" ^cebigt fangen {ene ba»
Oift, bat, mlc bu ^tf)ft. Qon t^ntn auegtfttet toiib. Hbtr uni
Sht^m Dbcr @4''>iu^ mitttrt ^ait lit mcbcr angtfongtn, no4 ncibe
lit auff|ttrcn. @ott mag iuf^ent"
?tur nngtm gab bei fturfilr^ btn fUi Su^n Don ©tautrif).
geforbeiten Urloob jut Stiift. (£1 CTtnnerte btit StRerolDttnr
baron, nit n i^m Dtr^jgroi^en, i^m .elntn a^nt X)odor an biefem
man ju eriie^tn', unb tnig i^m auf, bnfUc )u forgen, ba§ 8ut^
nli^t ISnger ale nbttg Don bn Uniotrfitlit fcntge^Iten roMtb,
SBIan fic^t, ber flurfitrfi nar ftinnt froftffaT fieunUii^ gtfinnt^
unb Sutler ^atte ani) fi^on, too^t burt^ @palaAtt^ ge^Brt, bag ,tr
btn fsiiben t^tDlDglf(^n @tubitn Stttmberge ft^i gemogat' unb
moufgeforbtrt t(n unb Sariftabt, bet te^t ukbti gaij auf ftinct
&Aix ftanb, in ^roteftion gcnommtn, aiu^ nid|t jnfaffen uttbtv
,i^ na4 Slun gu f^ftppen*, tuoDon man ft^on rtbite.
S9alb vait bem @oiintafl OnaftmoboQ^niti (11. 8IprS) rei^t
n ai. ftbtt Sobutg unb SQiirjburg, too ec mit Sang unb an*
beren Sriibem iufamnentraf unb Don bem bottigm 9if4of Soret^
son Sibra, an btn er cinen (Smfift^ungebritf feintB fturfUrftcB
^tte, fcnmbli^ aufgenommtn uurbt, fom tr gur feftgtftfitm 3<tt
in Qeibdberg an. 9btt ©onntag 3ubi[att begonn ba« ftapUd in
bet Dorgefdiiltbitten SBetfe. mt aai) fonft iiblt4, ft^Ioffen fii^
an bfe fiapittlfi^ungcn gth^rte ^CiCputalionen on ;^ fie trl^clttn
Disiti.cdDi. Google
flaptttl in ^bttftcTfl. 15S
i(rtmal tinr grBStre Stbeutung, ba Sutler, pifi Ao^ Mt 3inbe
flints Ocbenfl, barin aaftntm foQu. Slot 26. Detttibtgte er,
tttt^rrnb fcin ^i^ttfec 9nn^rb Se^tr t^ refponbititt , im
Stapitel\(uAt M ftfofttre nor einei grogtn SSnfammtung etne
dlei^f t^eo(ogif4ei; unb p^ilofop^ifc^cr ®ii(c. 'Die brtnntnbt grap
btili^iten fie nufft. <&9 marn @ebatiScn, bit i^m ptrfiinlli^ Dtt[
vi^tigtr mamt, bic er ba i^cntlti^ jur Sti^nbdmg flKlte. ®r<
ftttgt, »!( cr fagt, .auf ben ^tiligcn ^aitluS, bn« aulnisJi^Itiftf
9tfii6 unb Organ S^riftl, unb febonn auf bnt ^iligtn XnguftiR,
btfftn getreut^tt Susltgei'', Dcrfot^t ct iai gdnj(i(^e UnDmnKgnt
bet annift^tn, buc4 (igtnte S^tm bit iSnabt ju errei^en. ,6A
i^ %dfa. 1x4 bet SKenfi^ gSnjfit^ an ^ Dtrjiiiciffln init§, nm
gefifeitft ju ntrbfn, bie @nabt S^iifli iu erluigen." Sltt(| Don
nM^rer unb falfi^ec ST^toIogit ^bett tr, obtr, mil er, tmi bit
9egen(£^ rec^t fi^orf jii marttettn, ^tft auSbrfidt, twn bti Stafrnf
tfKohigie unb ber SitujcSt^eofogie. 3[uf bafl (grfeniAare an ®ott,
nUmtti^, mas er burc^ Jtreuj unb Seibcn offenbart, fod man fe^,
nt<4t auf bae Unfid^tbaue in @oU, in bae ft^ txi^ Stn^meet^eeloae
Mrfiert, btt baS S&ft gut, bo« @irte bM nntnt, mil^cenb bn
flnujtei^tologe bie Sa^e fe nntnt, x^t fie ift, — rin Unterft^ieb,
ber ^di andt fogftid) ttt ber Ifrage ddh ^rft^ unb @nabe offtn>
6art. n^li^ttuier i^ gert^t, rae((Qer otel btftet (operatur), fan*
inn bee o^tM Ditf {Qertt gtanbt an SEiriftuui. ^od @efe^ fagt;
tffM bat, unb ts geft^e^t ninnaifl; bit (SSnobt fagt: i4 gtairtw
an biefrn, unb f^on ift ailed gcfc^i^n.' —
9iuc^ bie ^ttbtlfitrgci: ^ftffaren ber £^(otegit, trie ne(6 gatq
bn ®4otafti( evgeben maren, beteiligten ^(^ an ber Settatte, sit
Sutler btrictiitt, in beft^bentr 2Ceife, abtt [cftarffittntg unb tref^
fi4; nur einet, ber i^ng^e, btmerttt unter atlgeuMiner ^tttt>
felt: „V3enn bsS Ut 9autm ^ilrlen, vUcben fie da^ genif-
Iii$ peittigen." 3Ran airb baraufi f^Iitgtti bilrfen, bofi ou^
fttgerungtn gcgtn bie Dulgiirt SStligionettbung gefaStn finb.
®rogen Ctubrud mat^tt ^ut^ert fti^crte unb offene« flnftrtltn
«nf Bit^rert fitngcie, jum ZtH no(^ ftubierntbe 3u^<>Kt, auf
Oo^anntS Srmj, ben fpttteren |!Mut)lrefoitnater ®4»a(pen6 ; £^e»>
lialb 9iOicanu«, btr fill) um bie jReformatton ^brMtngene tier*
Disiti.cdDi. Google
JM aUdttilt. XnttaKtm.
Ueut Qtmaift; oU0ti4t audf auf ISr^rb €(^nepf; — oar ailtn
Xiin^ta aiti auf ben jungtn, nii^t luigctt^itai Soniiirifaner Wiat*
tin Su^er, l>tr, ganj trsriffen Den Sut^trt ^crfiinli^ttit, aiSbtttb
feumt Stn^m rnttei tat {inmonifttn bee fObat^u^n 3)eutf4[iuib«
Mcbreitetc.
Sttgtr itn DectEanttn Itreife mit im Stftbtm, befonbtre mit
©toupi^ unb Sang, ancf) mil ffiotjeilatte gint, brm Stiiniberfltx
9iiBnftintr|)ctbiger, tain Sut^trt Slngeltgtn^t ^iti tanm jnt
©ptai^t. fit burfte fio^e Xaqt ber (Si^olung feiern, btien cr
Aiu^ biingcnb beburfte. S)n $faljgraf ffiotfaQng, btt JSiubtr
beC r^if^cn Snrfilr^en, an ben ei cEKufoKe aap^o^ita dm,
tub i^n mtt @tau))i^ unb Sang in ®aftt, bcDtrtctt i^ ouff (eftc
unb jetgb i^m, xoai ,itnt8 {Bnigtii^e onb aagciorbfntti4 ttrS^tigc
©(^tcf an @t^en>UrbtgItitm ^e. 8n bra fturfUipen Siiebrid)
fi^ricb cc barauf, Sutler ^ttt fo gefdfidt Mflputitrt, .bag er btr
UniDcrfitftt Siittcnbtig nii^t geringtS 8i^ cingttiogen; eS mcrbe
i^m aud) Bttl ^rtie Den geU^rten 8ntttn nac^gefagf.
fifl n>aRn augent^me Srinnernnflen, bie er oon ^ebeOierg ntit
fortno^m. Xnfongd 3Rai nto^te et fti^ auf bit KUdretfe, sum
SeU iDicber in 8egt(itung btc iQrUbn. 49it firfnrt fn^t er mit
Uftngtn nub gang. Sergetieni fn^tt er ben erftertn, mit bcm tr
tanfelben ffloflcn benuftt, Don ber CSa^r{|eit nnb iRit^tigleit ftineff
@trtben« ju fibtiitugen. 3n (Ecfurt ^offtt ct, bui(^ mfinbli^e
flueftira^t Xtntoetter, bcr immer gereijtir geiDorben mar, unb,
tpie t8 fi^eint, i^m Dor fuijem fogac grobe Untenntnifi in Xi^tO'
logic unb ^^Uofop^tc DorgcDorfnt ^ttt, umftimmen ju iSnnen.
^n ftincm 3)itner abgrmiefen, f^ritb er i^m eintn fieunblii^en
Srief mtt bn gotijea 3:)anfbarfeit etuce @4U[tr«, bcr ft^ bcDugt
ift, Dicltd Don bem ge^rti gcEemt ju ^n, ben t9 abtr barnm
um (o mt§T F^metjt, in ben mit^ttg^en SDtnfltn gu onbeten Sn>
ff^uungen gttDnunen ju [tin. <£r erliart, nni )u bieputiertn, bii
bie fiiri^e tntfi^teben §aEicn uUibt, fprii^t ee abre bod) jugleitt
nnnmiDunben ole ftine fibttjcugung aia, bag eine SZeformation
bcT ftiti^e nit^t mSglii^ fti. e^ne DoDftanbtge Sufirottung bcr Qa-
nonce, £)ttrctalni, ber f(^oIofitif4(n 3:^oIogit, ^^ifofop^ie uttb
Sogil. Samit fitl freUii^ afia, nerauf Sirutoettcre 9lu^ 6e-
Disiti.cdDi. Google
etu^nng btt ScfoIntioiKiL 155
cu^tt. S)a XBM fttne ^Jcift&nbigunfl inilglii^, mdt iti eintr ^a*
fanunaitunft nii^t, bit bann mdt erfotstt. Si oetlitg @rfurt tnit
ttm StiDuglffin, bag mit ben Wttn, bie in i^rti folfditn a){ei'
tuina grau gcmotbcn, ni(^K ju mo^ni fci. 'Ctfto grOgeie $off>
nung ftfite er auf bie Ougenb, bit Pt^ ju btr S^eologit mtiibc,
Mt „3tfum S^riftum at« bofi tDa^rc unb tinjigt Sii^t tJicbiee".
%m 15. anat not tr tsitbti bo^nt, Ubrigtnd fiif^ unb
fltfunb, mil feit langt nfi^t. 3)it SRttft bei fdiilntm ^^[ing6<
uetttr — bit SBiir^urger ^offttn batauf^in, mfc cr beri^ltt, auf
tin guttd SQtinja^r — , oni^ bie U^ttt Stbmivati\t toatta i^nt
^nt btfommtn. S>it Jlfirtunbt mctntcn, cr uilrt ^iirtft unb ftatt>
fii^cr gtiDorbtn.
Sofoit na^m tr bit natnhxoi^mtn S[rbtittn auf. ^n taum
«iner {Qod^c toartn ftine (Srftdrungtn gu btn S^tftn, fcine SRtfO'
Intionm, bctnbet. 31m 22. 3Rai fi^idtt tr pe an ben Sifi^of oen
flranbenburg mit tintm btmiitigcn, uo^t am^ fiir bie £)fffntlti^'
ttit beftimmten ©ci^nibtn, in bent tr ftlne bid^crigt ^janblunQd'
Dfift re^tftrtigt. B^S^''^ ^"^ '' '>"' Sif^of, na4 (tinem @ut'
bUnten ju Itnbern, ju fttttcf|tn, obet ouif) bit ganjc Arbeit in«
gturr JU merfen, btnn i^m tiegt tti^ite boron, ffir bisputiere,
^Qe nf(^td Qle fitter ^in, ermaite oietntt^r baS Urteil ber Aiti^t.
S)er Sd^rift fttb^, bie tr bcm $apftt nnbmtt, fe^t tr augtr bem
!Bibmungefi$rttben an bieftn tinen SSiitf an fetntn gtlitbten ®tau'
pit} Doran, ber bit Qberftnbung bts S3ectee an 6eo X. Dermittein
foatt.
JDIit ber grSgttn Offen^tit unb ber Ku^t cine« guttn ®t<
»tfftn« fi^rtifpt tr btm $a))fte rait bem Sifi^of, uie t» getommtn
fci, bag er, ber ungtlt^rte, oUti Qttbung bare SPtann, btn man
^t etnen ${itetittr unb Xpoftattn fc^tlte unb mit taufenb @c^tm))f'
Dortcn fi^ma^c, ee gemagt ^obt, in bie Cfftntli^tett jn treten
nnb jene ®tieitftt|ie au«gel|en ju taffen, moju tr ale eln Dom
Vopfte autorifitrter Sottor bei 3:^eotogie bofi 9}«^t ge^abt ^abt.
2)a cr nic^t wibtnuftn tfinnc nnb flc^ giogtn fiag iugejogtn
^bt, ttoUt cr, nn bie ®egner ju befjinftigen unb bit SOSiinf^e
DicEtr )u befiiebigtn, numnel)r (Sitlilrungen fdttet £^[tn ^traufl'
fltbtn unb joar, um fustier ju fein, untti bem @i^ut}t be« piipft-
Disiti.cdDi. Google
US eci^t on eco X. mib etonvit}.
ti4icn 91«in«l. 33aiau« mUtben aOc erimntn, mie rein, unb eii»
failig n bit fiti^lt^c (SttDoIt gtt^ unti i^ie Sut^iung atfa^it
(>be. Sr unttr(9§t babtt nii^t, bosanf ^Injantifni, bag f^onbtr
Untftanb, b(^ btr fcDntnc nnb gut Ist^olif^c Snifllt^ i^b at
feintr Unionrfitat bntbc, geatn ^it {Bo(r^tlt btr gieen t^ dot*
gebrnltro Stfc^ulbifliuteni fprlta^. Sc^gHdi mtrft n ^. bctn
VoVftt lu 3il6tt> vib ccfn^it i^, mit f^ ju nai^u, uae tr
iDodt, SdtR ebct Xob aire l^n }u Mi^Sngni. 3a feincni 8b»>
fpnii^t ucrbi tt bat 9a0fpni4 S^ci^ tribinat. ^ttftt er c*
Dtrbient jn fltrte^ fo fit cr gem bncU bop.
Qnan tftnn bas il^t aiil»rf Mrftc^u, aI9 bag cf im SaO-
bciDugtfein fcinti guten ©at^c In bet X^at bit btftinnitt fraff*
miiig ^, bog ber ^p^ t^m bti^men mtibe. 61 tonntc Der-
fprci^tn, tat ben HuSftinu^e be< fapftti (g^rtftt €tiini» ifUnn
ju umOcn, mtil ci ^ ale gutei ftat|oIit baioHf onlitgt, baft
6^i:ifM b) t^ fpia^n loirb.
iMitte cr bcBi '^ap^t tax angtren Scrtonf bee iDtnge aod<
eutanbtcgefett, fo Iftgt ec in btm ^itcft an @taitpt$ ben ttStre>
S^en 9<tti)iti i» f^ 3nneree f^onat, legt er i^ bar, »it er
jn fehuc etgentUmti^ett X^cotogit gclommen. 3n ^ntbartnt
btntt tr baron, bat t9 boift Stoupt) getntfen, btr i^ bnri^ fetna
feciforgtiifc^tn 3<tfl><^4 Pi^ SrCenRtaiS bc< nof^in SBeftne ber
Sugt gebra^t, bad tr biinn fo ^n^Iii^ in btr Shrift befclUlat
gifnnbnt ^altc. ^Eitttn a i^n bStt, ftine Shrift btm ^pfte ga
ttbtnnitteitt, bainit fie f^nt tftie ^itrfprci^erin gegen bit Utntcitbt
btr Qbdgeftnaten fci, fo wotfc tt i^ baarit aiilit in fetaie @t>
fi^ieti MiBiddfl. ,^ ntU alUft nt oitf nMint 9tfa|r ^iit
g(%n ^ben; 6^ri^ mag jnft^, ob t» bae &tine t^, xoaA
iti get^R ^abt, ober boe 3ntint.* Xu4 ^>tr fprit^t er ee gat,
bag tr Stjiifiufl ata fidntn fHii^ttt ftmartt, btr Don btm riimtf^
Stu^fe au9 fprn^tn vtrbt; aber er btnit bodt on^ on Ue aJlOg*
O^eit, ba§, bee ®pm4 gegca i^ auefoOeti. obn He geinbt ben
Ct^ iibtr i^tf butwntiagen lilnntm. Senn bie« gef^a^e, aena
fie i^ ben ^maitm , miibcn &ei6' nj^imn , f» mttrbni: fte t^
»ie(le(4|t nm dn obn jiDet ©tunbtn' fcinte StbtnS iirmer ma4ni':
„3Bir gtniigt btc filgt firlftftr unb^ erbsnntr, mcia $err 3t^
Disiti.cdDi. Google
3ii^t bn att(Dlulumn. 1S7
^ifbrt, bcm i4 fingti ttecbe, fo lotige ti^ bin' — bae ^gt
bai^ nn>^ bn anit gegtn baB UittU bcr iKtc^t mrin (Srbarmer
liEct&tn iDiirbt — , ober bitfei Scboitle litgt no(^ ffcn, no4 ^ftU
tr lie 3>'f'iii''>°fQ bn ftT4[l4^ Obnoi iinb biunU ben ®u(
kr SBa^r^t ftir gtisiS: aQRt>tng« tin (tt^ntS 9}cctraiun na4
fol^en Sbid^ungen, mlt fit in ben 9ttf«bittonni uorlitgtti.
aSif^reab ec nut Mc m^i ifot, feint Sl^cftn tDiffenf^iaftatl)
)tt tegtttnbtn, einjtlnts auil) ale bUtpataibd ga bt)cld)nai, f^rcitd
n bot^ f^m (i^ voinilrts. @ti^et(f| bti btm i^m t»rfiinU<t
UiibtiB^ai ^Jstiltt eon btr Ou^ anb bti tlsSBe nad) btts 33tt'
^liltnifi bti Silnbne jmn ^cfter, fomit bcc Oebeutung bet iuxdt
^itfcn auegeft)EDt^ntv ^bfoCutiDn, fli^t er gaar nnt tttiter au0,
noi0 er f4|on ftii^r auCsefptcn^en, librigtnS {e^t auf @ruitb bet
^igm ei)iift, btf @»tt aQttR es ift, bet bit SUnbe oerQitbt,
bag bet ®loube lUt bie 9)n^etgung ^vttti au^ o^ne bit Strte
tKi iSenngl^iins bie Sngebung nCongt, btr Vrttfttr nur btr ge<
fc^e^enen SSergAmtg DergemilTcrt; bavit orrbinben fl(^ abtt fi^oti
^ngctimgcn, bit son ber JD^renbeii^tt, bem ^roati^t, aUe ®^btn
anfjujfi^en u. bgL, nii^te mt^t loiffcn moUtn. 'Ba.% btr ®(ba1;
ber ftinite, aitS bem fit ben mia% niifmc, bta 3iecbienfil btr
^eifisrn fti, nrirb )t^t geltugnet, mtil nietnanb imflaiAe fet^ bie
gbttlic^en ®ebDtt }» erfUQen, gef^meige ienn, mefir )u t^un.
jtbtc Dide ^agtn if) et ^4 fc^^ft no4 ni4t Kat genwrben, unb
nan fann Bei^^ttn, nit bie (Ertenntntfi nft^enb btS ®4ctibtn4
nlb^ft. an btr tintn ®ttae beftnnt er fid) auf Ui beftimmttfte
fUr bie Snna^mt eineS gtgeftutte, roas i^n abet nt(^t ^tiibert,
mnige @eitra fpStir lire fftei^ Metjeugenbtr @rltnbe gegen tai'
f«tbe atqn^ren, o^ bot^ botany ben tittf^cibenben ©c^Iug jn
jit^. aRt^ iii« ®tD)t4t fallen mit^ten bet ben ©egnern feint
&§etinigat Uber bie tirililiii^en '©enolttn. l£r mill nnr tiipw
ticmi. Hi bit S'vc^t entf[^ieben ^abtn niicb, aui$ batUbtt, mat
ct ara ber @i^rift ttmtefen ju ^abcn mtint; abtr bie Sirc^e ift
i^ fttDtenege bn $ap^ ober bet c0mifct)t @tu^[. Sr trttRHt
bk SttfEagtH btr xim\\tijtn fiirt^t on, mett man ber apoftDlifil)cn
ttatoritllt tDti(f|tn mug, unb bet riimi|<$t @tit^ ift Obrt^Idt, ber
nan na^ Bliim. 13, 2 gt^i^tn mug; aifo tint Obr^eit t>ie
Disiti.cdDi. Google
158 Wtfofutiimtn. tttjiL
anbtre anS). iCog einmal ^apft ®i^tue IV. tine SJftrttate ttbtr
btn Slbtag eriaffen ^at, 1ft ttli^t maggebnib. !Cie Sntft^eibung btr
ttorlitgfnben mii^tigen Stage itn 3ufoi"tntii^aiigt dntc aQsemttittn
Ktfotmation i^ Sain 'iti^ aQgemelncn Sonjlie, nld|t btS $af)ftt$.
SDei $a|)ft allcin fann iDttiig tiftfm, oui^ n IfE ja bent ^rrtum
unterioorftn. „Wii) (ittnmctt t^ Qar nit^t, toaS bnn ^^ift ge-
fAllt obtr nt(|t gefsat, tr tH rin anenf^ toie bie Ubrtgtn au^".
X)a« Itingt boi$ tocftntlii^ anbtiS aU in btr SibmungStpifttl;
man borf baran trinntrn, bag etbort (iioatttt, bag @^nfhi9
in Sco fpre^ni mirb, mS^rcnb tr ^ttr Don tintm ^apfte fpiii^t,
ber „nad| feincm Stop^t rtbet". 3}on btm rtgitrtnbtn $ap^t
^at tc Ubtr^aupt tint gutt SRdnung. Sr r&^tnt feint Un>
befi^otten^cit unb SKbung unb ^itlt i^n uUrbig, unttr gfUd*
lii^mn ISer^&itnifftn in tintm anbtnn ^a^r^unbttt ju (tben, —
^ugtrungen, Me, loie ernfttit^ fie and) gemeint ftfn moi^tenr
nimmtr gttfgnct martn, ben fiidarf auSgtpritgttn, anti'IuTiaitptf^en
IS^iatter btr ©i^trift mtniget etnpflnbti^ iu mat^en.
Sit Dtelte lag ba unoermftttit ntben ttnanbtrl Tiic ganjt
Xieuotion tinee in S^rfurc^t oor btm riimirditn @tn^Ie auf*
gemat^ftntn Wirtt^tS unb bad lii^nt Selbftbemugtfein tinee S^rlften
unb S^eologtn, ber ft^on iieteit ift, uenn ti nit^ anbtrd frin
tann, uad er nic^l I|offl, feint ®emtffendU&trjtuguitg tiner Banjtn
SSelt gegtniibtrjufttatn. 'SlatMti^ ai^ttttn bie ©cgntr mc^r auf
bae It^tcrt, unb man braui^tc feine U)illliirli(f|tn golgtrnngtn ju
jit^tn, ba uartn $unfte gtnng, bte bie ^ertf^enbt X^eologit on-
gretftn (onntt.
Unb noH) tfft bieft jReToItttioncn tm iCrud trf^itnen — t»
ntrb faum Dor btm Sugu^ gefd|tf|tn fein — ^attc Zt^tl fort-
gefa^ren, gtgen lf)n ©tlmmung ju maiden. Oegtn 8u(t|fr« ®tr«
nton Dom KbCag litg cr cine ©egcnfi^rift erfi^eintn, balb oui^
rint jmeite SRei^ oon JC^efen, in btnen bie gt^rt non btr M*
Stmatt bee ^opfteS Ubtr aUee unb jebeS in btr fftrdie auf bit
®pi^t gttrieben unb im !Z:ont bte jfegermtiftere boooc getoarnt
mirb, btn Slrtlfeln Sut^ere obei feintm beutf^cn ©trmon, bit
jtntn @&^en mibtrfprHi^tn , anju^dngen, ober jle jn Derbreittn,
„bcnn bae litr, bae btn 8crg anrUEirt, foQ gtfteinigt utrben".
Disiti.cdDi. Google
iCamit mar btr @ttett))unft offcntunbig auf etn I|S(^ft gtfO^t'
lit^te ®ebiet iibtrgeftitett motbrn; Diclleii^t ^attc man olifi^ttt^,
urn Sut^ere SJibtrf^irQ^ ^trauejuforbtrn , bit tibtrfpannttfttn St*
^auptungen Ubet bie piiffftlii^e Unft^tleft aufgeftefit, aber Sutler
na^m ben ge^be^anbft^u^ til^t auf. ^max Dttanta^t i^n £t^t(S
SScrefftntU^ung iU feiner ficinen ©thrift: ^rcE^tlt be« ®tf
mond, ftlntr (t^tn ©trtitf^ti^, in btr jntn trfittumatt ftin XBi^
nnb ftine @(^tafifettie(cit , bie fcine ©atitf, mit feint natiirdt^e
Strb^it ^1^ Ubtr bit X^or^ttt tinte ©tgntte eig{<gt; abti auf
Zt^tli ntttt @tit}t 9>>'9 <c ni^t tin, tiKiirte fogar, bag tt fie
„bt0 tnc^ren XeUS fUr ua^r ^Ile".
91n4 txni <£<! oon 3ngo[flabt, bei ftint Oieftettn aU pxU
eati, oon feintm 99if(^of gtforbcrte SlugtTungtn ju tntfi^ufbigen
futfitt, ontwoitete ci tti tincr tltintn ©((irift, rflfttrieltn" (®ttin»
dgcn), lieg |lt abei, uit Jentr, n((^t itn ttiai audge^tn, fonbtm
nerfarbte fie nur an ftlne i^rtutibt. SBie ftarf bit @tgenfil(t
jDtfdttn tintr biblift^ gtrti^ttten unb etnei fi[^ auf ben Se^rfSfttn
bet @d)otafti( tcbauenbtn X^eologie audi ft^on maren, mie ^eftig
bit ®tgner aui^ fdjon auftinanbtiplaftcn , t9 uaren bie^er nur
¥(Sntfteien. Slber ft^on bereittte fii^ <Sr)lgeTt« dot.
Disiti.cdDi. Google
3. KaptteC
fttt^m ^0^. Die IDn^iuilUngni nit CiQclni.
91a4 9Iom fyiitt bit ttflt Aimbc ddh gul^a« S^ftn, uric
nil ^Oittn, Aaifttrft Sllbrei^ Don aRalnj gtlangtn (afftn. Seiner
fluff oibtEung , e»en $roi^ gtBcn SiU^ anjuftiatgen, ftitn tnim
jtbDtl tiii^t fDst(i4 na4- ®r> ^liehit bcm ^o^ftt 8to X. lam
bit Sflfelegtniieit juKu^ji utt^t fe^r ml^ig dot; fit crf^ten iifm,
toit mon^eni beut{[iKn {jimumiftett, tiittit aetta tli dn 3Rita(i)«-
9t|([nl. @t(tflCHtli(^ nannte tt btn SBitten&trgcr $roftf|OE mdffi,
aaOi einen ftinoi Sop^. Sutler feltiff tooUtt fpttter niffen, ber
i^apft ^atti, ate ei fttnt S^^tfcn ju ®efii^t bcfDmmcn, Qtfagt:
tin DoQei, tcunltntt ^tutf^er ^dtte fie gtf(^iieti(n, mtm et miebet
nil^tern vUrbe, mUibt er anbtrfi bariiber urttUtn. ^tbcnfafle Htg
tr bit ®aiti gt^tn; bad rtitjige, baC mir ^Srtn, ift, bag ec ioi
flnfang Stbruar 1518 btm Sluguftiner ©abiiel SStnttu^, ber baS
©cnernltiitaitat iiber ben gtfatnten Orben ontrat, bit SRa^nuiiB
Diitgab, „ben SDlctifi^en ju btfttnftiBcn." £« fei ein Itiditee, bit
tben aufgtgangtnt diamine ju liSfi^en, toit^ieitb tine SerjOgerunQ
(tii^t fcfjtimmc @olgen ^abtn I5tintt.
Sag mac iuntti^ft alits. Sinftti nalimtii bit ©a^t loi^t
ODn JInfang an bit SDominitaner in jRom, Dor alltn tin SRann,
ju btfftn Obltcgcn^citcn ti ge^brtt, btn in JSiit^trn bt^nbtii^en
Ae^tTtitn nai^iufpiiren: ©qlDcg'ttr anajjotini, Don fttntr SBaitrftobt
^ritrio aad} lurintg ^lieriae gtnannt. Qr btlUibttt ttae ^f)t
©ttlle im papftUt^cn $a[aflbitnftE unb mat jugteti^ Senfot aQtr
im liimiF^tn ©ebiet erf^ttntnen Stlt^tc. 3n btr Icgten 3tit ^atte
Disiti.cdDi. Google
€4fi)r^ $ntna« niA fttit Siinlog. 161
«r aaSt mU btutft^en Slngeltgtn^eitfn ju t^un gt^obt. %l8 twr
ipTO}(i btS STnii^tin an iKt rdtnifi^tii ftutit Uttlianbttt nnrbe,
l^tte tr ncbcn anbtmt al8 !Rt(^tct fungitct unb im ©egmfa^ gu
fcintn SoDegra, bit cine Snifpici^iing bcS SngeKagtni befltriDor*
tettn, fi(!§ feintn OibtnSbrtibetn giitt^g gegtigt.. ®o ttat n ani^
^t fUr Zt^tl Eiit. aRitttn out feintn Stubitn iiber S:^otnaS
Don Squino ^crauS er^ob tr fii^, toit cr in einei ^"f^i^'f "X
-ben ¥q)]^ citlilrt, urn s^gen gut^ti, btr ftinen ^adeit miber bie
^ftge fiir^e tr^obttt, ^lif afs @4ilb entgegcnjuuerftn, bt>
{(itiiS JU (rfo^ren, ,ob Sut^r rine eifcrnc Staft obtr tinm c^trntn
■flopf ^abe*.
^n brti ^gtn rfi^mte fii^ ber 9Jcrfaffer fdn fficrt ODtlenbet
JU ^btn. ©tine SuStaffangen martn nnc Hnt an ©C^mit^ungen
Ttit^e Serttibigung , au<^ ber fi^timmfttn @li^ Xtfitls, o^nt
itgcnbueli^en niffenfi^afttiifien Strt. SBl(^tig maren {ebo^ bit
gintbamentalfage, bit tr ftintr ®[^rift voranfe^te. Ct trltarte
offtn: 3)it aQgtmtine Air(^e ip i^rcr Araft nai^ nuc in btt lO*
mifi^tn Rirtide unb bnn ^av^t jufammtngtfagt. @tf lann nii^t
icten in btm, nas ^ Sbtr @Iaubtn unb ©ittt ftpft^t, cbenfo
inenig ber ^offtr tt*^" ^i^ Q^^ ^ii))^ ^anbtlt unb, toai in ftintn
^Sften ftt^t, t^ut, urn bit !Q3o^r(tit gu crftnnen. ,V3ic btmnai^
^(^ nii^t auf bit Se^ren btc rbmifc^en ffiiri^e BecIHgt unb btfl
cOmtf^tn ^iifFt'S' "IB ti"' uniriigti^c ®Iauben«ctgtI, Don btc
au4 bie iKtligt ©thrift jh:aft unb ^nftl^ tm))f{tngt, ift tin
Atger." Ziabei ift tS gttii^giiltig, ob bie Jiir^e etmaS burdi tint
anebTtid(i(4e Stftinunung obtr burt^ gtno^n^eitSmagige Ubung fe|i'
ft^t. iCaraua fo(gerte er bie S3t^au))tung, bit tr ale SDIagftab fUr
bit Sturttitung btr einjttntn &i%t Sutlers ^inftcDtt; „9Ber ^in*
fi^tlii^ bes 9.b\e.^ti fagt, bag bie rOmifi^e Bv^t bas nW t^un
tttnne, mi fit t^otfiii^Ii^ t^ut, btr ift tin Sc^er." — aatibtnge,
tDenn bieft bent !inioniae entle^nttn ©runbfS^t toirfiii^ ju 9iom.
%aitta, bam toai fttr 6utl|tc toenlg ju ^offtn. Unb taunt ^attt
R bieft ©thrift tr^aittn, ali n trfu[|t, bag t9 t^tfttc^Iii^ fo tDor.
iS8 voat U^t mtrHii^ ber Rt^trprDjeg gegen i|n eingtitittt. 'Cer
^fitii^e ^slal iSlarto ^crueco ertiob gegen i^n bie 3[nt[age
atif ffefeerei. ^u feinetn Slitter murbt ber anbitot bet pttpft*
3,;. Google
Itt Citation ■aei) ttrai. •otckl 8nKtnB nnb 0(T|aiti ^dn.
Ki^tn ,Scmctei'', $Rnniqmu8 O^raiKd, 6if(^vf eon H«co(i, uab tbm
itntr ¥rf«ia0 btfttlit, bti Snt^ f(^ Offrntlt^ otruttcHt ^Hc.
Utib an ttmaS anbcrrt «M 9)eturtcllung ba^ttn ftint Slitter
nll^. Sor Qllai Stngm tcvc^Kttn fk lonad), Sutler in i^re ^ie«
naft jn tttDinratn. ^D""^ *^W^ " iti atTn gartti tfate €i-
toltni, bte in SfBittcnbtis fltn 7. Hiiguft tintrof; bonai^ foStc cr
^4 tiRMn te^gii Zogeii voc fdmn 9M^eni fttHtti. Sber ntniae
tto(^ flMKi g(au6K Wiin bn^ atiben SBHtttl mttDCitbM |u
mUffai. 3«tet {ritrDn^atite ©^inutct unb au4 bti ^ft ftfbft
HMttbtcn <fi4 bM^Ib osn nracm on ben ®«neia[i>itai bee flitflu-
pin«rorbtn« dJobritl S8en(tu«, — bit ©ttDt be8 ®n«coB iwr
wArftitt. 'Ottfenw nn{itt ^ ^a^ttt, bag cS fcine ®4»itristtttm
^bra ^ih^ gtgen Sntfitc Don OibeM nKgtn Dorjnot^en, ba man
bit iBcjlt^flngcn fclntS nmritttlbaren SSorgtft^ttn O^olMn fl. ®tau>
pit in lt|m ft^T Bo^I lannte. Xtec cr gduMc ttit Snittct
gtfaribtn gu ^abm, tnbnn ei fcine ^irffnxng auf bit oltc Qifet-
fn^t ^tfdien btm fSifrftf^en ^roDinjial unb brat ^knnaflMCar
bCT beutf^ot jtoagtrgadon grbnbete. S^lacaaf^n ^a^I a bm
ftflertn — ee not bet fptttece xm ble Stefonnatlon iSiejilfalene ^wfi*
DftMnitt @ti^arb ^ecfet — in rinem @if|r(ifien tunn 25. K^uftr
untie ^innele auf ein ))fip{)(i^ ^tne, metres Sutler ate Doll-
enbeten Se^er Iiinfleae, bei strafe bee Serluftts aSec ©robe,
SUrtan unb Waiter, biefen ju ergteifen, elnterttrn ju laffen »nb
n ^ItRben unb ^ii^n ecfcijclt in ®eiDa^fam ju fallen, jo ee-
teift i^m bit ®tisatt, jenn^m ti gur Slaflffi^rnng be8 Unlet-
re^mene nbtig erfc^itten ntrbe, (S^iunninnilQtbn unb 3fntccbift
}u Der^tlngen. Ige iri jmetftC^aft, i^ bttfcr ^ef^I an feint Kbre^
ge(«ngt ift^ ein iSerfut^ il)n auS)ufa^ren Ift reo^I n{nna(« gtnta^t
voibeii, {ttii^mo^C ift boS St^i^ftUd ein fflrrt^enber SdtvM
bafttr, oor wrftften anttltin man in 9}om ni$t jtniliffc^redte.
?ut^r ^ot rrft Did f)}ttttr nnb ;nar nur fine buntCe Smbt
bdowi er^ten, abnr ec mugte liingft, mad tt jn tTraartcn ^atte.
Sdion ajtitte 3uti fpri^t tr bantm. 3n ben Sti^en btr ilfreunbe
nnb ®iiBnei ocrgiillertc fic^ mi^I noc^ bit fS^afyc, aC« fit bo*
male \(^m mx. ICei; @raf aibrti^t Don ORantfetb lieg i^m
buri^ gang bie dSatnung juhmimen, {a nii^t bte @tabt ju Dtr*
Disiti.cdDi. Google
etgtn Vritriat. U8
U^tn. {&t (i(g ft(^ biee niifit onfei^tnt. ,3c^ ^^% fi^rtiEit tt
an Sint, ,bn €il|u[bntr Ocfn e^tifti ju fetn, bti Ditaet^t ai4
js mit fsBt: ,li$ ntrbt if|m jeigu, uie Bill re um mtiats 910'
nenl nptHtn (tibcn mug'. — (gs Qef(^^e ftin ^itil^r ffiiUe.
3t RteI|T ime tsiUw, uffl fo tnc^r DtttroBC ii^. Sntin S33eib imt
auitie fiinber fisb oerfnrgt, Sdet, $au« unb $afit finb oerterlt;
f4int jtrppdt maa mir Kuf unb Sf^amcn. Sbie bftlbt ttrtg, ein
fi^vai^M aab gc&ro4ent« Sbtperi^en; toout fit N) tttEimtii, mnbta
fie inl4 ukdci^t nut tin obei juni Stniant btS 8ckn« amet
nudiai, obtr bie ©celt niecbta fit miz nl^t canben.'
au Sut^ bit @4iift bte $iitria« trlblt, trfc^ ec fftc
bn tifttn Snginfittd, ob ber ^c^tn 3:itel nnb Silrbtn bt« !&tx*
faffne, abcr bre 3n^U Drettubtctt ferae ©tlmmitng: a eijit^tt,
bag ti barlUitr Ifabt Uitm mUffttt. Sogltii^ ft^le et fh^ bnan,
bem „SaIb« unb Slcfoifo))^tften% mit tr 1^ unttr Hnf^ittinis
auf ftinen Sfamttn bcnotnt, bte gtbil^nnbt HattDOtt ju tctetltn;
ec irim^te not^ mtniger 3^t ate fener: in jtsei Xogen mar Ue
ne^ttrt Sogtn ftorle Sc^dft betnbtt. Den Kiteet ^tau ftine
^o^t ©tcUung nii^t abgt^atten, bit beltUitQeobflen SuBbrUde jb
gtbcani^CR; Don bitftr @tUe murbt, rota vsoffi git beaten, jutcft
b(t inte anDbnntn fo mibensiirtise Xon in ber Stieitlttteiatnr
iniet 3*" unBeft^lBfltn. iDog btr tEitliingififie JBouemfo^ i^
nt(^ uneruibcrt Eitg, mac m^t jn oecannbecn.
!8iie gtring et ben ©egnec f^it^tt, geigt bre UnftatA, btt| »
befftn !!)taIog }u glti^n 3<it tnit fetner Sntgcfinnng in bta SDnuZ
got. Sdfon ffinbe Sugiift lonnte re ftinc €[{)[ift nn bie giennbe
onftnben. Mm tonnte fie gcmiffeimagtn aU Hntuatt oaf Me
Sltatton nat^ iRont anft^, unb an £)tutli4[teil licg fie ui^U jn
uUnf^tn llbtig.
greiOi^ bae SStftottl^e tft t^m au4 ^iec bit Tit^tige ^ftf^ns
bet I3ngt: .Stbenbige unb ua^re Ouge f|ttgt bie Stele (aeliifen
nott btm Salter urn ®otM niiQen unb fit fo beon^ren unb je ntel^
nnb mt^c bavon tnnncn." Kbec ber @egnec niitigt i^n, bn^
an4 Buf bit fitinjipieaen ^ragen tinjuge^, unb fo trfiBct tr
benn, bie ftin^t otrtutK, b. % i^rre JEcuft unb i^cttn Seftn no^
nuc in Wfnfto, i^Ttr !Rtt)riifentation nai^ nut im aUganeinen fian>
11*
Disiti.cdDi. Google
lU Oigcn friniac libtt bas SottjU. 6«mon nam emu.
jH eifmntn jn Unnen. 9u4 ^icr fpcidft tr ts au8, bat n nuc
6tS }u tinnti ADnjtl6[tefi^tu6 biepntinm tnode. @i) lange (Bnne tr
ttlt^t ale fftfecr angEfr^tn nmbtn, ba er gegen cine blogt nOpinton"
lampfe. Snpcr nii^t, nU ftietiat &t[|aii)3te, genttgc bit blogt n^at
bet Jttri^e*, utn tine itffn jn. approbttitn, alfo ^iit btc eef^tug bet
jtitt^e, bettn foiro^I ^^Pft unb jtotijit tann lirett — baS
Ift ber mtitge^tnbftt gortfi^rttt in gut^trfl Xnfi^auiiiig in biefer
@4Tift — ; obtt K fii^rt nii^t cttoa fort, toit man trtDartm
foQtt: „uiib btc flonjtlitn ^oben Qtirrt*, fonbtnt t^ tin ©egniteil
banon ftft Uberjtugt, bag bice nit gtfi^e^en ftl. SS fi^cint tin
SSiber[t9iu4 boiin jn Utgen, bit Sntfi^nbung eintt AongiM ja
forbein unb jugltii^ S'^(^i"1tit }» bt^ufttn. 3Btr bUrgtt baffir,
bag te ni^t aui^ in feincnt ^Qc iirte? 'Qitfe na^tiitgenbe
Stage berU^tt et nit^t, batan btnit tt oQem Hn[(^tttt nai^ gat
ni^t, Dicltne^T ^offt tt, ba§, ntc bic ftU^trtn Soniilitn, ait^
boe Ubtt i^n utteiltnbe tnit @Dtle« $ilfe bie liBa^t^eit ftnbtn
UKtbe, ttma mit jmanb getiop btn SIi(f|tn ontuft unb tnit SQt*
ftimtnt^tit iRtcfit }u et^altcn tinatttt, o^ne btmfclben irgeobmic
Unfe^lbatttU jujufc^tcibtn.
Sent SStmertung Ubei bic Ronjifien toat ilbdgenS nui gc«
ttgtntltt!^ (Ingruotftn, Den Sutler feibft nutbt t^t Itin mcitertr
Sett beigtftgt; iebcnfoUS jeigt fit beutli^i uit ft^r tr ff4 f^oti
Don ben tamififitn Snfc^auungen Ubet ^apftgcnalt, Siri^e unb
Aoniil cntftrntt; baS tniib noi^ tlaxa mi feinen gleit^jcitigcn
^ugeinngtn iibtt bttS lIQefen bte 9annc«.
anit ber Stage vom eava ^atle cr fii^ Ittngft btf^aftigt,
Utntgtt unt feinttoiQtn, atS in 9{ttdfid)t auf feinc ®einetnbe<
glitbct unb Kn^ngcr, btntn man f^on Dtttfoi^ mit bem 9ann
bto^te. Sa^tf4tin(i(^ am €onntag (Spaubi ^telt et im Snfi^tug
on bo8 (Soangelium be« Xagee cine $ttbigt barUbti. ^a S^tiflue,
fo fU^tt tt au8, gan} aUtin im Wta\(^tn baS $ett, ben @Iauben
unb bie fitebe uirtt, fo fann bie ftici^e bun^ bie S^Iommunitation
iM $ei[ Qui^ ni^t abfprti^en. S)tt J9ann rrftrectt fii^ nut auf
bit iiugert (ir^Iii^e ©tmeinfi^aft, o^ne ben S^tifttn btt gti^fi^en
®ttttt btrouben ju litnntn. Sin aSetluft biefet gtiftfi^en ®lttet
tritt nu[ bann ein, totnn ber Sebanntt ftc^ betftlben f4<»t oor^tc
Disiti.cdDi. Google
Eut^tr on ben AuTfftT|)ttt. ISb
Iitgebtn ifat, atnn tr btm gtiftlii^tn Xeit bnri) bit @UnbE ttv
faUtn ift. £ier SSann Ift banti tint fiotnme unb miltterlii^e
3U(^tigung bee ftiri^t, bui$ nettle fit ben €tinber nldit in bti
^dde fli)§tn, foitbtnt Ditlme^r jum $ttE gurttdrufen miQ. £>aruin
foQ man i^n nidgt Dtrai^ttn, fonbern mit Jlfctubtn aufne^mnt, an^
bann, menn n um ungtrn^ttr ®ad)tn loiDtn Dcr^finQt i^. 3a
tin folt^tt IBann ift ba« ^crrlidiftt aSerbltnft: ,@eUg unb Q(6ntt>
beit ift, ber in ungertc^ttm SSann ftiibt, ttcU tt um bti ®trc^
tigfeit mlQen in Smtgftit eetrQnt roerbtn toirb."
anil bicftn @agnt, bit Sebtn unb @clig(tit aQtin uon bem
1»i:flinlid)m 3}tr^liltni« be« g^rijten jn ftintm $tilattbt ab^ltngie
ma^en, ^atte Sutler, toit bi&Itfi^ fie au[^ finb, alletblns« mit
aUtn lin^Iii^en Xtabitionen ttber biefe ^bi^ftc Tiii^Ii^e @ma\t bet
fttn^e ge&iot^en. iSt fo^ DorauS, bog fie grogeS Suffe^en erregen
nub ein neueS geuer uii^nbtn ttilrben. Unb fo waz t9. SS^'
lenb feint AoQegen i^m aUfeitig juftimmten, er}!l^Ite man fid)
anSlotirtfl, auf ®runb tinjelnec ^etauegtriffener ®tige, bte man
oerbitittte, bie greulii^ften ^inge. !t)arauff|in tntf^Iog er fii^
im Suguft, geiabe ju {"ter ^ett, a(e bit rbmifi^t Sitotion eln-
gtttDffen mar, jene ^reblgt, foneit ec fi(^ noii ifjxti SortlautcS
tntfann, in [altinift^ei @ptaiit ^Erauejugtben. Sine SSarnung
©palatine Um ju fpSt. ISnbt anguft aav fie gebruift. Abri-
genfl glaubte ei ftnt „^tiEiet (SttoaW fo ^o4 er^oben ju ^aben,
ba§ au4 bie ®egntr bamit jufcitbtn fein lofltbtn.
OfebtnfaUS bottt ^ieinai^ ber Sann feine @(^tedniffe fiir i!^
oerloctn. !ibtr tS umt Hot, bag i^m in 9}om no4 mt^r a(S
bteS, Diedeidit btr ®(^titer{|aufen bro^te. Sie tu^ig nir i^n audi
baiiibtr fpceditn ^biten, ofine SSiot gebad)te er nli^t fi^ in bie
^0t bt« 8t)tt)en JU uagen. <St befc^tog, ben Si^u^ fetneS
Sonbee^eirn qnjurufen; nii^t bag biefer fUr ftinc ^erfon elntrtttn
foQte, fonbern gegen tine ungered)te Se^anblung feints ^rofeffocs,
fo nirb man ti }u oerfte^en Eiabtn, menn tr btm ®)]atatin
fdirellPt, t9 forbere boB »mit iffta bie e^re ber ganjen Uniotc
fttttt". @ofort na^ iSmpfang ber (Citation, am Xogt barauf,
fi^idte er einen Soten an ben AurfUrften mit ber ®ittt, er nnb
ber flatftr mSt^ten ^d) beim $a))ftt bafUr oenoenben, bag feine
Disiti.cdDi. Google
196 AttiHtBt 1' tbgf&ittg.
©o^e in bentff^ttt Sanbtn, as nnwrbdt^tignn Ortt, doc imwr*
bB^tigm {Ri^ttrn Dtr^nbtlt toiicbe. S^teft gDrbtntni) mar ni^
mtfitQig, fu entfpiiut ben btutftf)tn 9te4tSonf4aunngat.
JbtrfUi^ gh^tbrl4 bet XBdfe btfanb fi^ tuaacM niifit in ftinem
Sanbc, fonbent in SngSburg, mo^in ftaifet aRa^tmiCan bte ^rftnt
unb @titnbc jn ehtem Sici^Uage betnfni ^utle. Hni^ bet ^ap^i
^Kttt einm (Befanbtnt Btf(^(ft 3^ ocrtcot btr frii^rt SominU
fannr>@mcral nnb it|igc Sotbtnal Saietim, bnftlbt, ber bent
Va))|l{ auf bnn ^attiantmtjK fo untottibige @4tmeii^ettien gefogt
(Er biatfite snge pap^t^e 0nobtn iibei bit Vipta. ^m ttftnt
Supft btfleibetc ec ben SRoinjer Srjbif^of ntit ben Otifiettien
cinee lilmifitcn fiocbinate, bent ftatfcr fibctbrai^te er einen gei
uci^ $ut nnb 7)tgtn. Sebtutenber raatni fccilii^ feine gor*
bcmngen, efl gait ben 3}tutf(^m tincD ntutn ^ttftAm aafjttCegcn.
SBie feit langtn Oa^nn flonb Dieber bit !£Urfenfrage in Sorber-
granbe. SSon i^rtr S)ringli((|leit roaxta ftatfec m^ ^up^ gleti^
^tcjengt. @ie ilbttboten fii^ barin, bot @tanben ble ?triiDenbtg>
(ett ttat )u mad)cn, jugunflen bee £llrtentciege« etncn ^atta jn
bODiUigen, ben f^on baS gatenuiTonjE gcforbtit I|attt. 9eibe
btp^tnt glei4 eiftig mit ber @trafe bee Qtmntdt. S>ee $a|)fte«
f^neter Sonn unb bie loiferli^e Si^ foUtc biijentgen treffen,
.bit bieftn ^iligen SH txrai^ten nnb baju i^ce $tlfe unb @tenei;
ni4t rtidien moUten', lieg fi^i ber flaiftr DCine^men. X)te fc^rfe
9tebe maitttt abtc lotnig Sinbtud. 92i(f|t nur, ba§ man emrtru^t
onb ttur gu vo^Qitn^tigte 3veifef [ant »erbtn Itct, ob flaifer
unb fa))^ nti^t gonj anbere S)tnge mit btr @teutr auejufU^ren
bcjuedun, man bctitf ftt^ fogac baiauf, bog ber ,gemetne 9Rann*
fi^ borabtr btft^mere, bag fo Dielefl ®etb buc(^ bie Snbiitgcnsen
one bem Sanbe gefUE|rt mttrbe. f&S erfi^ienen Sirattott, neMte in
ben f($arfftetx Sortcn baS rbmtft^ Unmefen unb feine Scpreffungen
geigetlen, unb ft^Ueglic^ Iclinttn bie ©tftnbe ben ^tffatm ab.
Man mirb taum mit Scfttmmt^cit fagen fOnnen, bag bit ^rbd
jntage tretenbe @ttmnnmg ft^on bur^ ben $anbc{ Sutlers be-
rinfbiftt nurbe. ^^nlii^eB ^atte man anc^ fi^on frii^ec ge^tirt;
obec feine ©oc^e tam bo4 au4 ^ti f^on pr ©ptaitt unb mutbe
in ben maggebenben fflceifcn eraogen.
Disiti.cdDi. Google
Sllii;imitiau UUz Sut^. Snot itoi m giitbiid^ b. S. 1(7
3temlti^ ju bcrfeibcR ^it uit in SMttenbeig amit wuHt ill
tiiigftbucg btr 3)iat09 Ue S^IotflR Maoilt, ebei(o Siit^4
'^uSirungtn lUui ben Sam, hit bui grtigte %^e^tn ernotttt,
S^M Bneiftt ^alt( ber |)ii))rtlt[^i Besat fillft bn aaifti mil
$i^cr& ©ai^t beftinnt gemoif)!, unb bieftr btei(ti Qi^., in titun
Sd^nlbeti vom 5. 3lugufl bm Vattftt fttoe Srg^n^eit jii be
geigut nnb bcr ^ffnung aiuSbrud ja Qcbm, bug a bm ^ii#
gtfit^rlli^n Streibtn batb tin 3'^' f<t"> vttbt. 'S)aM it'Ottt i^n
tt(^ev ^ptfiii^Ii^ boS politic dntertffe. 8»abe ttfeU >i>o **
^m boriut tag, nHtmbgli^ bit 9Ba!^I ftinee ISiiMS jum rStmf
ft^ Siinige noi^ bet fttnni Stbjtittn bun^juft^it, p4 bit
Jturie gtneigt ju ecEialttn. ^tn tntfttrftlti^n 9tdltn gtsti^btt
ftmitte tr fi[^ gaiij anb<re auefpiH^m, edegesltii^ anA bk JBt*
neitwiQ faQen (afftn, btr fiuif^ft mbet b<n 3)}aii(^ f[c4gtg be
DM^nn, meil man ftimr tiiefieic^t einmal bdi^ife. dnneili^
tSHTbt cr cett btc voctitecnbien gragi nt^t bnU^it.
OblOB^I aut^. in ^ugebucg ju Sulfite giogtm Sclbmefcn
^tintntn lout mucben, bit btn SurfUrften btitttttigttn, Sut^irt
^&%t ju Dttlitbigtn, ging tc bo(^, buid) @palatbt ba^ nerantolt,
«ttf bt^en SBunfi^ tin unb Um&ifit ^ pnyiaii^, bti (Sajetiw
-eftit ®ifttErH»g beS ^rojeffes burd))iift^cn tub tin SSii^c ^ut^nrfl
In Xleutf^lanb ju Dreantaffcn. gs uurbt §tn unb ^t ore^nbclt,
nnb obmaijl ber $ap^ in tinem mamttiben SBuw an ben Statn
ftttfttn, noM 23. Xuflu^ , Sut^r at» „tin Ainb bic Soe^tit" bt'
itU^net unb btffen ^tlutiitferung geforbttt ^otte — tin anbectfl,
tanute nm^ mtbtlatintte JBitee, oon btm not^ ju reben fein
ttiib — , Sutler geTobtju a(9 %rurtt{Ittn btliasbtit miffni njoQtc,
ftbot bit t9>titif(4t ^(wfttltatton, auf bit SBtttifdtc M mftt^
Tti^en S&tftn 9Itiiffi(^ ja nt^mm. <Si tmivtie tntnigfil(n4 fo oitf
■crtei^t, bag Sut^rS ®a(^ iH btut^en Sonben Dw-gmMttnitR
Btttbra fotlt: gegcn (Snbt beS Wtii^stagS fodtt tc in SugSbur^
bor bent SegotCR beft $a))fttt feint 3}tftetftlgutig Dotbritiscn. 3n
gfti^iei 3elt fUnbigte man bm Auifttrfttn an, bag it|m bet ^f»
Ue ^ft(^ iSn^jti^mttng jugcbatit, bit Srttilung bev golbennti
«ofe. —
SSit^rtHb bite in SfugSbucg Dti^anbelt uurbt, |atte fi4 on
Disiti.cdDi. Google
UH SScIimAt^Dn in ffiittcttbng.
bn UniDtrfitfit S93itttn6trs ctat gtsge S3n&nticrBng MOjofltn. (Snb-
114 ^otte gut^ cirti^, loaS tr lange ttftrdt. Se mar tin
ge^rtr btr grici^ifi^nt Sprac^c Eptniftn uotbtn, uitb ts nar ge>
(ungen, cine Sraft ciftett Kanfltt ju gemimttn: am 25. augn^
tiaf ^ilip)) Snelonitit^oit ta {Bitteniicra ein. (£r toac no(^ fc^
{ung, fa^ noi^ tin Stnait, erft am 16. ^bnut 1497 nur er
ate @o^ e^ifomnr £ittga;<Uute, SlomttiS @4ioatieit, gtbomi,
obtt f(||Dn gUtg i^m bet tRnf giogci ©eb^rfomtett Dotan. Un-
gfaublti^ fiii^ ^tten fitf) feint tiniigattigtn Xattnte, gum Stii unter
bn Stitius ftinte brrii^mttn ©rogonltU {Rtoi^Iin, ju leii^
8UUt tntfalttt. 9to4 nii^t bieiit^u 3a^n alt, bqog ei im Of-
tobtr 1509 bit UniDtrfitltt ^ttbtUcrg, f^on 1511 mar et j^ta*
lattrtne. 3n ^ilbingtn, too^in tr im $erbft 1512 Ubrrritbtltc^
murbt tr jntt 3a^i( fpatcE iDZagiller. XBaS e8 nnr immcr
3Bif|en<DtTt{S gab, fu^te ti ftc^ anjutigVEn; aut^ mit t^colo*
gift^cn ©eubien bt[d|!lftigte tr fic^, [tin {ictj gtijSrtt jtboc^ )u>
niti^ft ber a[ttn SittnatuE. Om 3aE|Te 1516 gab tr Dtn Zatjt^
^auB, nac^btm cr lueift eitanitt, ba^ berftOit in SStrftn ge>
ft^iitbcn. S^ei Sa%n f|)itttr trftfiitn fttnt giitc^ifc^t @iammatit,
fUr langt 3til bae gtbiani^tt^t ^anbbnc^ in btutft^tn €(^ulen>
<&T tifi^itn a(S fin Sunbtr Don StUlirfamfttt itnb SSitlftltigleit,
glei4 gtmanbt in btt Wtbe mie mit btt gtbcr, in btt ^ittUifyUit
bte @li(« tonntc et mit SraSmnd mttttiftnt.
3n SBilltnberg mar man onfangS etmafl fibciiQr4t> *>te bad
Ketttt, f4d)S(t)(i4t ^Urtui^m et(4itn. Hber fogltic^ in ftiner Sln-
ttitt«ttbc ,a6tr bie SlottDtnblgttit tintt SSnbtfTtcuna btt Stubttn"
gtmann tc fid) aUtr {ittjtn. 9tit ^at tint ^ptrFOnlii^tttt auf
Sut^r grbgertn iSinbrutt gtmai^t, ale bitfer „f(eint Srief^t".
Ocr tonntt non if|m itbtn mit oon tintm ftnaboi, fotgtt {ti^ loic
tin SJatet bacum, vb tr ba8 tau^t £lima SSitttnbtrgfl Dtitiagtn
nttrbe a. bgL m., unb fal| jiigltiif) mit ftauntnbtr Setounbtiung
ju btm {ungtn ftoOtgtn l^itiauf, btc ftin longtnialfter ©ettoffc
mttbtn [oDU. ^Saib", fi^reibt et an @palatin, „^abtn mit odd
ftintt iSrfi^tinung in @talur unb ^etfon abgeft^tn, btg(iidn)iinf(^tn
in i^m beisunbernb bit @a(^t. — %}trac^ttt nti^t ftint ^erfon
unb ftin !((tet, tt ift tin SUtann, jtbtr iS^re mtrt." ©eine SfSitttn*
Disiti.cdDi. Google
eorgc fSc bit Stubitn. anfct^tungtn. 161^
bnger SE^dtigfeit btgann » mit ttner Ssulcfnng Ubec joiner unb
dner anbmn ittitr btn Sclcf bee ^aulue an iZitue. (&» mar
tto^l ba« errtc SHal, bag an cintr beutfdim $D(^f4uU ein ^umani^
Don Cla(& mit ben ^iCfSmtttcln ftltitr 9fiifftnfd)aft Ubti tin biblif4e0
9u(^(ae. UnbmitScgcifttiung fdircibt Sut^r Don feintn Sifolgtn:
„Sir tteibtn je^t oUt ®tU(^if4 um beg SSerftiinbniffee bet £ibe(
tDtUen", melbet ei bem @tau))ig. .SOtcCanc^t^on ^at fein 9tubi<
tothun DolI Don ^a^6ttta, befonbeie alle Z^eologen bnngt ec jutn
@tubiimt beS ®nti)i\il)tn.'' Slu^t Ubec bie @etDinnung eintd Secrets
ber ^ebiiiift^cn ®pta6)t fi^mebten jt^t Unttr^anblungen, bie neuen
biii(ifi^<t^eo(oeif(6en Stubien b[uf)ten unb man ba(t)te an umfaffenbt
Stcfonnen. @i^on er^ob fi4 bie Stage, ob eS ni^t nUtig n)St^,
auf tititn onbetn 3nobu9 ju benltn, urn bit atabtmifi^en @tabe
ja ttmctben, ba bit @{i)oIaitn nuc no^i ungttn jene Stttiontu
but($tna[^en iDotlten, bit nacf) bcm alten ^eitommcn bsju nUtig
mattn.
Siae bttfe SDtngc bcfi^tifligtcR Sut^et w\ iai Itb^aftefte ju
btcftlben 3^'^' ^'^ t^" ^'' fc^nitcfttn ®tfa^itn btbro^ttn unb tr
fi(^ btrfitbcn bcivngt mat. ©tilgct unb fc^mertr erfdiicnen i^m
ftlbft bie .innercn jtiimt)fe, bie tc ju befte^en ^atte. .Unotigteit^itt^
®<tfiimmtM eibulbe ic^, wie bu ntigl", [cficeibt et an @taupi^,
„n»ia mid) jningt, biefe jtitli^en unb augenbiidtii^en SBH^t gcting
3U ai^ten." ^itUn ben alien immec Don ntuem auftauc^tnbtn
^mt\\tUi an brai eigtnen $ttl, uattn f« jt^t roo^i Stagtn, niie
bit nafid ber fItlUdieQ JScttc^ligung ftinee $)anbe[ne. !Cit %iagt,
„ob tt oltein ttug fei", ^at t^n oft unb DitlmaU gequifU, unb ba«
ift begtei^ti^; aber fein ©emiffen bejtugte i^m bod), loie ei in bent*
felben Stieft fd^ttibt, bag tr bie Sa^r^ttt le^te. £i meig, bag
bit 9tnfi4tungcn, bie i^n bte^olb treffen, Dom ^eitn tommen, unb
bittet btn Dttttitit^en gteunb, bafUt ju belen, bag it fitfi nii^t
aQju febt batnbet fceuc unb batauf oertraut.
^ie 3(>^t ftlntr Srcuubt unb bttti, bit mit tnneier S;eilna^mt
bcm ®onge bet Stttgnijfe folgten, niQt in ben le^ttn SOlonaten
tr^tbiic^ gcmacbjen, menu ouc^ mantle ubei ftintn @ermon com
9ann ftu^ig gtiDOtben maien. @eine S^rifttn nurben tifitg
gelefen. SDtt Xtatlat gegen ©QlDefler $rietia« mat in ^ii^ftenS
Disiti.cdDi. Google
17t CiqtiU flht 811^.
ttittje^n Xae« Btrflciffen ; fitiH^ mrinte Sut^tr, baf l>it S)oiiiitii*
lann, um fit gu nnttrbrUdnt, bit €4irlft aufgthitft ^tn. 3ta
Bdfil Vtron^attclc man, auf Sciatt(a{|utQ bti fpattr 6c[onbtf4
Hta bit 9{tfoniifltim ^lagbnigS OtrbiCRttn SBoffgong ea|)Ua, f^an
tintn 9ta(^ud fdner Xrattatt. S9U van bort 8u^« auftccta
auffagtc, l^v f(f)on cine bebtuttnb toeUec st^be S3id)tiQfttt bet*
mag, jtifit baS ,an ble ceblii^n Z^ogcn' gtHt^tttt SSonniurt:
„(tUr ^abt tV bit ^eofoelf^en G^rifttn brt elrmttibiatD Satert
flRattin ^nt^erl, van btm bit tnclftcB ^a(ttn, ba§ er uw S^riflB,
Ucli^er tnbllfd tin 9[uee bee ^rbanmns ouf uns geti^ttt, ti^
cln jnittter XtanicI ecfonbt fti, um (inigt SDI^brttuc^e on ben jEag
ju bringtn unb gu trwtifen, bit in btr ftiti^ tnlftanbni fiidt,
a&^itnb bit 3:^taIogtn bit cDangeti^i nnb pautinifi^e ©otteStelirt
Bfmat^Iiifftgten, unb fiift mtt i^ren Smpttatiimtn unb Sttftiittiontn
imb 9I))t)tllatlMen unb aiAtttxi Slatitteibingen unb fpi^fUbifltm
SBorttrani abgabtn. 3a , usQtt ®Dtt, bag aQe Z^eolo^n (tti
bltftr ®e{tgtn^tit au8 intern ®it|Io^ enoai^tcD. — SIcbenftn
mb([tn bit X^otDgen bit btefti @t(egtn^it, bag bie St^inMinwigtv
unb iBtftimmunstn btr @4)u(e Mneenitgft bem S^TtfKneoRi a{9
®lauben0' unb ©tmifytnetorttn aufgc^atft merbtn foQtn; bcbenira,
bag bit aSelt bti ben je^t (in unb ttitbtr aiiftau^enben ®tubi«li
anfangt fii^ }u btfmncn, bag bit Saitn gar nif^ tne^r fo tm-
tpifyenb a(e t^tnals. iSf)riftum unb fiin SDanetllum unb ^lue
foUtn [it oer aStn iDlngtn litben, Itftn, barin (ebtn unb wtbtn,
bann metbtn fit aut^ ^nbtn unb etnftEicn Itnttn, bag tS ft4 mit
groifftn Dingtn atletbinge anbtrt Mr[|ftEt, al8 e8 biSfitl bit t^tft'
logifdien %nqt unb JlntmortrttlleE gete^t ^abcn. SDaium, mttnc
IBiiibtt, ift te on btr ^cit, bag nit aufftt^n DOtn S(^afe.*
Son sielen ©titen turna^ tr frciiubli^t ^uftimmnng, ober au(|
Sngfllfc^t ilRa^nungtn jui aSoiHi^t- (S8 i^ ttbtnafi^enb }u beo&<
a^ttn, nit felbft bit tigtbtnfttn ttn^nger btS ^Qpfttnme pi|
Don btntftlbtn iibti ZMe BtrFa^n. Staupi^, btr fi^ bunale
bti btm i^ befrtunbtttn (Srjbifc^of Don Satjburg aufbittt, ckt
i^m, SQitttnberg ju Dcilaffen unb )u l^m ju (ommtn, ,,bamU nit
jufammtn (tbtn unb fttrbtn."
%U cnbli4 bit Snt|c^eibung torn, bog tr in StitgSburg n>
Di. Google
Wtife vttiSi Vuetbtng. 171
f^ncn foQc — fit Iran nft in ber Ul^m 39o(^ bta September in
SBttttnbecg ringetiofftn feln — , mai^te er fii^ fogieit^ anf ben SBtg.
!Cit mtr jn bttct^gtm SOartimtgcn btr Sttunbt lonnten i(n nii^t
ab^ttn, Dlupo^t iEint, u>it n [filitcr Mamtt, jttDxUtn bonge
nmrbt unb ti bm ®i^ittt^iifen oor Sugtn ^attc, t^n au4 btc
<9tiMni(t quttOx: ,83aS fttr cine ®i^nbe ucrbe i^ mctnen fSlttra
ftlBl"
3fin btg(tttde tin IBtubec f<in<9 fliofttrft, Seen^otb 49a^et,
tierfcfbt, ber i^ bei fttnei 'CitputaKon in {ttibelbcTs ttfponbieirt
^tte. @tin SSes fli|rtt i^ ilbn aStimar, »o ber airfatfl auf
ttr Wttdreifc Don SuflSbutg fltf) auf^tdt. X)ort pttHitt n ant
3Ri4a(li«ogt. iSann ging bie iBetfe f&bniitrM. £ei ftnrfarfl
tfottt Hfm {nunjig @nlben baju nerc^rt, and) fonft bnri^ em*
^fe^fungSbriefc unb btfimberc Hnoibnungtn an feine nsd^ in 8ug9'
iurg btftnbltt^tn iRItte bofUr geforgt , bog eS i^ on ^iftanb
nt^t ft^t. 3n ^Jilttrnbns tie^ ei fii^ t)oti feinein giennbe, btm
bortigen $iior SEDtnjelauS SinI, btr fi4 i^nt anfi^Iofi, eint befTerc
^utte, urn mUrbig oor betn Sarbinal trft^tJntn jn fbnncn. 8Iu(^
^ler no4 fui^te man i^ jurUdju^alten. .3i$ fanb", fo f4))^i<b
ct Don bort, .einige flleinntUttgc, bit mii^ fogar bauon abju^lttn
ftt^lten, na4 SugSburg ju gt^. Kbei iiJr Mltb feft. Und) in
flugebntg, au4 tnmttKn ftinei ^<\nbt, ^errfdit Q^rlftne. <Si hie
^ifyAftai, ti fittibe aRartlnue unb tebet ®Unb(T, »le gtF^tttbni
fte^tl (S< metbt et^il^ ber ®Dtt metne« {kiU. Sebt no^l unb
ver^oirtt fn ©tanb^ftigtett." @o f(f|tieb cr an unS unbriannle
^eunbt, tDO^ bit Gitttnbetgtr AoQegen. Xien gan;en fEBeg
tnadite n jn Sug, nut tuenigt 9!ttUen oor flugSburg junng i^n
Hrperiii^efl llbclbeftnbtn, tinen SSogen ju mieten.
Hm 7. Ottobet lam ci in Xugsbuig an. 3m bortigen Aar-
mefitcrKoftrr, m eintt ftiner <S41tIn, ^o^ann Srof4, (in Sitten>
bngn gicentiot, bae ^riorat bclteibete, j^ tr ab. SDem Aarbtnat
fieg er fogleii^ (tine anbinft mtlben. Si Derfpta4r i^n fitunbli(^
iu empfangtn. 3)fe lutfttrfttii^tn KiUe jibot^. Dr. Shl^et unb
^^iitpp D. ^tlitfi^, fo uie fonftigegttunbe, an bit er empf o^len
nor, n. a. Dr. Aontab ^eutingei nnb btr ftanoniluft Sangenuntel,
^itlttn fllT gut, bag er fit^ nt<tt t^r ftellen \otlU, bit ei tinen
Disiti.cdDi. Google
172 Sn^onblmtgcn tnit Sattton.
taiferli^en ©elcitebiitf er^Ittn. !£)it Sa^e titr}bgeitt ft4, mtit
anoftmilian fttn Don bei @tabt bent Seibtptrf ob(ag. Uittcr-
btfftn fu4U tin 3Ealiener, bem tr au4 {m))fof|tcn, mcfiTfatf) auf
Sui^tr einiiUDtrlen unb t^n tootntigiii^ noi^ Dor bet 3ufatiimtii«
lunft mit bem ftarbinal jum Sibecraf ju beiDescn. a[« ec^tcr
Otattener, ute Sut^ fagt, tntinte ti, bat t^ fii^ it nu' "oi *>('
fei^e Sni^ftabtn ^anbelt, revoco, i^ mibemift, unb aU 8ut^
biee jur&dmM unb tift clnefl bcffcni bele^rt mtibcn noUti, fragtc
ec fpitttifd), ,ob ci mit btm Jhtbinat tin Kingetcennen anptllen
uoUf. Unuerblllntt belannte tr a aU ftine Sbifidit, baf eS er-
laubt fei, [ttgnettf(^e ®il(t ju pitbigen, tutnn fit nnc ©twinn
brii^ten unb ben JBtntcI fUUten. iSt uaif audi bit grage anf,
ob i'ul^tr bmn mttnt, ha^ fiurfUrp 0riebit(^ ftinttrotgcn ju ben
ZQafftn grtifcD nitibe, unb ale Sut^c tmibnte, baf tr ba9 gar
nif^t mollt, fragtt ti mttter, no et btnn bann ju bleiben gtbenit,
toDcouf Sut^ei ru^ig antmortttt: ,Untet btm {)immel.' Huf
bttft SlntDOEt mar tr mt^t gtfagt; tr gtng fact, o^nt nttberju-
tommtn.
SS tDQitn bangt Sage brt SQarttne fiir Sut^et. iCoe ®e*
rUi^t Don ftintr ^[ntunft ^oUt fi^i ba[b Drrbrtitet, aOe uoUten,
iplt tr fii^ auabrttdt, btn ^troftratufl fc^tn. @eine Slufna^mc
im fttofttr toot tine oortrefflidie, ble angefe^enften Stute btt @tabt
gngten fi(^ i^m gtmogcn, eS mar Utxa ber greunbUi^fcit fafi jn
bit!; abtr er mar fit^ beffen btiougt, bag er Dor einer fi^Dtren
Sntfi^eibung ^anb, unb ft^nantte jmifi^cn gnr^t unb ^offnung.
^Damoie t|at er ben ctften iBticf an SUtelon^t^on gefdiiieben, ben
utr be(i^. Sr betrtffi Univtrfitiiteangtlegen^eittn, bit fierufnng
einte Se^rtre btr ^tttift^en @pta(^t, bit er aui^ Don ^itr an*
bttritb, obcr er ift gugltic^ tin B'US"'^ '>o» btr btginntnben tngtn
grtunbfdioft mit bem iungen ®t(t^rten, btfftn ^filgtm Umgang"
.tr fiiic^eet fUt immtr tnteiffcn }u ncrben , nie btr Stgetfteruns
fttr bie neut {Rii^tung ber Siitltnberger ©tubitn: ,Ste&tT ttnU i^
unteigebtn, aCS bnt($ SQibetcuf ber SlnlJig jur Sjecni^tnng bee
befttn ©tubitn wtrben."
Qrft am 12. Oftober, nai^bem er injistfilKn ftinen ®tlttt»*
brief tr^aiten, tarn gutter baS trfte ana[ mit btm fiatbinal jn*
Disiti.cdDi. Google
Sn^anblnngcn mtt Sajttan. 178
fammen. Untec bin bamaltsni ®t(t^rten gob tS of|nc Bifcifcl
Tiuc tDenige, bit fo gut untetridittt tDartn iUin Mc $ragt, utn bie
«8 fii^ ^anbeCtt, ale biefer flin^enf Urft , mlt ft^on frii^tt imtttt,
vxin ber gih^rttfttn ST^iolDgeit ftiittr ^tit, bie 3^'^''* i"''* '*'>^
®lo[j fthit« Orbene. 9to4 o^nc AtntitniS dor 8at^rr0 S;f|tfm,
^attt er am iSnbt bee Sal^e 1517 (tne gcte^tt 3II>^b(ung
tibtt ben Sblag gtfi^ridwn, unb ben ©Iteitfragen B6n baS :S9ug*
fatramtnt finb me^rere \^a jo^Iret^en Sltaftate gtlDibmet, ju
btnett er fogar feine SOIuge tutt^renb btf Sugeburger Sufent^alM
beniigte. 3Ran ^atte Eiterno^ ermarten ttlmieti, bag ec am etieften
gentigt fein mUrbe, anf etne tolffenfi^aftlidie Se^anbtung ber @ai^e
thtiuge^en, boi^ mat er geiabe etner ber tntfi^tebenfttn Scrfe^ter
ber Don gutter in 3^f<( Bcjogmm £^eorieen, augeibetn !t)o>>
minilaner nnb, raie nir ^Urten, erf^Dt dor ber $B^e uRb Un*
4ntaftbarlett 4>itt)ftli($er WaOft unb ^iUrbe.
gutfier mat baiUbtr bele^rt toorben, wtc er fid) Dor einem fo
^o^en ^riilattn )u bnte^men ^abe. 31(8 (t mit 8inl unb einigen
-onbtren greunbtn bet i^m eintrat, Dntf ir fi(^ jur <Srbe nitber.
X)ei ei^e (Smpfang mar ttu fteunbtii^tr. !Der ftarbinal ffirai^
voR feiner ®e(e^rfamleit unb feinnt Dielen Si^ttlern, Don btnen
<r ge^brt. ^m ®aitt itberge^cRb, bemtrttt er, baf er feiue !(n<
getegen^ett fteunbUdd unb oaterlii^ beilegen moQe, Dtruo^rte fli$
ObrigenS fogleliQ gegen jeben ©ebaulen an eine pvittatt ober Bffent*
l\^t S&t8t)UtattDR. Suf @rnnb eine« ptipflUiita SOtanbatS trtUrte
tt. an Sutler eine brelfat^e ^orbernng ftellen ju milffen: cr mbge
in ft<i ge^en nnb fetne ^rrtttmrr mtberntfen ; bae SBtrfpre^en ab<
-gebtn, aud) in 3"'ii"P tama objufte^en, nnb geloben, ft(^ a1it9
beffen jn ent^alteu, loae bie Atrife DermtrrcR (SnRte. Snt^er bat
nm Snelunft, morin benn feine ^crtiimtr beftfinben, er fei fii$
leiner bemugt. 3)Q toareR e« gmet ®age, bie brr ffiarblttaC ^eruorliob :
bie :ee^au)]tung 8ut^er« in feiner 58. ST^cfe, ber ®(^a^ ber ftiri^e,
nfimli^ ber, au« bem fte ben ab(a§ nimmt, finb nid|t bie 3}er>
(ten^e S^rifti uRb ber ^eiltgen, meit btefe au(^ o^ue bm $a4)ft
bie ®nabe mirleR, unb fobann tin @a^ aue fetnen {Refolutionen,
wtna^ nii&t bai ©ahament aU foI^eS, foRbeni ber baju ge*
firof^tt ®(aube ts fet, ber bie re^tfertigenbe @nabe erlaRge.
Disiti.cdDi. Google
174 Va^aBbCtnietn nit fMittoK.
Sajtton ^Itttt no^ nua^nt anbfni @ot ^ofgnifen ttatteu,
bcT ben tiiria(t|ittf(f|» X^rtttn CB^rgcnftaiib; bag tr gtiabc biefe
toa^, jetgt ben gnoltflttn Zi)t»\aQfKi bit ficjci^nttot @a4^ isarm
Don iDcittTagettbti eebcntung. HaSf mrinb bet geU^rtt ^OotnitU'
foatr, eul^ bd bitfnt ^^ttn am tei^ttfttn ftberfii^ren jn IOiuub.
Unttt tritunti^itrtRbem ^^ttitttt" fetnec Uot0(bung DetKriet tr nuf
tine anile ftltmtne' TL Bom 27. Mannar 1843, in wtiiftt ber
ii)mi[4e etit^ ertlftrt l^abt, bag i^etbinge Im flblag (S^riftt Sa>
bienft anSgeteilt nerbe. Sutler f^eine bicfe 6u&e got nii^ gu
Itmttn; mtroflf biefcr nvibertt, bog ti fte ft^i do^ ttmit, aoift
itw^ ettte onbete bannf bejfigQi^e SnStoffung @t^0' IV., baf fie
abet nttfrtS gesen i^ beniefen, ba bie pSpftU^en Debelotcn tft
bit ^titigt @((rift Dertt^rten tab ^ ait^ iid)tifl btnuiten. 2)araaf
ftitai^ ber Sorbiwnl ben entfi^tibenbtn So^ oufl, bic 2>t(tete be*
$a))fte8 fcten o^ne neUereS aDjuttttmttn. !Ctr ^ofift ^t SDIat^t
ikber sKt iDingt, ani^ fiber bie fltmjilien, ^be tr boit trft Itfet^n
ba< ftonjtl Don 8oftI oerurtttlt.
33oS (ttttrt mat itt^tiB, obcr btefer t^atfiM|(i(^t ^etiKia fittfift'
[fa^er aSai^DoafDmratti^rtt mar ftintentge aUgeintin antrtannt.
SNie bi»^se SSoUmerl bit SttdilgUubisttit, bie Uotocrfitftt ^aris^
^tte bagtgtn a))i)eUtttt. $ierauf bericf ^ Su^r, boit ber ftac>
Mnat betentrtt, bag itnt bafiit i^e Stiaft eritibtn mttcbe.
mtl mii^tiger mar fttr ?tttE|tt bee anbere $iinlt. Sir uintn^
unter totUlita f«^n»rtn inncrtn Aatnfrfni er jur Qbergeugunfi oon
ber umfaffenbtn ^bentung bte QbiaxAtni sttommen, toit tr ^tec*
bnr4 adtin innerfii^ ftft nnb btr glittlid|en Strgebnng gemtg gt*
motben mar. Uob mm btfioupttte Sajetan, ba| man mit fe^tm
(Biavbtxt jum Saframent tommen mttffe, fei tine nene nnb in*
titmUdit ^^re, man mliffc vittme^ borfibtr ungeuig \Av, ob meat
bit @mbt trlange ober ni(^. lEbcn bitfe gtfoibeite Ungtmi^tt^
ber ^w^A. ob man fic^ ami) gtnttgenb fUc tnc ®niibc rbiapottiTt"
fyiU. iDar t» gtmtfcn, btr Sot^tr fo lange gtquUt, ben tr boon
g(UAi(f) Uberuunben bur^ fepte Stitranen anf bte @nabenMr'
^tifungtn <9ottee. :Ca« foQtt tr nnn mibtrrufm. 3m Strii^e
an btn fturfltrfttn fi^rieb tr fptittr: „S3«nn ii| bieft Sa^t^ nant
®[aubett verteugnete, nfirbe li^ C^riftum Dtclcugntn." 9ZwI| im
Di. Google
Sn^ntfaugirt mit Salttali. 17(
Srte Kotitt cr ^^ bain iOtaaea. ®o trfldrte tr au4i bent flat*
bteal auf9 btftinnntcftt, iDorauf bhfer nniibcttf: ,JOb bu tojtltl
eber ni^t tsidft, bn muft ifmU tDibttcufen , fonft irttbt i(^ nm
biefc< rincn ¥unltc8 aOe beitte ©tt^t Dernrttitnt.''
®(et^0^ lag i^nt offentwc tnt^r on btn onbtin ^utrft,
uril bitfer bit gragc DOn bic &maR. bts ^pftce bedt^ite.
S)arouf tarn tr tmmtr Mitbcr }urUd. Stbtr ff^tti tSidcn tattt
tt bM^ 3u tiatr ^U von Si«t)Btatlon , bri bn ec fi(^ onf iiUprt'
(1(^ iDtlrctafm nnb f^ota^i^ HutorHiiten bectef, out^ bae f»f
Btii^ friHer Sbllung in bit ffiagfc^nlt legtt, tva^rntb Sutt|w»
Singtgnnnstn au4 btr ®(6rift itnteat^ 1iltc6f)i obtr Don ben
anutfcnbtn ^alitnern btlac^ mnibtn. ttu fa^ tin, bog fo ni$l9
en(iil|t utrbm Knnt. Ce mn^e cin anbttn flStg ttngefi^agtn
iverbcn. ^ ttbnt ^ Stbtnfjett nnb glng.
3)aa Sniltrontn ftincr JSnatEt gtgtn bit nStlfc^tn" mat
jtoit bitfrt ^famsttntunft er^tblii^ gt^iegm. Kut^ Staupi^, bet
Injmift^en tbtitfotlS in Sugebnrg angilommm mar, urn Sul^ct
trni )ur ^ite gu ftt^n, liet nie bit ^ttgtn, mii^ic^ focnnil
Dotjntc^ni. 9U« Sut^tt am 13. jum jmeittmnalt nor bcm Stat*
binat tiff^ien, tRrlaS tr dw Stotat nnb 3tnBtn tin^ ..^tottfti*
tion". ®it cnt^ittt bie SttUning btc Sfintbietnng ait brt ®t-
|oi:fa«t« gtgtn bit Ait(|c au4 fUr bit ^gejcit. Sa8 bit got*
bcnmgtn beS Sorbinafe avbttrilft, fe fei tr flc^ gnwr nii^t bc>
nni|t, trginbttnad gcgen bit ^itge ©c^tift, bit fiit^tnottttr, pSJp^t*
iit^ '3!>ttrttdltn obtr bit uc^tt SVrnnt^ gtfagt ju ^btn, untn>
weife fi^ tAtt ;btm Urteil unb ttnei rtf^tmiittetn Seftimmnng
btr E|ti(igtn fflird^, oud) oiltn btnen, bic tC bcffer DirftUnben.
ttgum ttbrrflug trblttt id| mi^i (KcfDnlii^ ^itr obtr anber«iDO
(ui(^ ttffEstlic^ 9)t(^nf4aft abgnltgra Don bnn, toai t^ gtfagt
^t. SOnm bits Sto. ^ot^nUrbtn nid|t gtflllU, bin i^ btttlt,
nn^ f(f)rtfUi4 ctwafgcn gtgcn mii$ uorgtbrai^tin (Slnnttrftn gu
ontarbrttn, nnb dbtr fit Ucttil unb ©tnttnj btc txtU^mttn !Co(<
total btt taifelTli^en Untoerfitattn ju iSSafel, grtiburg, @i)mta
Hiib, utnn baS nii^t geniigt, mi) btr ju $adS jn bi^cn.*
aye ftacbtnol (lii^ftt Ubtc bttfeS SQetfoEiitn. ®etnt XntlDort
uai tint tmeutEtt bringtnbert aufforbentng junt SSibeitnf; tr
Disiti.cdDi. Google'
176 Sntimbliingcit tnit SoiriaiL
4a6( nut bit Wifli^t, i^n mh bee fttri^e nnb bem ¥<i|ifte jn dct'
fb^en, au(4 ranbe M &ut^ fi^tutr wttbtn, iDib<t ben Stot^tl p
Ebden. Snan T^^t, nnb fo fagtc eft Sut^ aut^ auf, et bt^>
btttc i^n f^on alfl Dtrutteittni 9t1itx. 9)on rinti 3)i6tiutattDn
voQte er nii^ts niffen, unb fo bat 8tit^, fi4 ft^rtftlii^ Dtront*
Dortni ju bilrfen. Srp auf Scmienbung M StoufiE^ uuriK
t^m biM Qenli^rt.
e« i^ ein mcrlmUibigtA St^rift^d, oa8 tt baroitf^in oei>
fa§t. Um bie Don bem 8tgattn angefo^tentn @&(t ju rtditfet*
Hgm, fui^t er noi^jutDetftn, bag bit ftagtti^e pVip^&i^t Staxib*
Oebung mirnu^ bee @4tift juuiberlaufe. ®etDi§ foK man ben
pti!p[tl\iStta iCetrttalen gt^onfien, jtbod) natUitii^ nuc infofern, all
^e btr ©((rift nnb ben ftiril)tnt)ittfnt nit^t Dtbctfiirtc^en. ^Jiaa
mug fie ^Hcen, .Die bie @timnu be« ^etnifl' ; obtr au4 .^etrtrt
%at na4 ®al. 2 gdrrt. !X)a ift tS Uia Sunber, uemt an^ feint
'Jlai^folger biSiotUen ft^Cgc^en. Set btr 3>if'">i»i<"f<itf t>^
apoftet, Don ber bit apo^elgtf^i^te im 15. StapM tri&^it, gait
bie Snfi^t bee ^petme nic^t e^er, ale bie ^afobufl unb bie gonje
®tmtinbe btitrat. <&x btjie^t ft^ auf einen berU^mten Sanoniften,
91i(olaue D. 3:ubt6co, Sifi^of Don fcI'tmOr bcr enoitfen ^abe,
bag ni^t nut tin oUgtmeinee Aonjii, fonbem untet Senifung auf
Iffor. 14, 30 fogac [ebtr btlitbigt ©tSubigt, menn tt btffett
iStttinbe unb «[utoritattn beibcinge, Uber bem 'fap^ fte^e. ,3>e«>
^(b mug man boe SSort bt6 ^ttrue fo ^Bren, bag no^ iRsum
bo ift flit bice ilbtrfli^tenbe ZSott bee ^aulue." Unb Ubtr aUem
fte^t baS SBott S^ri^t. ^Dabtt mo^t ei bo4 ben SBerfui^, ben
3n^t ienet ^efretalen mil friner nnb btr ©i^tift 8t[|it in Cfai-
Kang ju bringtn, meint audi fi^Uiglt^, na^bim et mit alleii
SDtittKn einei munbetltc^en iDialtftil tint Kti^t con ©riinben ba>
fttr angtfU^rt ^at, bag ber ^ap^ te nut fo gtmtint ^aben fbnnt,
ma bo4 nut tin Seneie bafllr ift, nie fun^tbar fc^ntr ee i^m
tDurtK, au4 &uger(i4 ntit itnen Sutorttlittn ju brtc^tn, Don btncn
cr fi4 innetlic^ fc^on fo uttt tntfemt ^tte. Xltfto btftimmter
nnb ftfter oerfii^t ct bit S'lotiDenbigfeU bee ®Iaubene betm ®a'
framtnt $ttr (tont et teine Strmitttding, fonbttn ge^t fogleu^
toeittt, fiigt ©(^riftioott an Sort, ani^ Sitote one ben ^iitnm.
Disiti.cdDi. Google
StT^Bblunecn wit Outjctan. 177
inn iv tttrjen, f^IoQCBbcn Sdtnt bit {Re^tftctigunfl nOtin au0
bmi ®{aubnt Uber^aupt p tTDcifen, abtr bii4 titreit, fi4
tints StfTfttn btltfiitn ju lafTtn. S^er Storbinal mOgt fitfi
Mm ¥a))rt flti i^n ottiottibcn , ba^ n ftiiu €trft, bit nut
tttC 8td)t btr Sa^T^iit ftii^t, ni4)t In Me ginpernU ^tnane*
ftagt. Sr atibe fit!) nldft fd)iimen, i$alf(^rt jurttdtmit^Dun,
^if oielmt^ fcnttn, bag bit SBa^t^tit jum ®iegc lomme. ,9hu:
^ninee man tnt4 nii^t, ttioae uibcr nttin SemifTen ju t^,
iboitt (^t iebeS Sebenttn gloubc i(fi, bag btt« bit St^n bcc
■Si^tift ftl/
S)a« ftitn SQottt, tneintt btt flarMnal, tterfprai^ jtbot^ Ht
-€(^rlft, bit 1^ Su^itr am H. Ottobcr Abtrgab, nai^ 9Iom jtt
j^iden. Son ntuem forbtitt ei i^tt auf ju mtbeirufni, mtb ilber*
fdittttttt t^n nit tinem ©tiom fc^otaftif^c Xfjtdoqlt. SGBo^I an
Ut 3t^ SRalt, (r}ll^It iatfjtv, tiabt a Dtrfu^t jn ftnrtt^tn, abec
<benfD oft ^abe i^n btr Satbinal nicbergeboRmrt S>a ftns ami
£nl^cr an ju f(^ttien. Sd fam ju tintr crrtglcn @cent, bit ftti ben
ittr^enflirftni am fo pdaiiiiti tourbt, ale Su^tr i^m bei bn
Strttegung btr ftflslicfitn S>etrtta[t, umbit te fit^ tottbci ^nbtltt,
not^td, bag etwae gatij anbtreS barin ftSnbt, ate ^tntr rndtAt,
mb in wtnig t^rtrbittigem j£ont auflritf, btr ftaibinal mlige mir
nic^t btnten, bag bit :Ceutfc^tn Icint @rammotit utrpiiRbat.
iSd^renb Sutler immtr tvitbcr (Sritnht one btr ©thrift ^DrtB
tooOtt, foi^l (Sajttan (tbig(t4 ntit fdntn f^olo^ifi^cn Hutoritaten
tmb btr tirc^Ii^cn ®cmalt. Bi'iif^ni bkfen biibeu SBlttnnern tnat
fcine SSirftiinbigung meglti^. SDtr 8arbtaa( ^attt immtr nur bit
tint Sntnort: .Sibtcrufe". Hte Sut^t fclnerftite mUbtrum 6tffere
Stte^tung foibtrtt, fid Sajttan tnblti^ aue bet Vtotlt bte vtttcr*
USjm 8trattrS, bit ti, vtnn aui^ mit f^Ui^ttm (Sffolg, fort-
uA^rtnb jn fpitltn ^4 btmil^tt, gfinjfii^ ^traue unb bro^t, faQe
'£ut^tc nl^t nibecritfe ober am ftftgtftgttn Xagt Dor fcintn 3tt(^<
ttni trfc^ftnt, nerbt tr iibtr i^n unb frintn Sn^ang ben Oami,
mb fiber uUt, ju btntn er fl4 utnbtn utrbt, ba« dnttrbitt wr'
^gen, woju ir ft^on tin ginilgenbee SHonbat Dom ^(iflen
abtr eut^ UUb ftanb^ft. iSnbU^ ci^ob ^ bet jtaibinaf
Disiti.cdDi. Google
178 9n(iuib(iiimra nrit Caictmi-
itnb fagtc ,®e^I SEBlbemife obcr fotntn otic ait^t Kitbec vot bte
Knottt." Unb 8ut^ fatn ni^t uttbcr.
3iibtfT«i ^offtt daittaa no4 buti^ @taupi| unb ^int auf inOttt
riniDlritn jn timtw, a!bn bergtbtttS. @tau))[t tonntt fti$ baiauf
bcrufcn, bag er fl(^ immtt banitn bnnU^t, 8ut^ti ju onmBgnt,
fUi bet iHri^e bnnllttg ju untenotif en , naS tt {a ani^ atOftm
^t. SRe^t in btt ©a^t ju t^un, It^nte ti ab, er fti jenem
an4 on !£a(tnt nnb ®e[e^rfainl(it ni^t flRoac^fcn. Str ftariiinat
Mttittc Ja bit ®Utit bt« ^apftee, ftt ber ^Qdfftt friltat am
Ortf, er mOge i^n bodi felBfl ttbtrctbcn, iDoiauf btt ffatbinof un*
uiiaig truibcrt ^obtn foa: ,34 uiQ ni^t mc^r tntt bitfer eefitie
xebtn, btnn n ^at tieft flugen unb ivunbnbart €))e(uIotianen is
feinem fto))ft/
®taupi( ^atte ben ^^nt« (Sinbiud, fo f^rUb er am folgenben
ICage on ben SurfUr^en, baf bei Sarbinal tnit fetnm ^Q&fi^en
SQSoEttn, ,ble nur (cer obtr eitcl feitn", Sutler nut jutn SBtbttruf
btingtn moUe, ja, ba§ er bur4 8ut^r« Sntgegnungen in bte (Snge
getrlebtn, bana^ \u^t, .mte er ba6 unfdiutbige S(ut Dettitgnt mOdtte".
@o wett er t» Demtodite, fu(^te ©taupi^ au4 it|t noi^
Sutler }ur Stac^gttbigltit gn bewtgtn, abtr tt mar fo melt entftcnt
boDDn, t^m Sfbirtuf iu}utnuttn, bag tt oitlnte^t btn ^ngtnbtn nnb
in ttnen SEogen Ditlfa(^ Sngtfoc^ttntn auftidjtttt. ,@tbtntt, @tu>
bet", rief et fiut^tt ju, „bag bu bie8 Im Siamtn unferefi Jjerrii
3efu IS^rlftt ongefangen ^afl" , etn SQott, nel^tS i^m, uie er
fpater etnmaf (i^ritb, von oben ^etab gefagt }u ftin filiten. 8lu(^
tntbanb i^n @tautit^ Don bet OtbtneEegtl: faOfl i^m €(^nieigen
aufetlegt uUrbe, fotltt tr nti^t um feinee ©tlUbbte Diden jum
@e^or[am Dctbunbtn ftin. Staupi^ tvoQtt Dot|[ audi ftlbft btx
rniangtne^mcn Sflotacnbigftit Ubti^obtn fetn, tttoa auf ^ft^I
M ©enttate gegen Sutler einfc^teiten ja milfftn, btnn tben {t^t
uetbteitttt R(^ ba8 ©ttiiiftt — fii^tr nuf ®tunb {ene* ftU^er
erutt^nttn Seft^lS an ®er^atb $tdttt — , baS nut Don So-
jttan unb fttntn iScgleitetn ^(trii^rtn lonnte, btt Slugn^tntt-
genetol ^abe gtgtn Sutler tin SRanbat triaffen, unb Dr. ^tutlngrc
mUtt wifTtn, ha^ te au^ @lau))ife mlt ©emalt unb fittftr bt-
bro^e. S)atauf^tn Dtrlitg er nttt iffienjeetauS Slnt, o^e pd»
Disiti.cdDi. Google
a)i1)tI(ation on btn ^a^. 17ft
Uim Statbiaal ju bcuiloufitn, fi^on am 16. bie @tobt, tDtt^tenb
Sutler in gilnilic^eT Sltrtmnime bee ^er^tKtnifTe no^ immcE auf
tin Uflttrefl (SntQegnitonimen M ftarbinale toattete, o^ne boi^
felbft in Irgaibiotlc^er SDtife fttnttt €tanbt)imtt }u ilnbtnt. Stoi^
am felbcn 3:asc, an mtlifytm a frine (tgtt ^ufammentunft mft
bem tt^teten ^ottt, titg n @l)a[aUn miff en, tag ci nii^t baiait
bente, au4 nur eine SiTbe ju nibtrrufen. ©leit^top^I totnbtte
ct fi4 auf ben iEOuitfi^ bee @taupife noi^ britfliife an ben ftai*
btnal. iCemUtig belennt et, in ber Sot^e nam 9b[ag xotifjl ttaca
ju fil^ig DorgegansMi ju fefn, t)crf))ta4 au^r ixiDon ju f^weleeu,
ttenn ti bie @egnei gletf^foQe t^fiten, im iibrisen oeitoa^tt tt
fi^ fe^c entfi^ieben geeen bie Sutoritiit etnee Zffomai Don Aquino
unb ii^nfi(|ee uub uttnfi^t borum bie ®ai^e Dor ben $a))ft ge«
brai^t }u fe^en. @i^Dn blefe ^urttdioeifung b(t X^oinae ntuftc
Saietan iibetjeugen, bag neitcre SJer^anbfunotn unnUfe fcien, unb
Silver felbft glaubte idd|I taum baran, bag fie Srfolg ^en
tSnnten. @ein @tnn ftanb Ungft barauf, an tin ^mjil jn up*
peUieien. 9tuT ba^in lann es oecftanben ucrben, uenn er eint
Sntft^eibung bet fiii^e fotbett. Seine JRatgeber ^iclten leboi^
bafUr, ben orbnungStnligigen SQeg einjufi^Iagen unb eift Don btm
,fibel beiii^teten ^n^ift an ben beffer ju beritfitenben" gu ofipeaiertti.
Qn ttUtx gorm iRcditend uurbe i^m ba8 betreffenbe @(i|ttftftttd
jurec^t gemadit, norin ei feine Stii^tcr afe |)acteiifd| gniactiiieip,
ton ben icfnitatloftn SJer^anblungtn mit Sajetau beiicfitet unb um
feincr ©i^er^cft nitlen cine Serne^mung bor gelelirten unb re^t*
Uaffentn Sniinncnt an einem fii^ern £)rt erbittet. Senn ft4
borin miebenmt KuSbtiide ttugerflet !2>tttotton gegenUbei bent ^opfic
flnben, ct biefen ange^t, mtt i^m ju nta^m mae er moUe, au<6
oon neuem erKiitt, in feinem Kueftiiu^e bie ©ttmme S^rifH
Detne^men ju tnoQen, fo finb bafl o^ne 3toeifel ^etgebra^te got*
mein, bas ©anje eine fionjeffton an bie 0teunbt, obei, uie er
a nenige ZQoi^en fpdtec Sffentlii^ faft entfi^uEbigenb bejei^netc,
tin Hft bet IS^ietbietung gegen bie ^rfon be« ^pftee.
am. 16. Oltober ^atte er ba0 ©(^riftftUcC imtetieic^nct, am 18.
gab er bem ^lAinal booon Satibt, inbem er jugtelc^ mittettte, bag
er numne^r entf(^[Dffcn fei, abjureifen. ttui^ ^iei ^eift tS; ,34
Disiti.cdDi. Google
180 Sitt^ ^4t ecuc an (Saittaa.
craortc, tnofl bit ftir^t ft^tn uiiti. Ki^t idft ©egnn mill ii^
ftniten, fonbem oM €4ilbr tvifl i:^ ^»mi. — mt t^ [te nlc^t
Ottbient, fo ^tc t4 aui^ leintn Sntnb riiiBtF(^ ^'^fuccn |u
fttr^tcn. S)uri^ (BotteS ®nabt Mn tc^ fo bEf^tffflt, bag i4
^enfntcn »ett woiger fanfttt al« 3«rtll«er imb tint falft^t Ond^
ttmtg in Ofanbortfai^en, bibcm i4 tDctfc, bag tint Bf^^ »i4t<
fi^abtt, fmbem vidme^ tilljttr ivran btt gefimbt ®(anbe unb bie
SQa^rfreH mit nttt ift"
(S« »ar Kar, b«g i^itnm^ au4 Iki ftarbinol, tveitn mi^t frfi^,
fo jeft bie S^tr^onbluofl ale obstfi^IofTtR Eitttii^n mngte, unb
Sut^tc Dttgtbli^ auf rint Sntuoit naittte. Untcrbtffni beridtn
bit gttunbe, toot mitci ju t^nn \tl 'Sflm haiiit tinm KngtuUid
bacsn, baf Sutler SSittntbtrg mrlaffen nnb fi(^ noi^ ^orid be<
gtbot firfitt, tntb traf fi^on Soriiemtnnsni boju, nutgtt btn 9t-
bofltot Q&ei dflfltDaUii foOtn fofftn, mil man baS nStigt (StQ>
nii^t aufbiingcn lamttc. Hber rait jebeni JCagt touibt man oof
%uiib bet unlaufmben ®ttMitt urn Sut^trd Si^cr^cit be
forgtn^ unb bite urn fo mt^v, \t ntntgn ber ftaiblnf^ ttioai eon
fi4 Eibcen Qtg. &^t^\U^ ^tt(t man ^Imlii^e gludit fUc ge*
feoten nnb Ubcrlttg tf b^ SSnibec 8tou|arb bie HppeUotion btm
Jhitbinal tiniuEiJitibtBtn. 3n brc Sbli^t Dont 20. jnm 21. Ot*
teber Dcxiieg 8nt^ bui4 tin ^fl^t^tiften ber Stabtmauer, bM i^m
^angemanttl affncte, bit ®tabt. Son elntm olten SuSnttet bee
®tabt brgUitet, nie n fpUtr trjti^lt, ,nur mit finie^tn, o^
flltcffec nnb SJe^r, ani^ tH^ot Sporen" titt ei baoon auf ber
€tra6e iia^ Slftrnberg, am crjttn !Cage at^ Snellen ueit ^e Ua
®tflbt(l|cn SKon^tim. Ki ti M Kbenbe im ©taUt abftkg, fid
«r ftiadc in bit ©trtn.
^It fi^ae t$(u4t mat nii^t unbegtUnbet. 91o(6 it Kltrnberg
«i^clt Snt^T bur4 @palatin bit £opie ttnte piitp^l\ii)ta Sreixs on
'Sattinn, ttdt^te. obnollil t« f^ott votn 23. Xugufl botttct war, i^
«tt timn ooUenbtten fle^cr btjeitfinttt, t^ f<|itne^mcii ntdi 61« anf
totittren )ill))fl(i^n iBcft^l tutua^mi ^e|. Dit Sollmot^ten, bie
btdi Aorblaol ertri(t tuurben, Uaren gang ougencbudU^. Siii^t
QUC ftdle cr aOe Xn^nger Sst^tra t;IommnRljitren bttrfot, fon*
tent untcr i(nbro^g bet ft^tttf^ tiri^iii^en @ti«ftn tron aUett
Disiti.cdDi. Google
Siitltre $timt(4t. 3>{e ^SfuBtburgK Str^anblunacn". ISl
gti^tiitnt nit otltli^in ®ttoaUm Snt^crt qt^inilii^t Stnitt^g
faibern. (£« ift Hn nfutS B'^gnld fllr 8itl^n ^oUtai^tmi fftr
8e9 X., bog er nid)t Qlmtbtn woOte, bog dn fo biaboltft^ 8rtDe
wn bicftm ^pfti ^abc auSfit^tn tBnntn, unb aiufi neuert ^aben
19 urn ftincr Ungc^eucrUifittit mlDtn fthr rine Saiftfimis trSttrm
traden, md^nnb tS bat^ nur btiptlft, nid^m iSitiflug Sut^
gtinbe bti btr rOtnifi^tn fturie ft^it cilatigt ^tttn, unb tnit wd^tr
eeii^tigttit man in 9t(>m boa btutfi^e iRef^Hgcfli^ mit SUgm ja
tRtcn gentigt OHit. ^nbeffen jog ^t^ct Iftttnnitrte.
%U tt am 31. Ottober mttber tn ftintm JMofttt angt(i»mmra
toot, fi^ileb tr an @t>°^'<ti"= if94 ^l" ooD t^ubc unb ffritben,
fo bog iff) mii^ Dunbftt, bag bitfr melnf Snftc^tung uiettn untl
gipgen anttnntrn a(9 ctUQe @)tDge9 trfi^cltit.'' fiber ben SBtg,
btn tt nunmt^i tlnjufi^lostn ^obt, tuar tr fitfj tiolitomtncn Kac;
bog bti fapft feint 0))))cllation onnt^men ivllibe, nagtt tr lamn
mt^T ]u ^offtn. ^aroaf^in nar tr feft tntf^Iofftn, nuntnt^r an
h9S ^9(^Fte SIribunal btr S^riften^tit, tin SonjK, ju op^cQltren.
^nnac^fl g{ng ti baton, fdnt ^ugflburgn SrttbnlfTe mft bm
botouf bfjttgnf^tn atttnftliden }u DttbfftntniQtn. @it loEltni in-
gfrtt^, notan i^m auQtnfi^inll^i DitI log, falfi^tti ©tiflc^ttn nrt'
QtgentTtltn unb fttnc obtt^ntnbt ©teaung gcgtnUbtr ben pUpftUUfcix
tDtfrttoEtn dfftntlii^ rR^tfttttgtn. Von itgtnbffictt^ir ^bfc^nHli^unfl
\^ fitilidr nii^H jn f))Qren, im ©egtntetl DtTftfilitft tr no^ feint
frB^ttn SudToffungnt unb tntf^uiblgt fi(6 gnoiffttmogtn, nric
f4on ttnS^nt, bog tr feint anfli^t bem Urttil M $apfttS nntn>
toorfen, taat vc nur one ffi^rtrblttung gtl^on ^be, benn bit gSlt>
li^e So^r^eit ftt^t au(^ tlber btm fapftt- 3tnt btiongtt XJtFrttafc
BtriDirft er jt^t unumnunbtn unb fut^t au(& an onbertn ftine So
^Kptung ju rrmtiftn, bog bitftlbcn Dtctfac^ bit ®(!^rift Detbit^tn.
SMburi^ nitb er ju (SrSrttrungtn liber bo4 SBtfen btr rilmtr^en
ftiT(^ gtftt^rtr fu titntn tr fi^on beutli^ jn)tf(^ bem iRtid) ®ottte
nnb btr Eitmlfi^tn Sii^t unterfi^eibet unb ts fUr etnt Sl^or^eit
^c|ft atbtrner SOIcnfc^n ertltirt, bit Sir^t (S^Ti|K an ^eit nnb
Crt }u bfnben unb gu be^oupten, bog mon o^ne Untecnjerfung
unttr ben ¥at)ft (tin S^ri^ fein (0nne, u>it^tnb te boc^ tongc
3tit S^rifttn gtgtbtn, bte (tlnim ^^ift unttrt^an gcmrftn. ilbtr
Disiti.cdDi. Google
1S2 Sd^ iinb frin ftnrffli^
004 tne^r. 3RU ISntT&fhittg tttl&tt n {!(( gcgtn bit tnobemen
e<^nti(^(er bc< Vapfhs, bic bitfcn Ufitr ba« jtonjit ftcam unb
biir4 JBtrmtrfung bt« einm ffionjKS buii^ tin anberefl nii^U
entree fi&rig fafftn. ,3a, tS giebt Stute, tDcfi^ unottfi^limt
genttg vorBcbtn, btr ^ii)9ft liStint nii^t imn unb ftc^e Sbtt bet
€4rift. SUgt man fol^e .Snottftra' gctoUIirtn, baan gi^t bte
©thrift gugtunbt, bann au4 bltJMti^e unb efl Mtibt nii^M illirig,
ale bae SSort time SOttnf^tn in bti Air^e.'
iDirfc ft^arfen iiSorte ^obm o^nc ^ueifcl tint ptt^Ml^t SSf
jie^nng; tDtntgftene Ugt (14 nai^tBtiftn, bog pe unttr btin urn
tntttelbartn Sinbtud tinte fSriefte Bon Saittan an btn Sntfiirfitett
gefdjiitbtn {inb, btr am 19. Stootm&tt in bte Itfetntn ^ttnbt tarn
unb nodi am ftHien Sage abfi^riftlt^ an gut^tt wttttcgtfanbt tnutbe.
SDtr Aortiinat btnagtt fit^ barin bitttt Ubti Sut^eie S3tt^a(tai
unb fttQtt an btn Iturflir^ni bae Slnflnnen, Sutler tiai^ Slotn
ju f^idtn obtt aue fttncm Sanbt ju jagtn.
Titc ganje ®a(|e bcrtitcte btr luifiirftli^tn Sltgitiung, toic
btgrtifli^, grogt Serttgtn|tit. Slut^ bent mii^cr SSeitblictenbcn
(onnte ee nti^t entge^n, bag ^itraue SJetuidetungen entfie^en
tilnnttn, bie nur ju tetdit gteigntt toiirtn, ben StbenSabtnb bed
frltbliebtnbtn glirftm ju trllbtn, unb bod) gtbot bae ©eici^ttg'
leitsgefti^t , Sitt^tt nii^t o^ne rt^tmitgtgee Urteil Quejultefeni.
3)ie SItt unb Sieifc, nit bet jtarbinaf bem gfitften ju Dtrfte^cn
gab, bag ee nur bae aSertrautn auf feintn @i^uf} fetn IfimtCr
tDorouf Cut^ere tUIinte 9[uftitttn fi(^ gritnbe, mugte i^n, bet
barauf iBtrt (egte, fUr einen gut lot^otlfi^en glitpen lu gelten,
in ^di^ftcm SOIage vtrlt^en. 3Ran ^tte fi4 nt4)t lounbem tbnnen,
toentt er barilber anf Sutler uniDiQIg gtmorbtn mart. SSic ^Bten
nic^te baoon. 3n bet i^m tigtnen ^oi^^tTjigen Offen^eit iibtc
fanbte er i^m, mit gefagt, bae @(^reiben unb cruarlete Sutlers
@tgenrtbe. Unb no(^ an btmftfbtn 19.91oDembet iitrfagte &nt^t
(inen umfangrtl^tn Srief an ben jturf&r^en, in bttn tr ben
ua^rtn ^ergnng bet S)ingt trjU^ft unb nix^ einmal mit grogec
JtloE^tit ftinc SltUung ju ben in ifngeburg )ur ©tiia^t gtIom«
meiKM gcagtn prScifitrt, ou(^ Don neatui fli^ btrelt erftart,
JRe^enf^aft abjutegen unb fi(^ bele^ren ju lafftn. S>ie $au))t-
Disiti.cdDi. Google
a^i|»(Catbn an tin Soiiiil. 188
foi^c 'ft unb iitibt i^m bU groge na^ ber jRn^tferligung m9
btm ©lauben, ailti anbert be^anbett er wit ntiitRfiidili^. Sim
feintm SutfUrften Dtrfte^t n fii^ alles @uten. 3t|n na^ tRom
ju fitiidtn, too ni(^t tlmnat ber ^apft fttnee ScbtnS fidjcr fri, ^iege
gum anbrbtt ffiEtbtn. 3tur bad tint, bite nii^t ju t^un, bitttt ti,
unb bafUr Dtmaitbten fit^ aud) bit ftoUegtn; bagcgtn mlii n gtni,
ttm ben fiurfUiften Dor @(^tnac^ ju betna^ien, bad Sanb Dtrtaffen.
Unb baitiit mat tS i^m (Sinft. ®Caupi^ ^attt t^n Don btr
Orbtnettgel cntbunben, fcin [Clifter(i(^ec @e^ocfam banb i^n me^c
an bie ©tatte ftintr bifl^trigtn JBitlfomfeit. Eet ®ebanft, feinem
fflutfilrftett Ungcltgtn^titen ju mac^tn, mar i^m mtxttiQii^.
SBliTbt ber fiurflirft t^n aui^ Dor bet JBannbuQt ft^U^tn icotlen
obet aail) nut fiinntn? I£c trtoaitttt fit jegt tSglti^. SBtnn fit
dngttrofftn, moUtt et ge^en „ungemtg', wit er fi^reibt, .uo^in,
oieltntEit ftE|t genig no^in, bran ®ott ift llbtraQ". Seiner @e<
tnetnbc, bie if|m aui^ in bieftt 3ttt bee Sangetts fottiutf^renb am
$erjtn lag, unb flic bit et tbtn fegt ftine Slueiegnng bee !Bater>
unfer* ^fttr bie einfettigen 8aitn, ni^t flit bie ©ele^rten" btutfra
lit%, tl^at et ji| mi^en, ta^ et Dtcaeti^t ttnmal unetivarttt f(|nell
o^ne Stbfi^itb bie @tobt Dctlaffen ^aben nllrbe, unb erma^ntt
fie, burii bad SSUttn bee ^opfted fi$ nit^t ft^rtdftn }U laffen,
fonbttn ailee @ott ju befc^Ien.
3nbeffen moQte et felbft tttn SRt(f|teuiitttf unoerfui^t laffcn.
Stm 28. ^oDtmliet DoUjog er not 9totat unb Beugen in bet t(tinen
StwptUt jum Sti^nam (E^cifti, auf btm jfiti^^ofe, btr bit @tabt'
(in^e umta^mte, ftierUc^ft feint Slp^iellation au tin ftoujil. €e
ift iE|m nii^t unbelannt, ha^ bie ^iipfte me^rfai^ betgleii^en flppeU
(ationen Dttbottn ^aben, abec ebtnfo gut ntig et, bag bie Siationen
fii$ on betgleiifeen SJetbott nti^t gele^tt, unb ttft Doc tucjtm bit
UniottfJtUt Varie gegen bit Sluf^ebung ber pragmatifi^en @anftion
uon SoutgtS appetliett §attt. 3tnt SIppeQation bilDete benn autd
angenf[I)ein(i(^ boe S^eota feinte umftitnblic^tn, buri^aue in ben
Ublit^en gormetn ge^altentn ©t^rtftftttdee. (£tft vaO) iSSetatuit*
UKtbra ber piipft(i(^tn ^^utle foUtc ee in hie £)fftnt(i4(eit fonnntn,
bot^ lieg ee bet SDruder ju Sut^ere Selbueftn fd)on in ben trften
Siagtn bee iCejenibtt auSge^eu.
Disiti.cdDi. Google
tS4 intf)tt niE SMtUBbng Dtttafftn.
(Sitttn angntbOd ^(t (« au^ l»cr fturfttrft fUr ba0 «tpi, baft
Snt^T oufitt SanM gr^, aba ibm bo^ nui dnm Sugcn&lid.
@tttl) nil rt^t berii^tt, fo ^atte 8ntl|«r anf bit ftunbt batwi
am 1. X)e}an6n: nod) tinmot bit jirreunbc urn ^H) Dtrfamtntn, ntn
ettbgUttig Sbf^ttb ju nt^men, old (in IBritf ©palatine tinUef,
ber t^ in 3[iiftragt bte fturfliTftm ju btcibcn befall. ,9d^
U\t nnb It^rt arte frfi^ti", fd)iitb n im ®potatin, tnig fi(| a&er
hifiei bot^ au(6 ^ no^ tnit bent ®tbau(en, SSitttntxtg Dtrlaffm
unb md) grantreit^ gc^en }u wUfftn, bifoBbtrS nieil ts iifm frag>
lii^ toai, ob b(i Jturfiiift nt<^ ftine Kuffaffung ftnbtni mtttbt,
niu^btin er nibtr btfjtn SiUtn „bie angdburger SStt^anbhngnt'
^auflflcgtbtn. ffiinc It^tt XSataHng S^iatattne, bar jc mebc mtb
ntt^t btr Dtrtcaute Utiter^anblci unrbE, tarn jn f^iitt S« nor
btr ^enfurbt^rbe — wir roiffen niijt tteldjer — nur mttglii^,
eiaige f^oife 3ti^tn ^ut^ifl X}iudctfd)n)iir)c unlefcrlid) ju ma(^nu
Ubtigcn« lieg Sutber ben ©tulatin mifftn, bag et ficb barttbtr
ni^t t!iuf(^(, bag tt auger^alb SittenbCEge grofc @tfa^E [aufen^
dba im goUt fcinee SCtibett« au^ Dittfac^ bee ndtigtn grel^tlt
Im 9{ebai nnb ®iftabta intbtbmi mfirbe. Unb ^tn in biefm
SEii>d)(n briingttn fi(^ i^m ntue Srttnntnifft anf, bie baS i0mif4|e
^Jctbetben bftrafen, becen 3:rasu)(ite er jtoat no(^ nidjt iiberfo^,
bie abet boi!^ bie iHfei^tit bcr ^iSfufftan bringenb mUnfc^en (iegcDr
®^n(en, beren (Sntmitfilung an onbticr SttOe im 3iif<""i"'"'
^ang nat^gtgangen utrbm mug.
®etn Surfttrfi ^ielt fi<b baron, bag Sutbei ja bereit fei, flifi mibet'
Itgnt JU [affen ; i^n auSjuIieferu, Ic^nte er ob, ebenfo i^n ju DerttEiben,
1004 aui$ jum grogen iKadtteil (elncc UnlDctfitiit ausfi^togea attrbe.
@e antmcrtete er am 8. S)e)ember, oiii^renb man fdjon Don neiteren
rttmif[^n SRagna^en bi^ttt. SIQerbingd bie tdglitli etmanete
SannbuOe blieb anC, t9 uUcbe fl4 <"«$ mnnbKbat ouegenommen.
^iben, menu man fxc ju bctfcCben ^tit in boS Saab einc« ^ften
gtf(^f(ft ^UH, bem foiben Donfttten bee $a|}^ee bit golbent fRofr
Ubtrfanbt wttben [oOte, mib gegtn ben man ben SSetbaitt miiptaSt,
bag tt ftin fi^erifi^ ganbeflNnb in imgebUf|rIi(^ XEJtife begUnftigc.
3ubem (ag ber fiucie augtnblidiidi aui polilifditm ^ntctrffc f^r
Diel baran, fii^ btn angtre^enftcn iRei^efUifltit gencigt ju Eiaftto.
Disiti.cdDi. Google
Sekcglii^ hti^aib aitb man bai du^trfte ein^mnten jarMgcftellt
^abni. iCajB tarn, bag man in ^om tnm SorftcUmie baoon
(e^g, D)e[(^t S^ragmcltt bcc ^onbel in 'Dtutfditanb f(^ gtmimmcn
|<rttc.
Sin ffii^fifi^ Sbdmann, ftarl u. fDtifti^, fiiipfKidier ftammn*
^ utib Stotat, bcr (tit mt^tren 3a^ttn au^ bit @tf(^fte bc»
ffnfUrfttn on bet ftucit btfotgte, mar fi^on fcit bem ®epttmbtr
ba}u auecrje^tn, i$riebn4 bnn Stifen bit mt^r gmannte golboir
ttofe ju tibtrbrtngen. fialb barauf, abtt ni>[^ tift man Don bm
SRigcrfotfltn SojttanS ftunbt tr^ten, er^ittt cr aui^ bnt att^rag.
Me Snfltitgtn^t Sut^cd im ©inne btt fiitrtt ju betrti&en. £int
{iiK)t SSnja^ Don SrtDCD, an btn Sttiffir^en, feint 91iite, $iaut)l*
nonn unb 3}tQgiflTat Don SBiltttnEMcg, nie an onbert, in benot
8Kt^n oI« @oi)n btt SSerbetbcnS, fa bee ®atane ftgutiert, folltm
^tn bit {Bcgt ba^nen. @(^Dn am 9. ICtjembci, noi^ Dor fttncr
Isfnnft, isugte 8ut^t, bag n btn Sufttag ^t, ftint Su«Iirfetunff
JB forbnn unb t^n nad) 8tom ju ftt^ren. Win tanm in ^tulfi^tatife
angelangt, trianntt btr nod) (ungt, Itbeneluftigt, f^i aQt Sinbitiift
tm))fttnglii^ unb (tii^t ju Ubttjtugenbe SRaint, nit faifi^ man in
9Iom bit @a4e bencttifte. ^b^t einti tinjtinen <$erfdn[i4ftit,
tlnttn ®rclfc, wie cr gegtan&t, fa^ n M stet"^E>tt9'ftt[lt, [on*
bern eintr grogtn, bit gan)t 9Iation tnttreffitrenbtn SSavtgung.
Sotilber uattrn^itete i^n junil(ti^ btr turflirftlit^c 9tat, £)tgen^tt>
^(ffingtt, mtt bent tr in JSa^cm jafammcntraf. SUrgtnbe a&er
no(^tf i^m bits mclir cntgeatntreten, al9 im Stch^c mit btn
atttn grtunben unb JBefannttn in ben ^ttmanifttfc^ gelinnttn ftrtlfen
Kngeburge unb QUirnbcrge. SQJit er feibft tija^It, fanb er nnter
fOnf Seuttn (aum itott, bit fii^ In bitfetn ^onbet auf @eite btt
ftmit fttQten. Sit bie SCingt am pitprtliE^en ^oft flonbtn, unfte
tr ttMnfo gut, fa nw^i btffer alt anbtrt, lutb tro^ ftintS tlin<
0trtn 3(ufent^o{tt« baftlbft fU^fte er fid) al9 ^eutfifier. Set btr
6timmung, bit et oorfanb, ^itlt er es fUi gut, bitft @titt ^r*
Dorjult^rtn, jumal btim ffiein, fiir ben tc ^d) bit atle btutftf|t
Sttigung bemo^rt Ifattt, ging tr auS fi(^ ^raud, tornite er X)inge
erja^ltn.'bit Don einem ptiffftliiten 9tnntiue jn ^9rtn ni^t gcringtt
Sr^unen errtgteii. 3n iRUmbtrg, no er mit S^rlftop^ ®4eurf
Disiti.cdDi. Google
186 8»(anbrnngtn mh anuti^.
nerfe^ctt, uoUtc cc Ubris'tiA toifftn, bag bn ¥a))ft fiifi in bm
fi^fiiffiten auSbrUdcn abcr Sifetl unb bit ptutnpe Slit bee $rEc
Tiad aaeQt\pxt)tl)tn , unb man g(aubtt eS i^m, obuo^t berfelbc
3Rann bttiHiMt, bag btr <3|io))fl — unb fo Dct^itlt ti fU) —
foebtn, unb ian na^btin a Sutlers Sntmort auf bit ©i^Tifl
M ^rieiiaS cc^Itm, tint S)ttrctafe tc(afftn, bit bit 9blagt^>
titen Don SuIEitid ®tgntrn a(e gut tlr^iit^ btjtidinttf unb aUe
anbetfl iCtnttnbcn mit btm Sanne btbro^te.
3tbtnfaU« mar uniitig ftif) ft^r batb barUbtr tiat gtmotbcn,
bag auf btm von btt fiurie btjcic^ntttn SISegt ni(^te gu trrtu^tn
mitte. @o bcft^Cog n benn, „bic golbcne Siofe unb btn ®ad
tnit StblJifftn" mit @(^eurl fi4 audbrttdt, ttnftmtiltn tn Slugeburg
}u beponieren unb nidit oM pilpfttit^er jtommiffai, fonbttn ali
$riDatmann noi^ @o(^fen ju itifen, bte ,011rften ©tmUt ju tr<
forfditn'' unb, fo vtrfpiai^ tr ee ben SRUrnbtrgct gicunbtn, mo>
rattglii^ fiut^tr mit btm '^ap^tt ju Derf&^ncn. ¥ftffingct ^atte
i^m gutt $offnung gtmai^t, unb fo begonn tr atebatb bm
ICermtttltr ju fpttttn. 3n Sac^ftn angttommtn, foibtrtt cr fo*
iUiif 3o^ann ^iTe^et Dor fti$ nad) Sltenburg, abtr ei mugtt i^n in
ftintm Slofttr ju Seipjig ftlbft auffu^en. S)tr ungtiidEldit SOltnfi^,
btr ft(4 alltr SSerat^tung gugtjogen, uagtt ts nic^t, bit ®tabt jn
Vtrloffen. ate 3Jliit\% ftint SlmtefU^ung unteifuditer jttgttn ({4
fdlUmmt !Z}inot, fttbft grobt S3eruntrtuungen murbcn i^m na^ge*
mitftn. <Sr belam fi^arfe Sortt ju [|i)rtn, unb ©(^(tmmtrte
touibc itjm in Slueflc^t gtfltKt, fo bag felbft 8ut^tr JDHtltib mit
i^m ^otte. 3n Jtummcr unb ©ram ift tr tin ^(bee 3a^r baronf
gtftorbtn.
Snfange 3anuar 1519 tatn bonn eint BufammenlnRft }mtf4<it
anitti^ unb 8ut^r nnb jtoor in Sltenbuig juflanbt, bei bet aut^
€)M(atin unb btr turfUrfttl^e Slat gabian tion Seiltgf^ jugtgen
Uartn. SMt (Saittan forbttte au^ 3RiIltg juniii^ft Z&tbtrruf, \pra<b
ton ben unrt^ttn Se^ten tibtr btn Sb(ag, bit 8ut^ti unttr bafl SJoR
geiDocftn, tDobur(^ tr bem Snft^en ber JFirc^t gefc^abtt n. bgl. m.;
aber ate Sut^tr bite abb^nte, bem Jhtrflitften Don SDhin) unb btm
ipatiftt bte @((ulb btimag, tieg tr bot^ mit fiili rtbtn. 9la4
me^rtligigen aSer^anblungen tarn man tibtctin, ben gonjtn ^bt(
Disiti.cdDi. Google
Sti^nbtangtn mit SRilti^. 187
(htem beutf(^en Sifc^of jut UtitRfui^unQ ju titingtn, ber, natfirli^
«tfl auf ®runb cinte tJiipftdc^en SRanbate, bie Don Sutler ju wlbcT'
nifntbcn ^unfte anQcbcn [oQtt. 3n erftcr Sinie xoaxit ber Sttunb
iti AurfQiften, bet Sijbtf^of boti Xritr, 9ti(f|aTb oon ©rtiffen*
Kau in Siorfi^Iag gtbtadit, boc^ ba^te man ani) an btn Stft^of
Don ©atjbutg, ju btm ®taut)it frntnbfi^afttic^e St}UE|uns(n fjattt, tvte
on ben Don SFIaumburg. Unttrbeffen foUte belbni $arttltn ©^utigrn
aufnltgt iverben. Hugcrbem Derfprod) Sutfier, in finer ilffentlii^nt
lEiKiirung bad aSoII ni^t nur jutn ©c^orfam gegtn ben ))a)9|)It(^m
®tu^[, fonbttn au4 baju gu ennaEintn, fdne ©i^rtfttn ni(E|t jur
@4ma{I|, fonbern jur iS^ie ber rttmifi^Mi Stride ju Derftt^cn,
oni^ bem ^)}fte ftltift in einttn btmUtiQtn ©^rtibtn ja btlcnntn,
bag er ju ^Itifg unb fi^aif geucfen, tibitgcnS nnr a[d (in „trtu flinb"
bff flir(^t Dibtr bie [dfttrliilie ^ttbigt btr Slbtagtrltmer gcfDi^tcn.
lEmott Derfprac^ fi$ Snilti^ ben beften (£ifoIg. 9Zacf| freunMfi^ein
^nfantmtnftin fc^teb man im beften (SinDeme^mtn. ilRitti^ enttitf
Sul^ mit tinem Stat- ^04 Sutler trautt i^m ntc^t. „(£e utrb
IDD^I etn Oubaefug Qcuefen fein", meintt er, aber auf ben aSnnfi^
ber Don ber SiebendmUrbigteit bed 3nutig ^ngerifftnen greunbe mar
cr auf fefne aJorfi^lSge eingegangen. Ob man in Slom ba9 elgitt'
m&^tige SSorgetien bed STtilti^ biUigen aecbe, nar il^m bon Dont'
herein frag[i(^, unb er ennog biea mt^r aid anbere, aber ec
tarn feinen Serpftlt^tungen nac^. SSti^renb er, million fogleli^
w^ vatlfi ju reben fein uirb, fii^ mit ©tubien ilber boe SBefcn
bt9 $apfttnrae bef(^ttftfgtt, bie i^m in ecfc^redenber SSeife Don
Xag JU Sag je me^i unb me^r fetne {tatKofigteit offenbarten,
(eugte er fii^ not^ einmal Dor ftbitm jeittoeiligtn SBertrctet. %m
3. anitrj fi^rieti tr, unb jmar In Slltenburg unb barum rao^l unttr
bem (Einflug bee ^oftfl, ben berabrebeten ;@rtef an ben ^ap%
\o bemiitig, toie man es mUnfi^te. gfitili^ oon einem SBibtrmf,
nUiirte er, tOnnc leine Stebe fein, ein folc^ec tnerbe au^ aenig ^e(ftn,
gu tief feien feine @(^rtften in bie {lerjen ber Sefer eingebrungen,
fiber (E moKe fj^ueigett, menn and) bie @egner f^iolegen. .Sot
@Dtt unb ber SSelt begeuge ti^, bag ic^ ni^t bie a&ft^t ge^abt
ober noi^ ^itbe, bie ©eniaU ber riimifi^tn ftirifie ober <Sn). ^ei*
ligteit angutaflen, ober irgenbmit gu untergiaben; ottlme^r befenne
Disiti.cdDi. Google
188 .Untmii^t oaf ttB^ Vx&ta".
i^, bsg bit &maH bltfec ftiti^ fiber am gt^, M % xi^W
DOTjujit^n if}, fct eS im ^intntt ob<r ouf (Stbtn, al« aOcin 3efu9
e^iftue, bn {wrr xnfti atlfr."
^tic^ fpr{(^ tc fi4 au4 bM in fdnn Htintn ®(^ft fBr
ba« aSolt; „Uiittrti4t ouf etlE^t Xrtifcl. bic l^m von frintn Kb*
genntrn Qufeettgt imb jngentcffen tDCibtn tfinnea." t>m fatf^m
SertQ^tlsunecn, bie fii^ an ftine au«(afTiingtn fibtr bU ba9 nil*
giafe 2tbm bcc SRntgr nnmittelboi btiQ^ctnbtn ^ai^tr ongt*
f^fofftn, toid ec entgegrntrettn : barum ^attbcit tc oon gUrbittt btr
^tfgtn, {tfegtfcnn', Hblag, @rbotfn btr ftin^, gnttn Wtrtm,
nnb, fD nwr tS otiobrtbtt, Don feintr @tdlung jst iSmif^tn
ftird|t. 9taE|t Ifcgfnbc jtonftqntnitn feintr fii«^iigcn Sf^nti nxtft
er I|iec no4i jniad, feint btr tiii^Ui^eR gtften Uber Uc gcnaHnltn
^nnttt obtr fir^H^cn tibnngtn Derbtitft tt giinjlii^: tr tebtt
oon i(|ntn doc ben Saien tole In ftinen ^ebigttn fihi bit jt^
®c&ott, in tlattt Unterfi^ttbung btS ®miff(n obtr, toaf 1^ not^
gtiDi§ ttf^tiot, unb bt« UngeurifTcn, btffcn, BwS ^ic^t ift, imb-
nwS in icbtrmann^ ^lieben |le^. 3)ag t< tin gfgcffufr gMt^
[tugntt (c nii^t, ebenfo ninig ben flb{a§, abec nxli^tr Sirt bit
¥tin befl gtgtffuttfl, unb ob man ,nrit abIo§ in8 gegefeuer
raufc^tn lann', ecHfitt ec nid|t gn nrif^en; «@Iau&*« wer ba loiK,
i4 toid'e nit gtoubcn, te Dtrbe btnn btffcc btutieftn." ®e^c be>
Pintmt unterfi^eibet ec ou0 @otteffgt6o(e unb ffiiii^gcbott. SRan
foQ loo^I beibe ^alttn, abtt nii^t ttan bat ®eliot @otttS btiftite-
ftfetn, urn baS ®tbot btc JKc^t ju erfttlltn. Danim tDfice eft
bffftc, tinm lCti( btc nii^di^en @tiott objut^un, ,auf bag nun
Ooftefl (Bebote au(^ tinnul fi^tintn nnb Ituc^tcn {itg'. Son ber
rStnift^en jtirdic fpcii^t et vit grower S^rfuci^t. X)ie 3a^t t^tr
3Rttcl9ttc btnwift, ,bag @ott einen btfonbtcen SlugcnUid anf fie
|abe*. Ob t9 iDO^ f^timm boil fittnbt, foQ nan fi(^ bM^ um
tttntdti €&nbe obtr Abet, bat man cTbenfen tbnnt, oon i^
tcennen. 8btc mit loett bit ©eraalt btS rOmifi^tn
@tu^(ee gt^t, bQ« anejufei^ttn, ift @a(^e bcc ®ele^rttn. IMS-
ift Qit4 gttif^iiltig fUr btr Sttltn ©ttigltit, benn S^ci^ne I|(it
ftine Airi^t ntctit auf Sngtclic^t ©tmalt unb jtitficfie 33inge ge>
griinbet, fonbern ouf bie inUenbige Stebe, X)tniut nnb ffiinigftit.
Disiti.cdDi. Google
^Untmii^t anf ttrit^t Sitiltl". 189
^SDem ^dllgen tBtnif^en ®tii^( fotl man in aQen X)mgen folgm,
Ii9i^ teinem $eu4Ur nimmtt glauim", — Sttgetungen, bet bentn
man ft^ mani^crfet bmten lonntc. @t( finb, mlt anbertn Drrgti^cn,
tmi Dnftllnbli^, tDtnn man trtoSgt, tag Sut^tt in bttftr ^eit unb
no(^ lange fti^ >n bet Untnfi^cibunfl Don ^apfttum unb riSmtfifeer
4lnrit QtfaUt. SltligtOftn SSttt ^attt bae tifttre flic t^n t)erfi]n[i[^
f{^on nii^t me^t. 3n btraFtftnt ISricfe, in bem et gettgtntlic^
Aiefer @4nft au^ bttn @)ialatin btjtugl, bag ec (« jufcitbtn [d,
bag btt $at?ft C)trr aQer fe(, ftfitribt er: „SQ)ae gt^t'S mi^ an?
ttrig t4 bo4, bag man fogor bm %iMta tiftta nnb trtcagen ning
mn bn OudoU tolOai (bit ^m Don <9oU ftgebtn ift). iCie tli'
ttifi^cn S)tfcetc foDcn tnir nut bae eDangetium nuDtruiDrrtn
faff en."
Unb SDlittIt fiteint ntit bicftc @4ctft jufritbtn gtuxfai ju
ftin. (Sc pb ^4 bit viigliilftt SStt^t, baS Dsn i^ gttKante
<<EiniSiing<nert )itpanl>c jn brtngen. gingft ^atte tt nai^ 9{<nB
fctif^tet, i^^t rtl^ n iu SDnitfi^anb um^, um €aittan git
Atffni unb fi>^ mit t^ gu Dtrftaubigen, au4 mit brai flurfiirfUn
«im Xrier I)atte er angtlnUpft, — ti Dec(of)nt at(^t bet SN^,
%ie fiinjtInE|ctten ju Detfolgen; bafl ©ange not cine Spifflbe, bit
Sut^etft Snlmidelnng nit^ oafiu^Iten uetmoc^tc.
Disiti.cdDi. Google
4. KaptteC
BU Sttf^vft SiopntatiDti nitli il)R uiu^ftrn AlgnT.
9ti4t o^ne befonbtrt Segltliung ^atte Sat^ei In Jntn fUr bii»
SoR beftimmttn Shrift bit fitDiEttung gcma^t, ti fti @aif|e tier
®eIe^Etin, blc graat auejufci^ten, u>[t ucit bit ®ttDaIt mib O&rig'
fett brt ^apfted fli^ ttftrtdt: ate er btefl fi^rltb, toar et cbeit
baran, {tne grage i^icr entTt^tibung nit^er ju bringcn. iCun^
tintn Snann, bcr no[^ man^mat in btc ®ef(^i(^te Snt^ert mtb
btr {Reformation in unEitilDotler SSeift auftrctcn foBte, So^onn <S(f
von Sngol^abt, mar tr baju gtbriinst morbcn.
•SUxti iJa^re jllnfltr afe Sut^tt — am 13. 9IiH)6r. 1486 war
tc Qcboren — uar aui^ ^o^annee Matft a\a Sd, obci <&i, mlt tc
{i(4 na4 ftinem ©cbutteortc nannte, ivie itntt au« btm Sauent*
jlanbc ^tcDorgtgangcn. Unter bee ^iirforgt tinte prit^Ii^
O^imS entiDidettt ei frU^ fttne reii^en Staltnte. Stp 12 30^
alt, btjog tr bit Unioerfltilt $tibe[btrs. Qn XUbingen fc^te cc
(cine @tubteR fort unb lourbt baftlbft int 3a^re ifiOl 3Raeiftet.
91un begonn hca t^totogifi^e Stubium. Sloi^betn ei ICilbUtgcn
no^ im felben Qo^tt Dtrlafftn unb fi(^ furje 3tit in lt'iU\ anf-
ge^alttn, bttrieb ei e« ^uptfit^Ii^ in t^rttburg. %n SJtetfettiglctt
btr Stnbitn tonnte tr fi(i mlt tebcm mefftn, unb nae l^m an ttcfcrtc
X}ur4bilbung gebra^^ oerftanb er buri^ tint gtitnjenbt iCiatdtit jit
Dtrbergen. ®i^on frti^ ^atte tr ben fRuf tlnefl gemanbteti 9tebntr«,
noi^ mt^r elnte fi^tagftrtigcn S)ifpntatore, btr ttbtr oKes unb Jebes-
}u rtben uu^t unb oor ben Itt^nfttn IBc^auptungen ni(^t iurUdfi^rtM.
Disiti.cdDi. Google
Wi- «d. 191
®ag et tS babtl mit btr SBa^r^tit nidit ttnmtr gcnau na^m,
max ni(f)t unbctannt. !Iu(^ tDu§te man Don bem brtnnenben (S^f
getj, ber tfjtn ttgtn mar. ^brigtns fcEictnt i^m ftin Seben (ang
me^r an ttugeret S^re a(9 on Slditung gcttgen ju ^aben. ^a
ben anitttln, bie t^n jum ^iilt fU^ren foQttn, uar tr nii^t wS.'^'
(nif^. an bet UnioetfUilt )u greibuig, too er ai^t ^at)rt lang
[ernenb unb te^tenb f1(^ auf^tctt, fonnte et urn feiner tnaglofen
€(^ii^{ud|t nlQen nfi^t auftomtnen, beflo griJgeren iStnflug ei>
[angte ct in 3ngoIftabt, mo er feit 1510 a(9 ^roftffoi unb
itanonitue Don Sic^flfbt fttnen SSo^nfi^ ^alte. 3n ben (egten
Soften ^atte et Die( »on fi<^ ic^n mat^en; nt(f|t fo fe^r butt^
feint t^eologif^en SOJerte, m butc^ bie ifmi^e %rt unb SSeife,
nie cr batb biefent, balb ienem, fo aui^ bem @raetnu8, ttma^
am ^tn^t flidte, nocf) me^r burt^ feine 3)i9tnitationen in So-
togna unb %Bien, in benen ct u. a. im ^nterefft ber SugS'
buigtt t!fugget ftt^n genug vat, fill ba9 ^mSatfimm etnju'
treten, nae bamats jebermann fUr SESu^eu etnUrtc. ^et JRu^m,
ben et fit^ babci ettootben, loat nic^t grog; au(^ nagten felbft
feine t^eunbe nii^t, feinen Sebendtoanbel ju tli^tnen. '^oii gait
tc immer^tn fUu einen ^crDoriagcnbtn S^eofogtn, ftanb audi mit
einer S[nja^I angefelienet {)unianiften im JStiefwei^rel unb tU^mte
fl(§ i^tet gwunbfiftflff.
iQon fetnem Kngtiffe auf $ut^et ift f(f|on bie 9!ebe gemefen.
9loi^ e^e Sutler etniibert, unb o^ne fein SBijfen — e« mat ttiii^
renb feinet Sleife nad| {leibtlberg — ^ttt fii^ jfarlftabt gegen i^n
et^oben mib ju bem ^mtdt melicete S^efenrti^en auSge^en laffen.
€tc ftnb infofem beac^tenSnttt, oH in t^nen juetft tirinjipicQ bte
@4tift al9 obttfte ?totm bf« ®taubene ^ingeftcQt aitb. S)aTUbet
torn ti ttoft bet SBennfttftung8Detfu(^e bet beiberfetttgen gueunbt ju
einer [itterortfc^en ge^bc, in bet bie btiben t^rfUtfitigen @egner in
immet f^dtfetcn 3:one bie Detfdficbcnften $unlte ouguftftitfdier
Sl^eologie, bie Stage von ®iinbe unb ®nabe, com freten 3QilIen :c.
be^anbclten. 3}on Sutler, bet fii^ buti^ ein @nt[(^utbigange«
ft^teiben lSd« ^tte befiinfttgen faffen, mar babet f(!|on Itine Slebe
me(|t. ISd ^atte fe^t balb eine SDieputation vorgeft^Iagcn: nuc )U
gem uutbe biefer ©ebanle Don Jtatlftabt acce))tiett. <Si tarn tare
Disiti.cdDi. Google
192 fidt aiiSpMationnMtn-
oof bie nritnen ^Jebtngmiflrn an, nor aikm btti Ott bci 3ufaininni>
(tntft. XMtUber Dcr^anbtttt gut^n in SaitftaUf Wotntn ntit iSd
vA^rmfc fttnrt anfent^M in SngMurg. tlRan dnigtc fi(^ cnbli4
fibn &tip)ig, naibbcm <Sd ffiiltmliere, 8nt^ after ftllln, 'farit
otKT atom aU ju tntlegen abgeft^nt ^ttc. Unb \^n on 12. 3>
jember, nodi c^e man mnstc, nit bie SetpiiBcr fi4 baju ^(Qta
ttOrben, tieg <Ed 12 2)tetintatton6F&fee ttfi^ineti, bit wnubtrbartr*
tvtifc bie ©trcUpunlte tnit Sorl^aM ganilitb ignotierten, bafSr
«ber unDCTleimaac @at} fftr @ak, {a faft SSort fUr CBort gtsoi
Sntfier geiii^til noren.
(fe nai lein ^metfel, ba^ (Ed, tmt ei aut^ 6a(b offen &(■
laimte, babur4 ni^M aniterefl beobfi(f)tigte, a(e oui^ £iit^r anf
btn ftain|)f)ilii( ju rafen, unb tnit tnttilflet bieftr ani^ tnar, c4
tiEitb i^ nit^M tttoig, a(« barauf einjuge^. @ein S^tifprc^cn,
j)n f^nmgtn, tonnte ni^l nte^ btnbenb fein, nac^bent t« au^i bit
®eper gtbroi^en, bie fretfid) Don itntr rein prtnoten Stbtniit^ung
nit anifti^ nti^U drifTen tonttten. O^ne Stiidfiitt anf bit ncut 9f
fa^t, ia mit (inei gcinifftn Scibenf^aftticdleit na^m tt bie ®a4e anf.
<&as ai^tfen belrafm Sul^S St^ie uor «ugc, Mlog unb Slaif
ten B. f. D., abtr nui eine, bie le^te, bit fit^ auf eine gritgenb
fii^e Sugrtung in feintr (SrifSning }u btn 95 Zi^fen bejog, f^ica
i^n bamals tntftlit^ ju tntertffitren. .{Sir Icugnen', fc^Eieb (6d,
,bag bit riimifc^e ftii(^t doe ben Bnltn ©QiDeftect (Vapft Don
314 — 335) ftinen Sorrang doe btn OBbertn ge^bt ^obt, eEfennm
oittme^E ben, btr ben @tii^( btS ^tligen '^etFue inne ^t unb feinen
Sfaubcn bema^tt, ate ben IRai^fotgtr ^tri unb btn allgtmtineH
€tatt^ttcr a^rtfti on." Stinen SugtnbUd tiiuf^te fii^ Sut^
barUbrr, bag feine @egneE nii^l o^t be^immtt ^inttrU^e SttfiJi^
biefen $uult, liber btn fid) btr ^anfitftreit entioidtln ntugtt, l/a*
tiorgefui^t, litg ftcfi bodi babei am ttic^teftcn eine ^refie ^'
Verlodtn. 9!nr bitft iiuferc Xnregung ^atte geft^t, um 9u^
fiA bariibfr ftar mtrben ju tofftn, uaS i^n bit ht^en SOtonott
^itrtiur<ti btfdiilftigt ^attt.
©eit btm $trb^ bt« 3abrt8 1518 toor er in Dititt «e'
^ie^nng tin onberer geuoEben , ober bo^nten fi^ totnigflenS. ncttt
'4Sntn)idc(ungen an.
Disiti.cdDi. Google
mitbM oaf enl^l eatinittliiiig. 18t
WA (i^ttT Minii root Sut^ aufamac^fen, o^nt %aaAlit,
«^ SBnttcfanb. Son bem, uki6 Ue SBtIt bttotstt, bie 3Qge bf*
Aoiferfl, bie ®rfo[ge bti Coubiget,, bit flunbt bm ben ncutn
{lanbtfentgrn, rowc nut wcnig bt« in feint ^t^t BAtungen.. SSis^f
^attt n ^in unb nfebir buci^ bfe gttunbc Don btm 3:tciben bcc
^motUften gt^Htt. 3m ftantpf gegtn bit @4o[oflit tnat tr mit
i^tn einig ; wti tr fsi^l Don btn gfiUr^tm tbrtr S;^attgteit ju
f(^ bdoni, mit ^t in f(^mO|tii^er ^ttbt ben ®tgnei jttjaufttn,
®tringfilgigt< aufbaiifitittn, o^ fill baB tint, rota not t^t, fl4
gn eraifinntn, moi l^m nnf^mfiat^lf^. 3n ber ©ttOt ^ite ec
^ cntnltfelt, unb oui^ in bei ^H, M i^ feint amtli^t S^*
tif^ttt qH @t|rtc, iCiftTiMolIar unb not aiitm al« $nbiger unb
®tttforecr ifl eintm ttitvtifen $inau«tr(ttn in bie S3tb natigtt,
Mitb feine IReigung bie ^Qt ftontent)]tation, uooon feine :iBritft
nit i^ttr ItibtRBfctubigen Stiaunnng, mit l^ret ^etonung in^fti*
fl^er @t[i)ffen(|ett, bt« ©tiQtftlnS rnib $affen«, bt« Scagene bc«
fictujtd hai iKcebtefte S^^Si'^ abOtgen. ' S)arnm, tooe in bet
XBtIt votging, btfltmmtiU a fi4 au4 bann nti^t DieC, ali n
inrit ben SKogfttelt aite bent miini^lfi^tn ©eEc^rtenlebtn aufgt*
f^ectt mucbf, iDtnn and) bie SlnRAngt on bie SRqpit feltener mv
ben, ber ^i$ tntmicftlnbe Ramt>f i^n jmingt, one ftiner ^affiDitdt
^reuejutrtten. SQenn man ftine Qriefc mit benen onbenr ®e*
ti^rten mi jtntr ^t\t Dtrgteii^t, ift man Itbtrrafi^tr ttiie iibtraut
ttenig ^Sejie^ungcn auf bie Seituer^Itnifft unb bie jtitgenOfjtf^t
SitttratHT fid) burin finben. SUnr i>a9 ^tcn&c^fte, mi ^^ii^t
tinb Strnf in @tmcinbe unb Uniotrfitlit tr^ifc^en, fc^tint i^n jn
beft^fttgea. %uf bae unmittetbaE rtfigilife Seben, ouf bie gcage
Dom ^eit unb feine t^eotogifi^e ^egrUnbiing ^otte fi4 bis^ oK
fein @titbtn gtri^tet. 3)a^tnttr trat i^ aUti jurfid. 3n fetnen
Srieftn Oom @onnner 1518, audi In benen an ®palatiti, bet
i^ geiDig in feiner 9Ict mcm(4ertei barttber mttteiltt, finbet fi4
(tine @tiur uon S^eifmt^mt fUr bie ffiorgflnge auf btm iRtii^tage
JU Sugebnrg, bie todt oitft ftreife in @fHmnung et^itUen.
t>a, Qnbe Sngnp, in bcnfetbtn Slagen, ats a barauf uarttte, v>ai
man libtc i|n ber<^ifgen ntrbe, ob man i^n nad) Stum aueUefern
ncrbt obtr nii^t, er^elt er eine Shrift, bie bamals noi^ ungtbtndt
IC«»t, iul^. 13
Disiti.cdDi. Google
194 Sinntrtungtit ddh angtn.
In 3oTm (intS iBrieft« Dtibrtittt uurbt, tint ©(^clft, bit doi i^m tint
neue SBttt auft^L @it voat flit btn iRtii^etag beftintmt irnb
natnte in bm f^ttTftcn %Borten doi btr eemiateung bt0 Slirttn'
jt^nlcn, inbtm fit, mit Sut^tr an &paiatln fi^rcibt, in btr uRuni'
uunbtnften ®pva^t, bit tbmtftfim Ontffc tnt^Udtt, roclt^t augen'
fi^cinliffi bit ^iocentincr, bit gtijig^cn 8mte unttr bem ^imnttl,
tifonnen ^abtn. — „X}ag bit flacbiniitt bit Segattn btr $abftu^
finb, lotigt bu DtcQtiffit no4 nic^t, ift obtr fic^tr, utnn ba6, VM
httlUjUt nirb, ma^c ift." SSon btm, aa» bit Sitttratur bcr legttn 3afict
ttbtr bitftn ®tgtnftatib ^erDocgtbcotfit, oon bem, toa9 bit btutf(tt
Station anf fi> oietcn ateidietaetn an iStfc^tDtrbtn gtatn bit tOmififte
fiuttt DCrg^lii^ Iiattt laut utrbtn toffen, |attt n nod) fdne K^nung.
Um fo mt^i gab i^m ba3 jn benltn, nas ec ba lag. Untcc
btm unmittttbartn <icinbru(t biefer @d|cift Iiiictn uic t^n jum
{[fttnmalt Don n^tutfi^Ianb" teben. „^tl9 ©^iotfttr", ft^rtibt
tt am 1. ©tptembei: an ®tau)}i^, Hfortfit^ct, miifi mtt frintm
(St\ifm'ili ju Ttiicn, uiK i(^ mtintm @tlft unb mtintr gtbtr bit
3Uat' f^itgtn lafftn unb t^m jdgtn, bag te in 33tutf.(t)(anb 8tute
gicbt, bit ftine unb bit cBmifi^tn Anifft Itnntn." Ilodi magic tx
Rii^t, tMffaUXoS an bit SSa^r^eit btS (Seicfenen gu glaubtn. X>it
^ufammtntunft mit Sajetan unb btn Stalicntrn ftincr S3egteitung
bttc^rtt ilin tints befftrtn; !Z3eutfc|t unb Staitencr, ^tutfi^t unb
gjomantfttn mirb ftiibtm tint ftt^tnbe Xntit^tft. @4on am
11. Cttobr. fi^tcibt tr Don augeburg auB an SOlctandit^oD : ,^te
3ta[iener mifftn atlt ni(f|t« Don (S^tifito, noi^ dor bem, n»S
(S^iifti ift: unb bitft Scutt ^btn roir ju {lerrtn unb iDIcifittin
unftceS ®IauEitne unb ber ©ittc." @o bcginnt tr gu refltttiictn,
JU DcraQgtmeinern.
Ui^ Sutler mar nti^t btr SRann banai^, foli^e (Sinbrlide
(ttc^lcn {itrjtnS ftd| aue btm ®innc ju fc^Iagtn. 9}cut ©^rlfttn,
bit i^m jufamtn, bit in it^nli^tr St'ifc ba« SSttbtrbtn bet iBmif^en
jturie unb i^re atuefaugung ^tutf<^{anb8 jum ©tgtnftanbt ^atttn,
btfefligten bitftUitn. 3ubtm ndtioten i^n bM Sluftrcttn iSajttan«
unb bit $ttau0gabt ftinet „8[ue«burgtr SK^anblungen*, bet
0ragt nai^ btm 2Btftn btfl $a))fttnni8 immtc nit^er ju tcetcn.
ISiut %Mt Ubtrtafi^tRbtr ©tbanttn fttigt i^m ba auf: „^ ucig
Disiti.cdDi. Google
SttOung jnt Xttilcnfrost. 19B
flit^t, wo^t mlr bit]t ©ebanttn tomoicn", fi^rci&t tr einmat am
11. Xitjembcr 1518, Hbit @acf|t ^at nai^ tntintm UrttK launt OH'
gcfangtn, gefc^toeige bcnn, bag bie rOmif^cn Srofm ouf l^r Snbc
^offcn fSttnen.'
anfttc SJejnntPtr ^itlt Surfttrp 3riebri4 mit fctRcm arnbtr
-cine 3afainmnitiinft in 3tna, um cinni cnbglUtigen etfd|(ug atgtn
bet ;£Qittn^i[ft ju fnffen. 33a}u forbertt ®palatin tin ©uta^ten
oon Sutler, ob btr SlUrlenlries au0 btt ®4tift ju billigcn fti.
SDag tine folt^e Sragt uber^aupt aufgemocfen murbe, jtigt, metcfitn
iSinbrud bit gtgtn btn ZUrlenje^nUn laut getootbtntn ©timtntn
fi^on gtmai^t ^tttn. 3to^ tot menlgen 3a^itn mttre fie unmOg'
tid) gemefen. ^a<S) Hutiftt bt[if|dftigtt fli^ mit i^c; in einet oot
tuc)ttn getjoltmen, Suffe^tn tnegtnbtn, ^rtbigt ^attt tr fie btinttnt.
ySOHr fc^tint", fftirUd ec Jegt an S^iatattn, ,tt>tna Ubtr^aupt gegcn
bie jTUrttn gelilmpft mtrbcn mug, fo tnn§ man bei mi anfangen.'
Sin Aricfl, ,btc ni^t Dom $itnme( ^et gefti^tt motben" , '^oibt nie
einen guten SuSgang gtEiabt. ,S)a abet bit tittnifcfit fiutie ^te
bie X^rannci oQtr XUtlen Utrbictenb tnit fo((l|en Ungt^eutrtii^'
tcitcn gegtn (^^riftud unb feine ftiri^t tlimp% in Stnai in ®tij,
$abfud)t unb ©(^nelgtiei Detfunhn ift, baS SluSfe^en ber Airt^e
lUUtn^alben tai flKgli^ftt, ba tft feint fioffnnng auf eintn guten
ilritg unb tinen glUdli^en SuBgang. @o(t ftCb^ tttmpft, fr ntit
14 fe^t, gegen unB: i^n mug won guei^ erobern mit ttintm ®e>
Ut, ^itigem Seben unb reinem @Iaiiben." @o tnitgt tt ab
jwifdien $a;ift unb 5£l)rtt unb tommt ju bem @4Iug: ^bag bte
ifimif^t AuTit Eieutt fdilimmer tft aid ber ^apft, gCaube t^i be>
Utifen JU tbnnen', fo [dirtibt tt an ftintn Sreunb ginl, abtr noi^
mt^T, fi^im fvctc^t a bie S^nung au8, e« miit^tt btr 8Inti(^rift
fttbft fein, ber in btr tOmifdieR flnrit ftln iSeftn tteibt.
!Scr gaajt SJinttt 1518 anf 1519 mat rine f4n)ere3eit bt*
bcbentfamtr, inntret <icntii)ide(ung. Son alien @eittn ma^ntt matt
jnc 9ta(^glebigleit, unb mit ^firten, in toeft^em Umfange ct bagu
bcrttt nor. anoi^ten anbere mit Stftlmmt^tit baS Sefte ^offrn
— met iiftrrfa^ bamaM bie tiefinntifttn @rURbe bc« ©egenfa^ee — ,
er felbft fU^tte, mie utnfg aui$ er bafl STrenntnbt noi^ Ubtrfa^,
bold tRfttnttto jutntilen, {t tiefcrt Slide tr in baS SBefen beft
18*
Disiti.cdDi. Google
IM Stimnttuta Urn Sngnff Sds.
$at)fttun]« t^ut, bag tt ^ierfibti nw^ ju fr^r cntftot Sriirttnaigat
tomtntn mfigte, mib bimtc ^in nub nncbtt in fctntnt Umiuttt
Mlinfi:^, bog tt bonn nenig^cnS balb gcfi^t.
3n folc^tr ©timtnung ttaf i^n ia Slngriff <S(ft. SKan ^at
(tinm ®rnnb, baron p jutifttn, ba§ fetee I StUrHftu na Ubee btffcn
SScrfo^ ofrt tDOT, bag et fibtcEiautit nut nngmt bra Aaravf
MkbtE nufna^m; obtr fi^tc bltd tinmol ftin, fo lorn ee i^
ougenf(^inll4 ni^t rnigelegen, bag Stf i^ Snanlajfung gab, pi^
gttabe itber ba« $Dtifttiini gu Itugetn. Km 13. ^flnnar ^otte cr
on St^tnrl gtfi^riAai: „£Sec mdg, ttoS ®ott one biifcn Unge*
^eucni ^etDotjnbnngni &ef4|[offen ^t. Viai ini4 onbetrifft, fo
^obt t4 ntbtr SuEt^t, noc^ ben SQunf[^, bit €a4e ju nnrf^itben.
€9 iiAt niM% Did(0, loaf bit rbmififtt $9bta nnongcnc^m be*
itt^n fann." Unb itnigt So^ fpUcr, na(^»btni » iSitt Slt^en
in ben ^ben ^tc, fdireibt cr; „<id tSnpft neiK RAntpfc gcgen
mi4, unb fo uirb es tonnntn, bog i^ ba« t§nt, mil tS^rifli ()tlfe,
mean i(6 Ungft gdiac^ ^, nSmlic^ cbtnuil nit einem ernflen
^u(|t gegen bie riintl[(^e {>9bri Cotinfa^en."
@o nai)m tr ben fiam))f auf. &a -o^tncr ^itf on Sari>
ftabt fennjeii^ncte ^nit^^ Dor aSer {QtQ bae Suftrcttn Sd«.
9M biefer borauf gtantnorttt, )u fcinen urf^iriittglicli gmOlf X^en
no^ ^"^ ongebti^ anfange uergrffent, bit gtgen garl^abt gtri#tt
uor, ^njugtfUgt ^atte, Iteg aaii Sutler, etma (Enbe Mtai, brtije^n
<^gtnt^efen ouegt^en. @ie mitbtt^olten bit Don Sd angcfo^tenm
%ufllaffungen in fc^iirftrcE, befttitimtereE Sorm. ^ubttreff beS
^fttUDie giug tr je^t mttttr ale jt juDor: fU^ grang bc^oufiteit
er, bag bit rSmtfi^t ffir^e iiber alltn onbtrtn fte^e, tOnnt nur an9
btn .froftigfttn', in ben [tfiten 400 ^a^rtn asfgdonmeiKn pfip^>
[tc|tn iCefrtten ectoicftn nvrbtn, Ii»t4lt bi>4 bit btglaubiglfte @f
(4t4tt ber Ict^ten 1000 3a^re, btn Se;t btr ^eiOgtn ®4r{ft
obec bflS S)t(ret beB nic&nifi^ Sonjttt, befi ^ilig^ Don oKeu,
uiber fi4 ^iUten.
<&c tna^te (einen $t^I baraufl, bag tr gtrabt anf biefe X^e
hai ^aufitgenitdit (ege unb |it mit alltn Unitttln ju tierft^ten gc*
biiftt. Siarauf Dcrmitd cr aui^ elntn Set^gigtr 3^(ogen ^tro*
tt^mud iDUngere^eim au8 Oc|[cnfiirt , btr nttt i^ tinra Sricf*
PiCooglc
SeibCTthnnflRi iur Sia^tntiim. 197
nei^fel Ubtc btefe ^xa^t angtfangtn. $attc bitfti 8ut^n Dorgnoorftn,
bag (r, Die nan Dcine^mt, fitfi ntramttf^aft" on ba9 fionjU oon
SRUaa Uaimncn, fo ciiiHbcrte Sut^tr: „3c^ pUfe mii^ auf bae
Svangtttum. * SDafl foQtt feint XSafft fdn, loenn au^ nii^t
allcin.
ffifi^itnb bU gh^unbt ntlt bangei Soigc btr ©a^t nitgcgttt'
fai)cn, Sariftobt, nrit ee btn Sfnfdittn ^at, n)d|t tfftii guri^t fflr
feint )}Ji|)p(i4t ¥fTtot>t i^ti am litbften baju bcfttmmt fftittt, fctne
3:^ft anfjuetben, ftUrjtt et ffd| in umfSnelii^e ^iftoiif^e @tubien.
(g« mar i^m ni^t [cli^t, bit 3eit baju ju finben. SBaS laflttt
ni^t oiiti in bitftm SEQinttr auf t^m, jnm SEtil 8mtUi^t«, jum
jCtil fclbft ^cDommene«! ^a marnt bie Vorfefnngtn, ba maren
bit oitltn ^titmDnien, gu bmen i^n fetn Snon^tum titr))flli^ttt(.
Siiglii^ jur Stfperjtlt legtt cr btn Atnbtrn bie je^n @tbotc unb
bad Satenmftr auS, augnbrai prcbiQte er. flnfang Vpril lfil9
ctfi^ien btr ccftt S:til ftinct fluettgunfl ber $falmtn, bie tr in
XianfbaTfdt ftincn fturfUr^n nibmett. Xlaneben arbtittte tr an
bcc fetn ®laubenS[ebtn fo ticf berU^tenben (Srtldruns bed ©alater*
btitftfl, trug tr ftt^ mit btm Sebanlcn an eintn ®eimon ilbtr bus
SrtitRftn bt« Seibmfl S^tifti, St^rtfttn, bit btibt, ute moni^t
(Uibtre, noil in bentfttbtn 3a^ct erfc^tlncn fotlten. 9ttben bitfe
fritblii^c, ftgtnetti^ Slrbtlt fUr bit ©tmttnbe trat nun bit 3Sot'
bcreitung filr btn Jtantpf. ®(^on Snbt Sebniai ^tte a bent
®|)a(atin, bei Uberans btforgt mar, auStinanbereefttt, ucf^en
®ang tr bei bei ICiCtintation einjufc^Iagtn gtbit^itt. VmlS. SOIfirj
f^rieb er i^m: „Qi) rollljt au(6 bit pdpftlii^tn ^ehttaten fUr
ineint iXliSputation unb (inS O^r foge ii^ <« bit) i(| utiS nit^t,
Ob btr $oi)ft btr Knti^rip ftlbft ift ober fein Sbgefanbttr. 3n
fo erbiiiniti^tr SScife tvirb lS|ri^u« »on i^m in fetnen 'Cttreten
f^impfiert nnb ons ftrfiq gt^fttt" — er!enntniffe, bie i^m bie
@^ft ais bae allein @t(|tre nut um fo nieTlDoIlrr marten.
3tt ben ICefntaten f^ritb er junSifift SlntntTlungen nitber, bit tr
an ©fialatin fi^iden uoate, bamit bitfer fic^ Ubtrjeugtn (bnnt,
ma« t« ^eigt, ®tfe«t ju mat^en nnter 8$erna(|iaffigung btr
6(I)rift. SfSter fanb tt e« bann jtiitdmagiger, tint umfangrticl)e
©ewtiaffl^ning aufjufeeen, unitt monifttrhi f4»ertn inntren Hn»
Disiti.cdDi. Google
198 ,9tc1olutiDn iibci bit Otnalt M ^p^te."
fti^tunstn, llbn bie tt te^t loitbtr ju tfagm fjottt, font fit juftanbc.
X)a6 ift ftine .9tefotutioit U6tr bit ®tm\t iM ¥a)]fte8', bit cc
gtsen ftinen urfpiflngtit^m SiQen, urn Urn ntrmt Oettbt, bad
fi(^ Ubn fttnt Sbft^t er^oben ^attc, tntgcgenjutrtten , ni>4 nor
bei lOieputatlon in ben £)nicl gab.
3>iuia4 tif^Utgt lid) i^m btiS nu^t ffitfnt bee rBmif^m
VnmaM ntc alter ntttli^nt ObrisMt, §au))tfiii^i4 one bei @tet(e
8t9m. 13, 1. KIS ^atfii^Ili^ ooc^anbtn ip baruin au(^ bit ©tmatt
bt« ^opfttunte ale Don ®ott georbntt jn bttrai^ttn. 2)aS ift i^m
btt ftartfle etnrifl fflr bie ^fli^t bt< St^otfame. abet au^
ntnn bem n(4t fo nan, bie goxi' 3^00^ ift P seringfttstS r um
beS^atb bie (SinlgTeit ju I6ftn, Siebe unb S^etnut anfjugeben. 8ber
ttaai nnbcree i^ ti, toenn man ben piipfttii^en ^tnat al8 unr
mitttfbar von <Sbtt geftiftet (lore divino) ^infteUt unb mit @tioaIt
nnb @d|rtifcn feine atnerfennung forbcit, moe nur $ag entjltRbtt.
anit Unrec^t beruft man fid) auf gTIatt^. 16, 16—18, an meli^et
Stede bet $en Mc ^finger fragt: „Ser fagt benn 'tifc. bag i^
fei?* Sienn bort ^etruS qMu antuorlet, fo i^ er, mte fcfion bit
SItra Quefirfegt ^abm, nut ber 9)hinb bet 31htgtr, bie afie bie
Offenbarung @atte« in S^ci^o ertannt (aben. SDarum Ditb aadf
bem ^etniS nii^t atfttn bie ©ifjlilffeigeioatt, bie WaUtt ju binben
nnb ju fBfen, ertellt, fonbern aQen, bie benfelben ©louben ^aben
unb bttennen, b. ^. ber ^rdie, ber ©emetnfi^aft ber (irKigtn, Don
bir iDir aUein filler loiffen, bog fie im Seft^ bee Offenbamng
bcfl aSaterS ift. Seglige fii^ fentfl Sort Don ber ©diltifTtrgenialt
nur auf ¥etru«, tvttie $etrue ber gets, auf bnn bie Airi^e et'
baut \% unb nii^t uielme^r beffen ®(aube, fo oerlange bie Jton>
fequenj, au^ tenet jtodte SSort an $etrue: ,$i(be bid), ©atan,
Don mir", auf ben (ilnftigen riJmif^en Oif^of gu begic^n. ^tm
viberfprti^t aber bei Umftanb, bag bem ^etmft, obuo^I er birj
nQ4 Smpforg ber St^IfifftlgelDalt geint ^at, bicfe nii^t miebtr
cntiogen norben t^, eben bamm, UKil er pe nur ffir bie ftir^e
empfangen ^at. :^e ©^liiffelgeualt tfl aifo ilberati ba, no ber-
felbe ®Ioube ift, ait i^ '^ttms itiflht ^at, unb wat bit rSmtf^t
Jtiri^e btfttft, brfigt bamit aui!^ tebe nod) fo ((tint ®tmetnbt. S^o
ba9 Siort ©otteS gefirebigt unb geglaubt n>irb, ba i^ ber na^re
Disiti.cdDi. Google
SaS Scfcn bta ^limats. 199
®lQnU, ift tier unbtn»gli(^e gtle; mo abtx bei ®[aubt, ba He
ffir^e, bit JBraut S^rifti, bo aUtZ tia«, aaS bem :a9rftutisant
tigen tft, nae bet ®(aubt mit fic^ bringt, bit @(f|(flfft(, tie ©a*
fcamente, tie ©tnialt unb atlce anbere.
(Eben bieft S^artcgittigen, in benen tr tCarn ii(0 itn ©ertnon
Dom :!dann bie 3uB'^i(^gT(>t jur fltri^t lebigttc^ auf ben @Iaub{n
QtUnbtt, gelgen ben nitfentlliliften SoTtfi^ritt in Sut^ b{igma<
tlf^er (Sntnidetutig. S[ug(nbtidli(^ mo(^teii ben Sefent bie
Solgtiungen ui^tiget ftin, bie er batau« fiir fetne Z^]t gog.
^S>a jebe ((riflli^c @etneinbe btefelben iRe^te befi^t tote bie tt)'
m\\(l}t, bet $rimat bet fotiflt^ tine menf^fit^e @tniE(^tung i^,
nt^t ettDQ in ^ttrai fetntn 9!acf|fo{gtrn Ubertcagen aorben (ft, fo
ntUITni oQt Jene Derintintlit^ auf gStttiifeein S?e{f|te btru^enben lltt'
fpril^ie bei ^apfttume ate uneoongeliftge Sltimagungtit Bejeicbnet
nerbeit. %Qe inenf<^UEf)en ^nri^tungen in bee iltri^e blitfen,
nienn fie tiber^oupt btftc^en foQen, tiar ber jfiri^e btencit, nii^t
gtgett fie gerl^let fefn: bai ^rtmat bti ^apftrS mug ba^er ali<
gtf(^afft uetben, uenn er ber Sirc^e gum ©i^abcn gerelt^en foQte.
Unb ift bae nii^t in brr 3:^at ber gall? X)ae loirb iti^t birdt
QueeefprD^en, aber bie pSpftiidien Selretc, bie Sutler gumeift fUt
ecbii^ttt fatten toitl, bringen, nie er fogt, in ber ftirdie eine
Strmiming fervor, bie grOger ip a[« blc bobqlcnif^e. :8ti iSr*
wd^nung ber furta[tftif(^en Se^anptung, ba§ SpctiuS aud) bit
{Recite ber irbifi^tn $riifd|ar. er^alten, ruft er aue; ,Unb ba
trSumen nir no^ uon einetn guten ^uftonb ber JEiri^e unb et>
ttnntti nit^t ben Sntt(^ii^en inmitten bee 3:etnpetd!" Unb tnbfii^
fftiii ti: .^um @(^tuffe fage id), bag t(^ ni(^t melg, ob ber
^rtftfiilie @Iaube t9 bulbrn tann, bog auf (Scben ein anberts $aupt
bet aUgemetnen AlrAe befte^e, auger (S^riftnS.*
<£fl mug felir fragliili erfi^einen , sib bjefe Sbtfllaffungtn gut
JBtnt^igung btr ©emUttr gu bienen Dermo^ten, jebcnfalltf tnugten
fie bie oUgemeine Spannung, mit bee man ber iCiBputation ent'
gegenfaEi, noi^ ei^ii^en. (£6 naren ntani^e ©^mierigfeittn ju fiber*
ninbcn, e^t tS ba^in lam. ®(f)on tiner iDieputatlon Sarlftabtfl
Wat bie geipgiger t^eologif^e SatnttSt, bie fii^ bomale teineS be'
fonbtten anfe^tnS trfrcuen burfte, unb bie one i^rem @4|Iafe
Disiti.cdDi. Google
200 e^nrinislcittn in Sti^jls. #ti}og Otorg. SRiltUg.
•ufgecUttcU )U uerljcti fUri^tett, tntgc^ geueftn. ^ngos 9corg
son €at|fen, bet grtunii btft Sionnue, ti^ reg^n 3nUicffefl
fftr aQtf, vraa bit gctt^rim ftitlfc beUKgtt, ^ttt fie faft bojn
jntnem tn&fftn, i^re 3i'f'i''°>iK"0 }" S^^f' ^ i»i <>^ B>>4
Sutler auftrtten noEtti unb bit Scipitgtc auf feintn flrter)nro}tg
^iimitfcn, nucbe au(^ (Seorg brbenfiii^, {inni^ tint ^r^igt, Ut
Sttt^er timml in !S)rt9btit gc^Ittn, Mntn gattn Sinbiiid aw
fa^fif^t" Oofc ^intetEoffen , inbcn mm bort, tocna ivir ri^t fee
ricftttt linb, ft^ batb \6^mt ftBnftqnenjen fttr^tttt, nddfc btc
St^rt torn iQtinrei^lfrrtieenbat Waabta fiic baS TtHgi^t StiMn ber
gregen 3Smge ^btn litaitt. ^ui^ mtfibttn fi4 bit Sif^tlfe in
bit Sngtltgtt^eit unb fiuffttti bit X)t6)>ntatlon ju Der^nberR.
aStf^nsb bcc langtDierigtn Stt^onblungen bacfibtt tturbe bo*
btDorftt^enbe QrittgniB ttQent^oIbtn, no^iit bit flmbe batxm btang,
si» fine Snu^ dou bcr ^Mi^en SBSi^tigtrit bt^pxt^tn. (Ed fui^te
iq4 aStlgli^bit ffir fti^ tub gtem bie SEBittnibtrgtr etinimnng
ju tnot^tn. 3)it fiti^jlgtr ftoQtgen, bit \^ta litn^ft auf ffiitten-
fitrg tifctfttdttig wann, Isintii t^m babei niti gu ft^c tnteegen.
3Ran ^rtt, baS nun fogac auf bti ftanjtE bafclbft ba« Holt n*
ma^nte, nii^t ben ntucn fftt^ern anju^ngtn. 3>ie Srnn^taner
bfr fil4fif(^cit OrbcntfpiODin; ^itUtn e« fUi angemeffa, suf ttnem
fiafiiM, Hi im tiptH in OlUtrbogt abgt^alttn muTbt, Don Or*
bend negm gegen Sutler Dorjngt^tn unb btioi Sifc^of Don 9tan>
bcnburg gtgen ®at(e Snt^cte, bit fie au« ©tftirii^tn mit Smitten-
btrgei etnbtntai erfo^rtn, Sdasc ju ftt^ttn. Sut^ litg i^ntn thte
[(^orft SIbfertigung jutri[ nwrben. S)it ©a^e Bur junit^^ ni^t Den
Selang, litg ober bo^ tittmten, mit f(torf bk tfegcnfdtt f^4 jufpi^ten.
Sa tnat|t tt btnn freill4 tinen BMttniicbtgttt Stnbrud — ^ut^r faiib
(8 Iii(^trlii^ — , ntnn gtrabe it^t SRiUit dhi Statin ^tc tm QinDtr*
nt^mtn mil Sojetan fi^i ^ten (leg mb Sttt^tr auf @nmb btr altro
Hbma^ungcn Dor btm ffucflirflen »on Xrirr gu trfifitinni aufforbertt.
eutfiti (t^tc ee ob ; ft^tte boc^ eai) bit ytt^ifKi^t aiitlotifation boju.
Qm ben JFreiftn bcr ^mnont^en mar SdS fluftoeten gegtn
gutter nii^t tiitn betf&Ilig aufgewunntn rooibtn unb ^attt Dielfai^
anigtrauen errtgt. Stl bti bfeerrt^tirll^tn £cnbcnj betftCben log
ti ttalft, tt|t ben {lonbel SiU^ti« mit btm ncui|iiH< in einc Sinie
Disiti.cdDi. Google
Snl^ti an 9Ictii|liu uab ISvacmuc. 201
lu fltilm. !3:)a« ^tte Sutler ftlb^ [(^on flct^an, bffentli^ iuetft
itt ben „%a^ittVQtx aSei^obtuuBcn". ^m S^cgcmbcr 1518 f^ritb
n anf SOtttan^t^onS SieranlafTung in btcfent ©tnnt an iRnicfilin
nnb bcjtnste brm e^noUrbigen SOtanne feint S^tfun^t. On ber
golgt fi^itn tfl bm gnunben rotfam, auc^ ueittrt Strbinbiutoen
aii)UInU))ftn. SBiebeium untcr bem (Stn^iig bc8 JDleEatn^^on fd)Cle&
et foeai am 28. SSilij 1&19 an <&taima9. ISi ntodiU i^
fitner gntug faUen, abet er ffyii'i iinb jmat gonj in btr untet
ben ^umantfttn UUii^eBf btr Siletteit bed gcogen ®eleltl<^ten f^miei*
4dnben JRebeneift, bit betfelbe liingrt on (einen Sennnberern ge*
WB^nt mar unb bit i^tn toum nod) einen Stnbrud mai^e. 3)Iod)te
ber 89rief immer^in uKnigtt on btn S:^eo(oatn ale an ben ^
mani^n, bin Sorttlnipftr gtgen all(0 Unnefen in ftird)e utib
ffiiffenfi^ft, gecii^tet fetn, er ntai^t b«4 ouf ben, ber feine frtt>
^ccen Urttilt fiber Snismus tennt, ber tneig, nit f^ fidi 8nt^
bcfl inntili^cn @eBenfate9 bemu^ mar, btn Qiiibntd beS ®tf
ff^raubten unb UnnatUriii^en.
3ninitr nil^er r&dte bet Sertnbi btr Sieputatiou, bertn Qf
ginn auf btn 27. 3uttt aQgtfeftt roar. ^o4 in ben lefiten Soc^n
vuStc Sutler nlt^t, rooran tr n>ar. Sine offtjitllt ^ulaffung ec<
l^tU er ntt^t, bo4 nrnrbe bem l£arl(tabt om^ fceiee ®ettit fHr
biejenigen jugeft^ictt, bit er mitbringen roiirbe. Sitfo itbigltd) als
beffen JBeglelter, unter be0en gittit^n, uie ec felbil nnmal fagt,
tonnte ft^i Sutler einfti^ren. (£rft in Seifftig feibft murbe i^
bit Seilno^me am ®cfprii(^ jugefagt.
iCort ^atte man bie umfaffenbften SSoibereitungen gctrofftn, 3d
eintm ®aaie bee ^ersoslii^n @(^lo[fce, btr alien ^leigtnburg, foUte
bos Bcifllii^t £utnitr Dor fid) ge^n, bun^ befonbtre baju beftimmle
Slifte ^atte ber Ot'jog aUa orbnen tafftn. !lud) bafUr nor gtforgt,
bag bet btr wnuflfitbtUi^ ja^nti^ jufammenftrt^mtnben SDlenfc^ttt'
tuenge buri^ Btroaffntte bit Orbnung onfrei^t er^iten uiurbe.
^uerft trfi^ten ii anf; bem fiampfplo^. ®(^on am 22. 3uni
traf cr ein. Sin ©t^eibeit fetner greunbe, ber guggtr, cmpfa^I
l^n bem {MC}ag. Sr ^aUt 3<>tf ba8 Serrain ju rtfognoacieren,
bit getpjigtr QMe^tot burd) ffine 3oDia(tttit unb feintn SQift fUr
fi(^ einjune^men.
Disiti.cdDi. Google
202 2)ie Sieputation.
3nbeffen rUFtete man fii$ au(f| In SlSitttn&erg. SDott Utg
tnati ed ^c^ iiit^t ne^ttim, ben gtfcicrten Sc^cem eiti ftatttit^eS
®tUit ju ge&en, bem fi(f| aut^ ber junec (njog Ctaintm Don
^ommtrn anfcf)tog, ber bantold in SBitUnbctg ^biertt unb ber
na6i htx ©ttte bcr ^eit ale fUr^It^e ^erfon aUbafb Me SiUibc
bte 8{{ftor6 Ubirtommtn. S3oran fu^r Qartflabt in tintm
offenen SSdgtlc^tii, bann Sutler unb 3ne(an(4t^on. Su^ 81R8'
botf, ^D^ann Sang cue Srfurt unb anbett in ber Solge btrQ^ntt
gtiDorbeni Snilnner moQttn ntdit ftl^ttn. %n 200 @tubtnten, mit
@pt{§tn unb ^tQeBaiben beioaffnet, titfen neben ben SSagen ein^.
@o jog man am gieitag nat^ bem f^Eontet^no^meftft , am
24. 3nni, in Seipjig ein, geiabe ju btifelben ^eit, q1« bet ^if^of
SbDlf Don SRerfeiurg ein freilii^ nirfungelofeS iQcrbot bti S^iflpn-
tation an ben ftlri^t^Uren anf^Iagtn lieg. W.t man in bit ©rtm*
matfffie Sttage tinbog, beim Qingang in btn ^aulinccfttrc^^of,
toibeifa^r bem Cartftabt tin Ungtttd: an ftintm SESagen biai^
tin Slab, ft flel in ben ftot. Unttrbeffen fuEir Sutler Dotlibtr
unb no^m fo bit erfte ©tellt ein. ®a0 gaffenbe SSolt fa^ batin
tine aScrbtbeutung: Snt{|tr wtrbt fttgtn, Sariftobt unteifitgen.
Sti btm lBu[^bructcr SRelt^ior Sott^tr, toa^ifdieinUi^ in btr
$ainftiage, na^m Suttiei Duartitr, au(^ SRelon^Uion unb anbrre
SBittenberger ft^Iugcn baftlb^ t^re ^erbergt ouf.
Hn ben ndc^flen bttben 2:agen gab es no(^ ntan^te ju ocbntn.
JBeina^e roHvt bie ganje ®ai)t baran gtfi^titect, bag Sif an btn
ftit^eten SBtrabrebungtn nii^t feft^atten noQte. S3(m SDlanne ber
ffgneOtn 9Itbe, btr rndft gtmo^nt nor, {ebeS SBort ouf bit ®Dlb<
iDage }u (egen, toaren bit Slotore unbeqnem. f&x tonnte geltenb
mai^, bag bobur^ bit Sebenblgleit bes 9tebe^nffee letben toiirbe.
^Dagtgen Ugten bit Stttenbcrgtr barauf SStrt, 9tttt unb ®tgtn>
itbe genau ntrjeii^ntt ju ft|en. Stu^ barum ^anbelle a ^, 06
man bit Silten ttnem @d|ieb0geri(^t Dorltgen foQtt, noranf and)
{ifijog ©eorg biong, unb tocr baju aufijutrft^en ftt. @4Gegltc^
gab (£d bit SQotart ju unb SactFtabt mtdigte in ein t^o[ogif(^«
®(f)itbegtri4t, Uber bae man fi^ trft fpatti ttnigtn moQe. SOU
gu beffen Unetlef)miif| foKten bie fSHtn ni^t DertSffcntUi^ uerbnt
burfen.
Disiti.cdDi. Google
S)ic Sttiputation. 20S
!Cicfe !Ifima(^itngtn loaien nun nit^t mdi bcm €innc 6ut^.
^en foUtt {I al« @t^ieberi(^ter anrufeti, n, btx je^t bai Dollt 0e>
tongtfein ^attt, \o ff^ritb tr fptttec on @palattn, bag er tnit ftinet
fltogtn 3:Me atlein ftanb, $apft unb Untocrfitiltm t^n DciurttUtn
toUrben? tXi noQtt er UtEirt ganj ouf bit Diepntation oerjit^ten.
S)arUbcr bttam er bUKce SEQotte gu ^firen, unb nid|t o^ne @runb
bcmcrtten bit grtunbt, bag bite bent Hnfe^tn XBittenbergS gar
fe^t jutn @il|aben gerttifien uUrbe. ^ur ungtcn gab cr na^.
4grft im (etiten Slugtnbtid, al9 et felfift mit bet SDieputatiou be-
ginnen fotltt, untttf^teb n bie Sebingungtn, librigene mit bti
^merfung, bag er ftine SlppeQation aufrii^t ei^tte unb bte ti*
niift^e Snrie ai9 ©(^iebflrii^terin ttii^t antrlennt.
^nbefftn ftremttn Srentbe oon alien ©eiten ^bei. ®e(t^tte
unb fonfttge ^lotobilitfitcn , jum Stit ani ntittr gerne. Su(^
S9f|mtn Dotlte man bcmertt ^abtn. !X)ie ganje ©tabt mar in
aufrtgnng. ©etlift in bte ^erbergen unb SSSirtefhtben , mo bEe
SSittenbcrget unb ^cipjigeT ©tubtnten biStoelUn ^art on linanbcr
gerleten, p^anjten flt^ bie ®egenf!ige fort.
Wlmtaii, ben 27. ^unt, jur feftgefetiten @tunbe frii^ um
7 U^r Dtifamtnctte man fi(^ im gUcftenloIIegtum.btr Untoerfitiit.
91a4 eintr iSegdigungSrebe, bit bet Orbinariue ber ^utifttu'
faluKttt Dr. ©imon ^tftorts ^iett, jog man in feftlidiein ^uge
ie jmei unb jmet, immti etn SBittenberger unb ein Stipjigtr ana*
sifter, begleitet oon betuaffnettn iDlanntn mis ber Slirgerft^aft, jut
S^omaflliK^e , um bitrt cine feitrlii^e SRtffe ju ^bien. @o mat
baS @atije firt^ticf) eingtleitet. %bec noi^ lonntt bie SDieputatton
ni(%t begtnntn. 9119 man tDieberum in ftitr{lif)t"i SW 'n ^
^trigenburg angtlangt war, eruatttte bie Serfammtltttt noi^ eine
fe^r lange (Srbflnungerebt , bit uon bem no(^ tungen aber ^o^*
gtf^itfiten Vrofrffoi ber gciei^lf^en @))ro4e $eler SRofeflan gt'
^(ttn nntrbe. O^ne auf ben ®egen^anb ber SUer^anblungen nli^
(in^uge^, f))iai^ er im allgemeinen oon ber 8lrt t^cDlogi^er
!&iSputationen unb ma^nte ju @anftmut unb Sla^giebigfcit. ^ttr*
auf flitnmten ©iinger btn olten Sti^egefang „Teoi sancte spi-
ritos" an, mfi^renb bie Sfnwefenben auf ben ftniten lagett.
£)arlUier mar bie €tunbt bts anittagma^ts gefommen, mt0^a(b
Disiti.cdDi. Google
2M Slit Sicvutation vnif^m Sailpubt unb (Sd
man fiij trtnntt. (Srft nai^mittaee btganit bai tignitt^e 9ttbt*
tnntiti.
3>er @aal, in bttn fi(4 tine grcft SPIengt Don ^vifixtm scr*
fmnmdt ^atte, uai ftftli^ gef^m^dt. 3ioei ftat^ebec ftanben
einonbn QtQtnttbtr. Sq6 flit Sd beftimtntt jiecte bas SUbniS
M i). ®torQ, bae anbcrt our btm ^. anarttn gctvct^. @o f^lenen
bic ffibniKn in ben @d|ut bleftr ftteltbortn ^etfigen gtfttQt ju fein.
€9 npai juei U^r nadimittage, ate i£arlftabt unb Set onf
ben ftompflita^ ttottn. fEiit Dtrri^itben maren fie fdion tUtgerlid)!
$ctei Snofetlan ^at fie, mic au(^ Sutl^n, gtf^tlbeit. (Ed grog,
traftig, maffig gcbaut, mit tiner getDalttgtn Stimtne begobt, Ue
einent ,3[uernfer obtr Xiagbben' S^te gemat^t ^abtn mUrbe;
bttn gunjen Sueft^en na4 me^t an elntu Slctff^n trinntrnb att
Qtt tintn 2:E|to(ogtn. 3)a8egtn SartflaU Don Cleinct @totnr, mit tintm
buiiflen, fDnntnonbiannttn ©tfi^tt, tlntt unttaten, nenig anBtne^tntn
©tinnne.
^on bit trfttn Si^atmllfecE }tigten, bag bit grijgtre ®ttMnl>t>
^eit Quffttttn (Sds mar. Wt^t bog et Ubtr tin Befonbere fliegcnbtS,
gliinjtnbes Sattin Detfttgt ^flttt, bit $umaniften utnttigttti Dittme^i
bullous bit amnnt ciceionif4(c 9}tbetDeife, abti te fe^lte t^
me an {Qprttn, nnb mtt immti tann i^m oiu^ (ter fein ooflgf
}ti4nttt« @eb&4biie ju^ilfe. SS^itnb Sailftabt leii^t ttnefHii^
umtbe, JSiii^er bian(^te, fii^ ou^ mo^t tOmS juflU^ern ober einen
3ttttt mit dtotijtn juftedtn titg, nogegen (Sd etitfi^ttbtntn (Sinfprut^
er^b, Iiatte biefer immei etraaS ju enoibern, ^iiufte et aus bem
@ebiii^tnifl elnt ^&\lt Don itrgumenttn, 9ib^f)9rll(^tn unb frmftt)^
Sitottn o^e Hn<KaE|I jufanontn, gleii^DicI, ivo^tr ftt ^amtntcn
mtb Ob fie ri^tig toaten, ob fit )»g(tn, obei ni^t, loatf tt gt>
[egentliiQ ttt^nt Setterfrntgen ^ncin, um bit ^fmerffamlrit dmi
einem tE|m rniongm^mtn @tbiett abjuUnten, unb oer^anb t9, av.^
utmi alle« gegen t^ fptad), fi^ bie antene beC @ieget« ^
um^ttn.
3>ie St^rt nom fieicn SCBiaen, mot^tt fie vom 27. 3uni Me
ium S. 3ii(i MT^nbttttn, uermoditt Eaum bit Xufmertfamteit mxify'
iun\fi{tttt. Stents not tt eben ni^t, idM man uotbtiu^U,
au4 fcl|lte ti niiS)t an SSieber^oIungen. (Ee norb nat^erabe
Disiti.cdDi. Google
itOitt nnb (Sd. 2H
langtvtUig. S"^"^ ^^^^^ ^ Ubtraue ^figt Zaqt. J^etB SSnitbtr,
bag btr @aol fi^ bKmeilcn ftart (it^tcte, ^n lutb nicbtr ganje
%ei^ uiii JDlogt^mi iinb ®tnbnittn in cintn fanftm <S^txaamK
onficIeR. ®IUini4)cnDetfe ftelen in Meft 3ett jnei gtitTtiiet, bn
^ter'^otilMos tub boS geft 3Rariit ^cintfnt^ng.
^ttt erften btnngU Sutler ju ciner ^cebtgt, um bic l^n bei
$crjog Sacntm grbettn. S)a man il|m tttne Vfanfiri^t jur
SBtrftignng fteKtt unb bte @i^(og(a)3tae ju Itein loar, (o ptf
blgtc er im iCieputationefaab. @4on bos (StrnnQtfium brt
a^flt«, 3Ratt^. 16, 13—19, mad)tc id fa^ unomnclMi^, bie
fttdtign $iutttc ju berfi^rcn, foioeit fie tion pntlttfc^ec St*
bmtnng nartn. iman no^m boi^ flregen Knftog baton, imb
Sd bttiltt fi<^, ant baranffolgenbtn Oltaricnfe^e tint (Segenprtblgt
3U gotten. ®o hkie bafl @anjt nun ancd nnntitttCbar oor bit
<Bentliibf ge6ncf|t, ait tage baianf, @onntag, ben 3. 3u(i, itffotU
lld^ btbinnt ganadft uuibc, om nfi(^ften Stoge mtibe Sul^ anf*
trtttn.
@ofott bftdite fi4 uitbtr bae oKgeintinc Qntetcffe. @4Dn
feint ttugtre (Srfi^einung, wie |^e (Sif gegtntibcrtrat, burc^ane bit cincA
eefttif^tn UnOnc^tS, tonnte i^ (Sinbiude nti^t ueifc^n. gut^
ftanb bamalfl in btr 6(iltt feintr 3a^ct. SDavon fa^ nmn i^n
BOtig an. ,S(Btt ftintn tnitttlgrogen, friilanltn Sixpn anfie^t, latm
bcina^ aSc feinc finoi^en i&lfitB, fo ^t i^ Sorge unb Shibiunt
fift^Opft", erja^ SDIofeQan. Seine ®tinunt tsar ^ nnb Elar,
fStan btolKK^ttte, baS er mit tinem .SSCnmcnftiaug in bee Qanb,
an btfftn S>uft tr fi^ fliieftt, iia flatter 6e^itg, an^ tin fllberneS
Stingttin trng, tooitn bie @tgn(E tenfllfd)c ftrttfte ft^en uoQttn.
Xnberfeitf bemtiUt man bo4 ft^on bomals moni^td, mat air
cift ate \plittrt ISigtntlintlii^teit 8iit^ onjufe^ geno^nt ftnb.
fo nebcn bcr ,nn0oc|li^gtn, ofijn ttffigen 3onn im Zatd bee
^tgntc," bit offent frtic Sri fi(| jn g^en; ,nt4|te @ti]if4|f« ^t tr
an ^df, nod) ^percn @to(j, im fttunbfi^aftli^en SSectt^r fonn ec
fl5^ti4 unb ^ritn pbnbern, (tbenblg nnb ftifier, fttte ^ittnn 8[nt>
(l^ltf, nrit fe^r an4 inmtei bit @egnn bmifin mttgen. SQon bum
ba^r taum gUuben, bag ec fo ®4Bieree o^ gbttlii^c ^fc
vofUrtngt." ©o urttilte berftCbe aRpfellan.
Disiti.cdDi. Google
206 iaOftt nnb S(t.
l&d mugte balb ectenntn, bag i^m jc^ eine ganj anbert ^t>
fBtiTi^feit gcgtnitbtrftdtib. SaS aad) brat |$tmcTftet|{nbtn auf>
fitl, mat bit „errtattn(ti^t'' ftenntnifl bet [|et(tgcn @i^iift, bit
®t[^cr^eit, mtt btt (t bit erajttnm €tttlnt gegtniDttitig ^attt unti
fit au4 nai^ brat Qtit^if^cn obtt ^ebtAtfdjtn 2:tft ju DcnDCiltti
Dttftanb.
Sic gu ntoartttt, toanbte tnatt fi^ fostttcfl jut Ztft^s Dom
$ap^tutn. ,9taturgtiiiiig mUrbc babti iibtt bit Sludfeguns Don
SRatt^. 16 geftiitttn, unb ob bit fiitt^t oni^ tin iibifd)t8 $au)it
btbUrft. Sutler fonnte ftii) uielfo^ auf bit alttn ^rd^tnoOtti;
flli^eii, tn bencn [tin ©egntt totnig ju^ufe toot. SlnbttfttU
mite i^tn <&d naiti, bag ct in ^iftotifdict JBtjitEitutg ju viA
be^auplctc; fc^on bet ^ttlige Stm^arb pttt, unb jtoat auf
©Eunb eittet mtttnittrbigtn ^uffaffung bet ©telle 3o^. 5, 19, tDo>
ft^ft Don tintr tjimmlift^ra unb einti iibif^tn SRonatc^ie bit 9lebt
fein foUte, Don ttner bent ^o^ifte butt^ S^tiftus Ubettragenrtt
Unioeifaimonar^ie geffi^o^cn. SJagtoen lonnte Sut^ct ni(^t« ein'
toenben, bemettte abet, bag tr bti aUn Seie^rung filr ben ^tligtn
Sern^atb babet bt^aiien mttffe, bag c« baiauf ontooune, ben molten
unb tid)tigen Sdiriftfinn ju ergtilnbra, xotiffoXb tt Strn^arbft
nunbtrbare Sfuelegung ni^t julaffen tbnnt. (Sben barin fi^iebcn
fi4 i^ie Sege: <&d fttitt lebigliii^ mit Slutorttaitn, beeitlt fi(^ Ubciflm«r
ale i^nt &ut[|er oiit btr ©i^iift jufegte, bie Slngelegen^t auf
ein @ebiet Ubetpfptelcn , auf bem ec aRei^tt mar. @(^Dn am
5. 3u[i marf tt bit SSraieifuna ^tn, bag iiatf^i Slnftt^t, bag Mt
UntetDibnung unttr ben ^timat beS ^op^ee (mobei Sutfiet be
fonbere auf bie gtie(^ifi^e fttrd)e ^inioiee), nii^t jut Seligleit not>
atnbig fei, f^on ju ftonfitani mit ben ^titcln bcS ^M unb'
onbeter Stt^tv ntturttilt fti. 3n ^ilntif^ec SStift bat et nm
Sntf t^ulbtgnng , bag et btefl ermil^nt, aber nac^ fetnem gtiing"
fDgigcn Utttile mUgte Sutt|tt8 £^efe unb tnae fonft ^iet notgtbta^t
notbtn, bit bti^mif(l)tn ftc^et in ifjten ^tttUmem in ^otirat 3na|c
bcfliiTttn, unb ft^on ^t)rt man, bag jie ftd) barttbct beglUtfuUnf^tra.
£ie 3bf{4t bee ®egntte max nii^t ju oerftnntn, unb tnit (£nt>
rilftung nitS Sut^tt (Sde 3[nfcf|u(blgunB juilid, bit i^n jum Ittficc*
potion mai^ra tooUt, mii^renb er bie 3;tenuung bet iQb^nten Dott
Disiti.cdDi. Google
iatffec unb (Si. 207
btr cintn Stitift \mmti Derurleilt ifibe. aim 9la(^tnittagc naffm
ei bit Saitie fc(Iift mitbci auf: ob tin SiTtitct fii^ bei ^us obn
3QtcIif fitnbe, eiUititt er, lUmtnen i^n nti^t llbrigene fcim unttr
bta SIrtifeIn btS $ufl tnani^e lei^t (^rifttii^ unb CDoneclif^.
S)iefc Stugciuits eirtgtt baS aUtrgrS^tt Suffe^cn. Nation mas
$uS tigentlti^ gcic^ct, ivugtt man ni^t mt^r Diet, obcr bic @rtu((>
t^attn bci $u{lten, bie man in unmittcUian Secbinbung bamlt biaiflte,
toartn tto4 tn aUtr Sllunbt. SHan fannte feint fdinmmtrtn Stijtv
namen, ate Sb^mtn, .^idorbcn*. auc^ ^trgog @toig, btr tlntt
btr tifrigfttn S"^iitti tear unb faft nitmaU fi^Itt, fu^i bti 8iU^cc«
SBortcn auf, ftemmtt, lott ein S[ugtnjeugc erjft^It, Uibt %ime in
bit ®titc, unb fagt«, bag man's aai) im ganjtn SIubttDitum ^Brcn
tonnte: „'Siai malt bit €u(^t.' ^04 gut^ (Itg fit^ nii^t trrt ma^,
cu[|ig otiiDied tr auf bit ^eilige ©^rift, alS bit aUtinige ©tunbiagt
bed ©taubens, Uba bit ^tnane Stttiltl bc« ®laubcn« aufjufteUtn, (ein
$apft unb oui^ (tin 3nquifitionS'£Tibuna( Matljt Eiabe. 3:)aciibcr, bag
cc bamit inbtrrft au^ bafl 3}irfa^[tn bcS j{oniit8 ju Sonftanj Dnudtitte,
tout tr fi(^ ni^t Qar. Site <£ct bieft flonfequtnj jog unb trmibcrtc, baS
fei tbtn rei^t bb^mift^, bic tieitise ©dirift btffer oerftt^en ju moUtn
ale bit ¥it))^e, Aon}i[itn, iCoftoitn unb UniDetfltiltcn, ale bit auf
btm Sonflangcr ffionjil Dtrfammelttn SJitttr, ba fit! tc (£(t inS iSSort
unb lief: „<&9 ift nii^t ma^r, ba^ t[^ gcgtn bas Sonftanjer AonjU
gefproditn ^abt", unb loeiter^in nennt tr es tine .uuDerf^ilmte gUgt".
@o fd)tute er no4 baoor jurud, biefefl Jtonjll birtit unb rli(f*
^attsloe befl 3rrlum8 ju jti^tn. Sr ftt^rt beflimmtt artiEef M
^\a an, bit tr nii^t fUr feetrtf^l ^oCte, abtr Dlelltic^t, mtint tr,
finb fie nur unteigef^obtn, gt^firen fie gar nii^t ju ben boit tDirfli^
oerutttitttn. SIbtr bobei bicibt er, „unft(ilbar ift nti^te augtr btm
tSSorte ©ottte, ni^t einmal baeRoRjil." ^arUbtr murbt mc^ccit
Zagc aufe ^eftigftt ge^ritttn. X)ie geutanbtt Xltolelttl, mit bet
(£d, o^ne auf Sut^cre fiauptfa^ Don ber @d)rlftautoritfit n&^tr
tinjugel^tn, fdimecmiegenbe Sfolgerungen aai btf\ta ^tgerungen jog
unb mit ftlbflgtrec^ter Sntrliftung Dor adtr SEStIt feinen Slbf^tn
DOE btm ^S^Unn unb SUnber", ber tin Ronjil be« 3rrtum« bt>
ju^tigcn (onnte, jur @(^au trug, f^eint Sutler jtitmtilig fibttraft^t )u
^6tn ; nur fo trdcirt ti fi<^, bag er, entgegen f tU^tEen ^ueCaffungen,
Disiti.cdDi. Google
aK &d)iui bn SilpKtattiut.
hM 3ugeflAnbnie mai^ii lomitc, ba| ftwitlsbcf^Uffe, [ottuit fie ^
iBUaulMii Betrcffen, auf iebc SMift unsatDmintn nerbtn m&§ttn.
XHe Beit ftti bie Doittcgaibc X^fe mat Uing^ otr^i^cn. Maa
ffionbte ft(^ niUi4 nix^ ju ber grogc Dom Segtfcaet, Xblag u. f. n.,
ttotjlto man no4l ntt^rnt S^ge biSpnticrte, o^nt bag etioae SttucS
^auCtatn. ^trc maten bit ©egoifii^ nidjt fo gng, bran <£d ^Utctt
^dt, angefi^U brc gegtn ben ftUag Dor^anbcnm ettmmiutg, ben JSogcn
oOiu ^04 ju f^iannen. ^tfto mtifc lUg ei ftjntc fRebe frcicn
8auf; Sut^ (am (aum no4 ju ffisrte, axit Sd bit gangc ^t
^ fti^ in anf1>ru4 na^m. Uumntig jog et fi^ gnritd, tDoranf
Carl^t am 14. 3u(i no^ einmal ben Aompfptat bttm. £d
^attt mtrfii no4 Itinger biSfiutteEt; o^c tSnnUbnng ^tte n btina^
biti ffioi^at ben flngciffen )»eier ©tgnei ^nbge^Iten. ®on^
^e man nol)! atlen^otben gnmg, nnb bei ^rjog beaui^ fein
®41og, er eroattete ®tif)e. Sloi^btm man enbli^ itbeittnge-
fommen, bie SUttn an bie t^eotogifificn galuUiUen jU $aii« utd>
IStfurt jnr Stgnla^tung pi f^itten, mat^e rin feleiU^er Stebeatt
bet ^ieiintation am 15. obct 16. Quit tin @nbt.
Untwtfit^t unb o^e bag cine ber beibcn ^ctcitn ^4 W^
ben @itg jufcfiretbtn bflrfen, ging man aufl dnanber. gteilicd (Sd
ci^ob fogleti^ mil(^tige4 Xiiumfi^gefi^rtt, ^itU te Jebod) ftti gnt,
P4 but4l Sfatob ^oog^ten Don ftOtn ben ^tifet .fioaegni
cmfife^Itn ju lafftn. Stbtnfalle bt^uptcte n ben ftampffita^:
niK^ (Onget ale a(f|t Stagt btitb et in fieipjig, lieg tt fh^ Don
ben bottigtn flotlegen, iDt(4e bie aSittenbtrget greblic^ Detna^-
liiffigt, mit allerlel geftli^hUen feirtn, butfti tt fti^ in ber
^rjo^en ®unft fonnen.
Untetbtffcn gogen bie Sittenlwtgtt Im ganjtn migmitttg ^im.
^ntnal Sut^ct mat menig btfriebigt. S)ag i£d i^n ju SDnfequtngen
gebriingt, bte i^m no4 fern gelegen unb bit t^m gtfit^tlidr merben
tonnttn, Ifittttettt i^nuenig; getobe mtt ber !Ci«))utatfon It&er bit
Stage Dom $apfttum toar tr noi^ am meiftcn juftitben, abet im
ganjen mtinte et bo4, esfet ((^ei^t bi<pntitrt aotben, unb beKagtc
feint Dertorene ^eit. SDte ^offnung, bag eine bfftnttidK atUtfctt
iStbrtetung bet Siicberung ber SSii^r^eit bienen loerbe, ffattt flt^
ni(^t etfUUt. ZJaS flit Sut^ei Si^tigfte, bie 0tage nm ^tit, toar
Disiti.cdDi. Google
ttrttUt t&a Ht SiUvntatbit. SN
tanm geftrefft um^tn. ^i tin ffampfcentife iSdi, beri^tet tr,
fci t» f(^(UgIi(^ barauf angetomrotn, uec bai bt^it iS^fit^tnie
unb bit getDanbttfle QaHt i^'- ^tr^i (Stoig, bcffcn onneffnit
grtunblii^ttlt aui^ gtgcn i^n unb CatlftabI er gu tfi^men tougte,
^t tti^t gc^M, warn n tintnal au|trtc: ,Ob na^ mtnf^'
lidim obtr gDttli^ntt Ke^t, {tbtafoas ip unb bitibt b(t ^opfl
itniner bti ^at)^.'
X)oi^ bat^tc tr ttii^t baran, btn ©tgeti^anb faUtn ju tofftn.
6d)on urn btr iBtgntr uUlra mar t9 nii^t mOglti^. ScreitS Snbc
8[uguft gab cr irSin&rungtn" gu ben in Scipgtg tiet^nbttttn Xfjt^m
fftxaat. eint fSibmung on @))atattn Eitri^ttte fiber bit einjctntn
SJorgOngt. 9H4t tlit 2ilttl(^tn nt^tn er gurtiil 9!o4 be^tnmttr
al4 bort be^Quptttt tr, bag fiongilten Irren IBnnttn unb gttrti
^iitttn, um ^4 nnr btfto ft^tr ouf bie Shrift gu ^a^tn, an bit
IT boi$ [t$t in ftlntm gtrtlftertn QQrl^tnbtnittgtftlx f<^ot>
Iritifi^ Eierantritt, unb in btr XBrift btr alttn JMidEie, {e natibntt
bit tingtlntn S^tiftoi mt^c obtr mtnlger C^ii^m prtbigtn, fo
^at er ti wtnigfttnS \pS.ttr gtfagt, aSttrtunterfi^Ube gu mac^tn an*
fangt. —
'Snx etnbrud bti SDi«)]ntation anf bit !£tl(nt^nttr unb Kugtn*
gntgtn mar fctir ntrfi^Ubtn. SRtUn^t^on , btr fUr jrtim ftln
Xei( Stnunbtrung ^atte, w6) Sde bebtuttnbe (Babtn anttbinntt,
tsar jmttftlQaft, inmtcuttt folifie Strdtlgttittn nod) diri^Iit^
gtnannt ntrbtn lOnntcn. ^^nfii^ urtdltt SDIofiQan. Si^tr gab
t« Dlttt in Stlpglg, neli^t bie ©ttoanbt^ett (Ede, ble Seftimmt^tU,
tnit btr tr btn Oegntr jnm Ae^tr gtllemptlt, abeugtugt ^attt, mB^
renb anbtrt, uie tin Sti))iigtr ®tlel|rttr an Spalatin ft^tltb, (In*
gerlffcu von Sut^erd ^(^tung gtblttmbtr $trf Ond^telt , unttr btm
einbruit Don l£de 9?abu[ifttrti, bit (SDi))flnbnng llugttn fonnttn,
„»it tin unft^ulbigtfl Sc^af untti iCBBlftn t|abe 8ut^n; Sc^mil^lti^tS
crbulbet."
anani^t mof^ttn auc^ »lt Snt^tr felbft Ubcr bad gtrlngfitgigt
Ktfultat enttiluf^t fein, Immti^ln nar t« ui^ttg etnug. SBa0
bisjiec mc^r no4 fm firclft btr @tle^rttn btstutitrt, nur tttrringcU
fiber bit aKtmii^fttn Jlrtlft i)inauflgtbruugtn, mac ^itr gum crfttn*
mot in btr £)fftntlt(^felt otr^bttt uorbtn. <Sd ^attt ni^t untcr*
tBite, e«tfet. 14
3,;. Google
210 Sltnt Mnq*^. eunnvnt* Onfcr.
[affn, bU fftr ^ tcmtinm SRonn ni^Hgtn ^^nnltc ju iictuin.
9ti4t aOrt, iDa0 nan f{4 Ubtc 8ut^re 8t|n an]* Kebc in bat
Sabtftnben unb^rbtrgnt trjilllte, mo(^tt bet SGSa^T^it entfpRi^ra;
abtr man ffira^ barObtr. entft^itb fi^ bafttr abcr batviber, uidi
no^bem fo lanflc SJUttnbcign unb Stipjigcc ©tubtntm aUent^atbtu
ben @tieit i^ter Se^tc foitgefctit fatten, gt^Bitc cbtn ni^t sUf
XBit boju, urn ^tcauSiumtitm, bat eff ^^ ^itr unt ^ingc
I^anbdtc, »Di bmoi bU ttnen fbQ Mloi>btnib bdrfujttn, ua^rcnb
anbeitinbnntlerX^imng, bag e9 ben vtr^aStcn ^tlefttni an ben Jhagni
Bc^tn fbnnte, nnr mU^fam i^te {$nube juiUdgb^ten ticrmo^ten.
aSon btibtn 6(itctt tDiitbt bafSc gefotgt, bog bit 8ti|)}igec SSot-
gilnge in ailtn Sinjein^tRi bdonnt nnttcn. £)te SSeTfifftntUt^uBH
btE notaritQra Wtcn ^atte man gniar Dniiottn, abtr ti gob
ja^[tcid)t SUif^riftm. 3n offnien Siicftn an gntt grennbe berii^tctcn
bit SitUnt^mer Obtr btn ^crgone ber &a^t. 3ei>cS Urtril pn-
nogierte ein onbtree, mant^ Unbeniftnt mifdjtt fi4 tin, unb fo
tntmidtlte fidj boQ) tint @t»lKitttiatur, utlt^e bit Sfi))itgei ge^
gnwc fDttfefitt, in btr obtc it (tlngtc je mt^ bit tstrfttnO^tn 3ni>
Dtttinen in btn itSoibergmnb tratm.
!Dti Sonmuf bn Sefetrbqttnftignng , btn <Sd in 8ci)}iig tr*
^B&tn, nai )u bniutm, alfl bag er nii^t nteber^oU nstbtn m&rt.
iSin Stl^i^ti ane 2)rteben, Qitron^mue QntfR, fctt^tt ^t^tiiif
fctrttftr bc0 ^eijoge, ntit btm £nt^r tint ^tit tang in freunbf^oft*
Il^m aStrfe^c geflanben, ^ielt e« fUr pafTtnb, Sja in tinen offentit
4)ritfc, bet nai^ $iag grcii^ttt mar, Don ntutm loot mcibcn
)u la^cn. Stibtn btn btfltn Otinft^n fttr bit aStmit^ungcn bc«
8lbrt[f aten , tints gtuifftn 3ot Bad, bit Wlimta ju Me^ni,
(nl|itit btc Srief bit etfUr^tnng, baft jtnt ftt^ jet)t btronf W'
nifen maHfim, bag ein EDZonn nit Sut^tr t^rc ®a^t Mifti^;
^Uttn fie bp^ f4on U)ttl|ctnb bcr Sagt }u Stifijig, mie man »ei>
ntlimt, fUr i^n iiffentUt^e ©ebtte Dtrtiditet. 3n fi^dnbaitr grcnnb*
f(fiaft ffit Sut^iE unttrlitg tr ni^t ^injujufiiQen, bag bftfem ge>
nig nic^te ftcntt liege, o(« ntit ben aSb^min gtmetnfc^afttidic
&at^t )u maiden, abec fi^on ber Umftanb, bag n ben fonp un>
btbeutenben nnb nentg notinieittn Sritf tn ben £)nid gob, ticg
bie ttttfif^e ttbfb^t bee S3erfafTer« eitennen.
Disiti.cdDi. Google
Sonipf mit 9m\n. gti
er torn ^tl an. 3tn» 9tUf nur Dom 15. aitguft botleit,
(frnbt ®<>t)tnnl>er ctfi^Un Sul^ Slntnioct „®egtn btn 6tnferf4cii
©ttinbixf, fo nanntc ti \tiat @4r[ft untei XnfpHlunB auf tiafl
ffiapptn etnftr«, bad tr ftinen @i^tlften Doibnulcn lu lafftn
)ifEtgtt, dnnt ©ttinbixt in ®4Ub unb {lelm. !Z>it ^tnttclifiigc
nnb ec^itfrisc Stife bc8 ®tgn»fl mled tr fitgtei(^ judid, abet in
cintr fo ^eftigtn ©prui^t, bU au^ fUr bit bamatigt Brit aUe« anog
iibtrftitg. Unb Sntftr, iUptigcne ein 3Ranti Don inaTintm Ontcrefft
fUc bit fcfjOntn Jfflifftnf^afttn, b(ttb ttli^ts fcfiulbia. SDatnit btgonn
tint jo^nlottg fortBtftttc gt^f, mc^r ptrfOnli^et af« fa^arttr
SRotur; loagti c« b04 Cmftt fogor, bit f4)dtet oft ntcbti^ltc
£c^(Ut|rtuiig aufl}uf))ni^tit, nnr oii4 9ttib ttber bai ben angu*
^tnt entgangeoe %iiti^t]<^m ffiHn Sut^r btn gonjtn ^nbtl
anstfongni.
'Sim nit inntitm SDHgbt^gm unb in bttn Don t^nt pffm
bttsnnttn etwugtfcin, ha^ bcr ,atte 9lbam' i^ mwifti jffiort
anf bit ^v Uge, ,ba< t§m frin (£grtftu« unttrttiiffe", fU^ilc
8ut^ j;tne f(^fe €)n;a4t, abtr lio% ftinti S)unfc^t«, .mit btn
gcitbftrtlflen ju f^ntlgnt", trlUcte tc t« ^ notntnbis „ btn @4iticin
luA flSfittcitben' an irigen, bag n nitmanbtn fttidrt«. Knf Me
oanbin^ fatf4> 9unbt« bit Sifurttr ^ten gtgen i^n tnt)41tbtn,
ua^ttnb fit in bn X^ Dorjogen, ju fc^me^nt, fi^ricb n on
Sang, ti fti entf (^(ofTtn , in fattinif^ei unb btutfi^tr ©praise
ftlm Snfi<^ in btr gaiijtn ItBtQ ju otrbretttn, au4 nidit tine
@itte ftintr @ii$t unMrttibigt ju (afftn. SDn augebnign 1)eaf
iftxt SUelmnnn fi^ritb bontaM an btn bei^tin $unianifttn S. ptil*
^mer in SlUrnbeig: ,3ft ts rin SQunber, bag Sut^tr fii( tmgt
utiteibtet? %u4 S^riftuc ^ niilit gtftbniegtn, ate bit £i}ib«>
fai^ti t^ Docnaifm, bag n btn Stuftl ^obf, boi^ btbautte i4
bit Sitrrtn ^if^ni i^m unb (infer, nic^t va Surest fUr URaitinue,
fsnbnn neil er babur^ oti^nbtrt nirb, JK&ftEti^erte ju liefem.' ®o
urltiltn bit greunbt, unb niemanb enpfanb bite f^tnetjU^er, «1«
&tU)Cr [tibft, abcr inmtt ntnt Sngiiffe ntttigttn gnic ttbnx^.
8(nt BlbtrtDdrtigften aor bit !trt, »it £d fic^ be« nnbtfiegtfn
®tgMrS JU entlebigen fn^tt. ©t^nil^g lub SDcnuntiodon matm
in bn Sntat fttni tiaB)»aaffai. iSr bieiitt ^t^, (tint @rogi^
D,s,i,.i.j,i. Google
212 Htnt aSttOf^ mlt 90. Sm%
nat^ Stont ju bttidEittn, nii^t Iilog ju lafi^trem Sotge^en gegni
Sutler jn ecina^nen, fonbeni, toU \plUtt noif Oftere, Ikh gcbU^rentun
So^n fitr bit Stliilli)]fnng bte fte^cr< gu er&itttn. ^fe Scipjiger
^ttta i^nt cin t^tcnbefl 3t»0>^'^ auegtfteQt. 'Slotfy tift a bit ®tabt
ttfilaffen, ft^rtdi cr au4 an JtnrfUrft ^Itbrit^, um ttber feint
®tgntr gu flagni. <Sr toagtc te, i^m ben Kat ju trteiltn, Sut^tre
iSSttit'i^ iiuf tincm ^anftn uctbrenntti lu iaffen. SQtnt^atbcn fui^tc
tr 8ut^tr ate Ubtrffi^rttn fft^ec baijufttUtn. 3n etipjig toat
i^tn btee in ben jttclftn btr Sniln^t fi^on cii^t gut gtlungtn:
man erja^te fitif, bit bortigtn S^ominilancr l^tUttn atebalb bas
©aframent in ©ii^tt^tit gcbrac^t, ate Sutler i^e ^ri^t bttrot
91u(^ ben Streit mit btn gfraojldlanecn in 3iittt6ogl rtgtt @(f
Don ntunn an, tnbtnt ei i^re Suttee DoigtUiarftntn ®tit)t flit ben
Sifi^of von Sianbrnborg lommenticite. ©tgcn bieft unb anbtte
Sngriffc Sde unb feintr ©enoffen, bid^t bit O^enlfidtt 3nttnung
JU Sut^trB Ungunften beeinftufftn foUtcn, gait tt ju antuotten. fBiit
btgttifiii^ mttftn bit fo tntfianbenen ®trtttf<^rifttn man^erlel J9iiebtt<
^o(ungen aitf, abtt fie ^tttn boi^ boe @iitt, gut^tr beflo geniffer
JU ma^tn, in (Einjtl^tittn awHt oornfirte ju btilngtn ; fo trKScte er
fi^ in btr @i$ii^ gegcn bie $tanjieian(i jtfet bffentlii^ ouf @runb
tigtnfltr iSrfa^rungeit gegen ben ©tmifftnejuang btr O^rtnbtit^tc.
Unb tto^ aQibtm, aU ob in btr 3tDir4'njt!t gai nii^ts oot*
gifalltn nilrt, ttf^tin te^t amitife miebtr auf btm $tan. ^tftl
tnb(ti$ brai^tt tr oui^ bie golbent iRoft mftdit^ in6 Sanb. S93it
ft^r [|att( ber fTommc fturfUrft frU^n bit ^o^e pOfiftCl^t @nabe
wit ilinm rtit^en Slblag genUnfditl Qt^t, nat^btm man i^n ein
3a^r ^tnge^alttn, [leg tr jie nui bucc^ cinen fetner jRiite in iSmpfang
nt^men. X)ee ilRilti^ Sunfi^, fit mit grogtm fomp In {Bitten*
berg (injuftt^ren, erfUUte fii^ nii^t. lEbenfo nartn feint ntuen
Unterfianbfungen mit Suiter o^ne Srfotg. Untiorf^tig genug Qatte
er auf ber 9{eift na(^ aitenburg, unb jmar in S)rtSben, too^I im
Srtlfe son Sut^trs bortigtn ©tgntm, bie ^gentng get^ui:
,Dr. SftartinuS ift In mtlnen Qanben." :Ca8 fni^te tr bann
ol9 einen ©diet) ^injuftetltn. Slber man mar Dorfi^tig. JBei
tlntr 3iifoinmtnfunft mit Sutler in Siebtnmerba, am 9. Ottobtr,
noKte er bttftn oon ntuem iibttteben, mlt i^m na^ Sprier jum
Disiti.cdDi. Google
0KIti^ ivt^t ettntntinig. 218
bortigen flurfilrfltn ju ttfftn, boilt Sut^ ging tiH^t barauf tin.
Sie ti fetn flurfUrft nii^ttiib bcr ftaifntra^f mit SRtc^atb
Don ©rei^etinau ucrabtcbct, foStt a bitiben. Sci ©efcantl^tit M
nii((flen 9tctc^dtaQe, btn man in JBttlbe tttoortttt, n>Urb( fii^ otcUti^t
tint ©((tfitn^ttt finbtn, HaOftv oor btn Srjbifc^cf ju btlngtn,
natlitlii^ immtt unttr btr aSocausrc^ungt bog bti $apft tin folt^tt
SBtrfo^rtn billigt unb tint ocbnungemllgigt Sitation tinllift, m»
eon man bts^tr nii^M otrnommtn.
ilbdgtnd fttUtt fi4 Aorl n. SDtiltife tt tnt^i unb mt^t al«
tin tU^ntr ©tUddritttr ^(taue. €tint tlgenma^tigm einigungA*
btftrfbungtn f^tlntn ntnlgfttne {tjit nii^t olint ftlbftif^e anoHne
gtntftn gu ftin, nnb t» uar ium minbtfttn fUc tintn )]a)>ft[li^tn
Unttr^ttnbltr tin litmti^ gtftt^clii^t*, utnlg SStttrautn tttt)tdtnbt«
®p\tl, mtnn tt, am ftlntn 3ut(t gn tnti^en, Don otftriti ®t<
fa^ttn fUr Sut^tr unb fogar bit 8anb< ftiittt pr^n ju crjii^ftn
mugtf, bit tbtn bui$ i^n abgttuanbt mttbtn lilnntin. Dti SuTfUtft
otr^ittt fi(^ obttEintnb, unb Sutler fUgtt fi^, udt btr gUtft te fo
noUtt, obuo^l ungtiit. .Stina^t nUnf^te ii^", fi^tttb tr in
2)t3tm6tr an @))atatin, ,in \f)n ^finbt ju faQtn, basttt fit tin*
mat l^rt Sut fdttigtn liinnttn, utnn i^ nii^t fUr bas SGSoct unb
bQ9 m^ fo Iltint Solt ®Dttc« fUrc^tttt.' @o Ift tt fit^ bt*
mugt, Im 331tnftt ftlnt« ®Dttt« ju ftt^tn. ^n bitfem enmigtftin
fann tt tintm ISd gniuftn, e8 unbt {1$ balb geignt, ob n obtr
jtntr btr ^ti^t S^rifli mt^r gtf^abct ^abt, unb tin anbti aHoI
am @(^[ug ftintr Stlliliungen btr 8ti)]jigtr !^tftn: nSlllgli^ ge*
faKt iHi mit mt^r, unb i^ utrbt ftotj baiauf, gu ft^tn, nit mtin
9tuf Immtr f^If^ttr lotcb. S)tnn bit SSaEir^l, ba« i^ S^tifluS,
mug UMi^ftn, i4 obtr muf abntl^en." Unb boi^ E|ftrtn toir i^n
and) in bttftr 3tit be« ^oc^gtmuttn flam^jfte libtr @tunbtn fc^Dtnt
Sinfn^tung KiiBtn, tro n fOf gloidtn^Ittc oorlam, m tr gaac
bas Stbtn ^ogtt, abtr bo4 au4 btn Sob fi^tutt.
3m 3uni fi^itibt tr cinmal an ©palatini „9ttt fUr mi4,
btn grogtn ©Unbtc. @ottft btiuii^t 14 gac ni4t«, nut bit SSavm*
^crjigltit ®ottt«. ISbtn bafl qnitit btn Sttib, bag tr ffi^tt, bag
i4 fonft ni[^t8 btbarf." JK«u>tiItn fit( i^m boi^-bae ®tffl^t bt« -
Siatinpt^a fc^mn: auf bit @ttlt, btfonbtr« fi^mcrjflc^ cmfifanb ti
Disiti.cdDi. Google
214 euam- nXcffnaMkV.
bie offcnbart 3nrU(t^(timfl fctnt« Wtbtn ^ttmpiSj, itv, In baasn
Soigt UIifT bit SEOnibung bee SMngt, jioar ni<^t Dogte, l^ ctit>
gtetnjtttnltn, abtc bo4 oQtn C(^in Dtimeibtit uoQtt, alt EriUigt
tr Sut!|tr0 Stuftttttn. Sit flcm ^Sttc bltfet in Jtnnt Xagra fii^
bte trOftenbcR ^ufiinti^e bee uatrrll^tn ^ninbte otceull 3n
Tfi^nnber SStift f^nlM tr on i^n am 3. OR. 1519: .S^u
Dn(iifT(^ mii^ aQju fe^r, l(f| toar btinttlMStn ivic tin entDS^M
fflinb liber ftlnt Snutttr In bieftn taqtn felir ttmtrig; i^ (Mf^toftt
bi4, tirtlfe btn ^mti qui$ In mil ^Itibistn tDttnfdicn I — $tntt
^Za^f, fD f^titgt tr, „^iibc i^ Don Mr sttrSumt; t« uar mlr, aM
ob bu Don mirfi^itbep; {c^ abtr lotintt bitttrlt(^ unb varbttrltbt;
bn bagegtn ttintttft mit btr $anb, ii^ miigt ru^g fcin, bu Tottbt^
jn tnir gurlidltl^rtn.'
^afl SRonuTttipt tint: UTro^t^iifl, bit tr bamatt ffir fttncn
Irtmftn ^rffirfttn gtfc^rttbtn, ttbat er fit^ balb jtirUif, tmlC et
fli^ fttb^ boran ju tiBfUn gcbcnit.
& mt ein ntnlaarbigts Su^, biefe Xro^i^rlfi, bit tr ctfl
na$ lUngtitm 3^S'"i< <">* ®c^(a uor bim Hn^og, btn fti tntgcn
ntttbt, ^transgab. (Ee nonntt fit nXtffcrabclaf", .^itiOitr^t^n",
wtll fit, »fe tr an btn (^Irf^tfit fi^rtlbt, an &tUt btr vitrjt^n
92ot^t(fer, an bie man fii$ fon^ ju locnbtn tifltgte, tretnt foQtc.
;Cen gtibtnben, iBef&mmecttn unb JBtlabtntn ^ttlt tt jn»i Xa^tta
cnlgtgni mit {t ^tbtn @|){egtlbllbtm. !(uf ©runb btr 6(^ift,
in btr man bo4 Q^titt SIroft flnbtn tann, jtigt ti }ueift an
fltbtnerlti f^iivtrtn tlbHn, mit fie fa gering finb, utrnt ntm
Pt ttdjt unb im ei4lt bte gSttll^tn <8ortt« betrai^ltt, Jo, alt
fie gar nii^te finb im Strgltii^ ju btm Stlben unb ©ttrbtn bcs
lErlbftrB, um bann an fitbtntrfei @uttm btn fRtlt^tnm gbttlii^tr
@nabt nttb ®Utt barjut^n, »ie tr glliftlt in btm ^Mifitn ®uU,
3tfaS g^rifitu« btm (Erflanbtntn , btm Mntg btr IS^ett, btr
btn Xob befiegt, 8^tn unb unvtrgilngtit^ tStfen an bae gli^t
fltbrai^t.
@o Tontite 8ut^tr au(f| im fc^itrffEtn €trtlte fl^ iibtr aSe*
3rbif4t tr^ebtn, nnb ttin SSort trinntrt l^ier baran, tatlt^t JNlnit>fc
tr burdi}u1(impfen ^atte. !Cae »or bi4 nt<^t fibtrall fn ben oltltn
edidfttn ttU0 l^tologlfi^tn, tttr« ttbauli4tn Sn^atlS ber goQ,
Disiti.cdDi. Google
SotttutnitaT }tnn Qhlatnicltf. 215
jn btnen n M aSite Stamp^ttaxbAt fm ^a^re 1619 no^ Qtit
fanl). SRon (ann nii^t fagtn, bag fie nur nebcn^ gittgen. S[m
bttttilt^flen ttitt Mc« ^Dor in bn btbenttnb^n €i^ft bitfts
^tts, btm ftoffltntntoi gum @a[atttbriefc. Ss tsar ber
Sitrag bet Sioifefungearbttt ber leften Sfa^re, tote n feOift fogt, etn
3euBnt« felned @Iaubene on Sfjrtrtum, bie t^ologifc^e Sufammen'
fafTnng beffen, tnorauf fefnc i^ilftn^e tibergeugtmg unb fein SDhit
^ gittnMe, wie er in bitfetn SWefe m^ am fi^^en uttb
Kaiflen lufammtngefteDt fa^, toottn et bte Snntffle bet gaitjra
SDangellnntf fonb.
SRan mertt t9 bent SBrrte on, unb tn bei JEBibtnung an felne
(SoStgen Sarl^bt unb VctniS Sntiinue Ift es anMt&da^ anCge'
fpioi^en, tttc uo^tt^uenb t» betn SStcfaffer ifl, Don btn (lilnbfln
mtt ftinen (Segnern iatmei uieber jurUdjufe^ren lu bent, UM
oQcin felne ®etle auSjufUtftn eemtag; abet Sut^ct tnagte nii^t bic '
unmittelbare 9tatur getucfen fein, bie er In SD3aE|r^ toar,
utnn fi4 bie grogen RSmpfe, bte i|n US^ienb ber f^tteglii^en
Stebattiiin brt SQeitet bcf^aftigttu, barin ni^t uiebcrfntegctteR,
nii^t nur gttegentU^ fonbem auMtUdtiit bannf Stjog genonaten
Ufirbe. SKelani^t^on gtanfite i^n bee^atb m(t bet (Sigtnart bieftr
panflnifi^eii (Sp^l entfi^anigen ju mtifTen, bte me^i bIs cine
anbne gu fjoCnnlft^eft 8(n«fH^ngen SQeronlaffung gtbe.
@o fiiUten fi4, lamai anfangfl, SittQen bacin, bie on jene litf*
tnnein^e, an bie SnQftil onQingenbt ^bntmigttit erinnetn, bie nir
frtt^ tne^rfat^ beoboi^tet, nfi^renb er anbtnoiirte unb fe me^r
unb me^r gegcn ba« Snbe, mo er nur immcr ben alleiniaen lEBert
bes iSIanbcn* fUi bit 9?e4tfettigung mtb bae ^ril ju htontn ^t,
bte ®e(egen^eit ergreift, gegen bie f affile, boA ^etl oerbauenbe
©eft^Ii^Itit ber @i^uft^eologen unb feiner Oegntr ju ttftrn, unb
f^Iieglii^ fogoc in oOte^aneDtic^er 3ome»Tebe U6er bit fiir^t*
baren 3upilnbe oon feintn Sefern Slbf^leb ninmt. Unb filler
nis^te gerabe biefe in bte jufammen^ibtgtnbe (ErfTllrung eint<
bibllft^en 8uc(ee gtflreutt $o(emit, bie fii^ fo unmlttetbar auA
btm Si^rtfttiiorte ju ergeben fi^len, groSen Qfnbrud.
9tiK^ ift a ltbrlgtn« bet loteinif^e Se^, btn tr feiner Sr-
nacung jugiunbe legt; aber immer ^Bu^tt greifl et jum grie4if4<B
Disiti.cdDi. Google
21S @trtnoa uon btr (S^ Sttra^titita bee Sdbnic tc
Oiigtnat, unb bantbnr crinint ti t8 Soi alln SSelt an, uU tiic(
er M ftitttn ^ortfc^iitten in b« fttiratnis brt iBrit^lf^nt frincm
3Re[an(^t^on vcrbontt, bnn URannt ,mU btm RilrpR rinM 3URg>
linge nnb bci titre^runeStDiirUgnt SBtiS^it eiiie^ ©rtlfee", bra
tt Dtit @to[j ftintn 9c^itr Im ®rU(^ff4fn nnint. —
3ur $crQU«{|a{pe otrfi^tcbcner tttintttr Straltatt ober $rcb{gttn no*
tigtt i^n bcE Umftanb, bag anbert, Unbtrufene, auf ®nntb oon 9la4<
fc^rifttn ober, noi^bem fie fonftiDtt in bra JBtfig bcS ananuftri)>t«
Belontmen, fit natttrU^ in vtrbtcbtet, obtr btn Hutor nii^t if
frlcbigtnbtr SSeife DetOfftntlt^tm. 3R(^rfa(4 itffinttltt tt itt hit
St^te Don bet Screi^tigleit Doi 0ott nnb not SRenfi^, 8Irbeiten,
benra fit^ In^altlli^ tm Stginn bc« Qa^tti 1520 ftin gtogn
Strmon oon btn guttn SJtctcn anf^Iog. Sobann uartn a
Sinjclfragtn , btren eiBrterung i^m fein 8ntt als ^rtbiger obcr
irgtnb tin befonberer Sunfi^ na^tltgtt. 'Ca^in gt^Srt cine ^rebigt
Ufptr bit S^e Oom 2. (Sptp^antaefDnntage 1619, in ber noi)
Dieted on bie mbni^if^t 49tE|Qnb(ung beS @egtnf}anbeS trinnert, bie
aber bo4 ft^on cine ^^(le {Strtfc^iitnng bee e^clii^en @tanbc8
oufipcift, beffen ^iti^fte Kufgabt e« fd, bie fflnbet gut (S^re @Dtt(«
ju erjie^n. ,Jtannft bu td nit, bitt nnb fiu^ anbtrt 8eute, bie
e« litnnett, unb lag bi(4 (etn ®elb, fto^ unb Snii^e banent, born
ba« finb bit Airi^en, Hftor, Sltpament, Sigifitn unb StttmtfTen,
bit bu Winter bir tSffefl, bie bir au4 [mt^ten mtrbtn im ©lerben."
UeNc be^mmte voltetfimlti^c Knbat^teubungtn ^onbeite er in
ftinetn€emton flDonbtr S3etra4tung befl ^ciligenSeibcnS
Stirifii'' unb ,0on bem ®cbet unb ber ^rDjtffion tn bei
Sreujtto^e" (b. i. ^immtlfagrtefflo^t). 3ener Dtel gelibtcnSk*
troc^tung btr tlnjclnen Seibtn bee <£r(i]fere fu^t » ba tint toongtlif4e
S^enbung ju gtben, o^ne boi^ ber beibreafiftifilien Sluffopng, nit er fit
con ftlntn SetiicTn tiberlomnteR, gan} gn entfagtn. :Dogtgen f))ri4t
er. in ber jlneiten ®4)^'ft> bie junt rec^ttn ®ebet anititen foil, fdion,
menlgllcne ale 9Bunf4, fo mtitge^tnbe SReforntatloneosrfi^Iiige au«,
uie bra, bie ^rojefftontn, er meint ^ler jundi^ft bie Stttfirojtffionen
nm bie t$t(ber, unb au4 bit geiertoge ganj abjut^nn, bo ^e buri^
ba« un^rlftlii^e Sefen, tnas ^i^ bamit vnbinbe, .©anfra, Sctffcn,
SDiflftgong' fSrberten, anfiatt i^nm gn miberpt^en.
Disiti.cdDi. Google
@tniun Horn SSti4tr. 217
Uttmitttlbar in bafl S3ofleltbra griffen ftin grogtt unb Kdntr
Seimoti Dotn SQu^tr tin. Hbcr ben Sudier, tDoruttttr, loU
fifion friiQet cnnS^nt, tn bti jRtsel jtbe Sotbtmns non 3'"!*" 9"
rti^net unibe, bar in btn Itfeten jtoanjig Qa^aa oftffai^ gt^anbtlt
uoibett. SU tnmttr, mugtc bitfe Srag< in ben Sorbcigiunb
tretm ju tincr ^tit, no eine groge Sa)3tta(mirtf4aft eincm grogen
. proletariat gegenUbeiflanb, jumal abei bamaH, a(e groge Jiauf>
mannegenDff«n((I|apen bie frtt^eren einfoc^en ajcr^Hftntffc bee ®c(b'
t>nttt)x6 Don Mam ju 3Rann gu oerbrtlngcn an^ngni.
JQon je ^atte bie Air^e gegtn btn SSut^er geeifert unb babei
bic Unterflttfenng btr Obrigftiten rate ber tlfftntn^m SRttnung
fttr fi4 ge^abt. Onbefftn oetanlaite ber ^eigcnbe SUnUfft baju, auf
aQeifci @(!||Ici(^ioegen bie SlQu^iergefe^e jn utngt^en, nnb ^Qtte
man frit^ aui$ Don bet fliri^e itn eigenen 3ntere{fe gebidigte
gformtn gefunbeit, bnrt^ vntiit man fi^ tine Slente fi^crte, ivie
btn fogtnannten ^tatta- ober Bin^louf' >DO^ti i<t*o4 im ^rtniip
btr ®runbfa4 feftge^aitm iDurbt, bag t9 nii^t etgtntti^ bo^
@tlb mar, neli^c^ bie 9?tnte tinbrai^tt, fonbcm bag ber @ldubigtr
nur eintn Xnteit Don bem ©euinne ec^telt, ben ber ©i^uibntr mtt
feinem ®t(be, etna bttrdt) beffere Stmfrtfc^aftung fcineft ®cunbe«
unb S9obtn0, ertoorben. @trengtrt IKri^enniiinner fatten aud^ ba>
gegtn i^re 83tbtn(tn, bie noi^ fttigen mngten, ate tMit bie grogen
Saufinann8geftlt!(^aflen, out^ o^ne bag bas jia^iital auf eintm bt>
fttmmten ©runbftUcte laftetc, nae &i«^er tmmer btt SSorauS'
fe^ung gtwefen, te ate rti^ttniigig erililitrn, auf ®runb cinee SStr*
trages bem ©(Subfger tint beftimmte iCioibenbt, toie niir t)cute
fagen nllrben, Don 5 "/o ju garantteren.
Sa« Sutler in f^arfer 9}ebe bagegen gn fagen ^atte, mar ni^t
neu, mo^I aber bie DoIletUmttcge 9rt ber Se^anblung bed ®egen'
ftaob« unb bie ©efit^tepunttt, in bie tr t^n iftdt. gr be^anbelt bie
Stage in giogem @tile unb bringt fit in SSerbinbung mtt btr
Don btr airmut, bem KImofengcbcn unb bem untrtr&glii^tn Sdttlii,
bee bnrt^ baS SSaQfa^rt^loeftn groggtjogen n»rbe. S)trfc[bt
tnflffe bur4 bie Obrigltittn ober burdi tin Jtonjtt obgefc^afft
mcrben, tnbtm jebe @tabt bie SBeryflic^tung E|abe, fUc ifitt Slrtntn
JU forgtn. Stbtr toa9 fci avi bn diiijitltdien earm^trjigltit gt*
Disiti.cdDi. Google
^8 %ti ben (Sii4«.
norben? tm Ittit man ,hta @til(t(tin* erfmbtit, e« fti nitntanb
f^nlbig, bcm 3)ltTftftni ju gtbnt, ^tS fti benit in bet ^ac^j^tn Slot",
tuib ^&e fidi Borbt^afttn, bacUbtr ju tntf^tibtn, toaS 4li4|lc 9}ot
fti. ^tilit^, tDcmi t» f{(^ banun ^nblt, ju JKri^, SHftnt,
aMag unb anbtrcn ^ngm, bie ®att nl^t gtbotcn, @tfb ju gtbtn,
ba frage tittmonb, banai^, ob bran btc €a4t f4on fo f^timtn
^e^. bag bfi btr fHrt^c bit Bitgtl dodi 3)<i4c faOtn, bte ^Kot
Dcrfaultn imb bit ^ttodlbc dtiflfiritn, ma» oQtA ivo^ ISngtr
marttn Mnnc, al6 bit 9}otItibtnbtn.
3itifl JU nt^men ifl SUnbt, mti( t< bttri^ bit @(^rlft btr'
bottR unb util t8 IitblD« Ift. !Ctt 3inMonf ift noi^ btm tano-
nifi^tn 9lecl|tt triaubt, abci \i^V)tx&<^ ntrb man fogtn tBnnen, bag a
nii^t „wibti bat natUiIliftt unb ba« Stftfe btt ^tiftd^ra 8ieb( ift.'
.CBIe iDotitn btn ®runb ft^, bnr^ xotlitm bitfer garte
^nbfl gtbiaigt nirb. (£9 ift tin ffiBrtfeln, ba« ^riget anf 8atcin:
Intereese. DaS tMt, jortt, tentt ffibrtltin laittet anf bttitfc^ fo
Bitl: {Btnn i4 ^unbtrt ®nlbtn ^abt, bamit ii^ int ^anbel, bun^
mtint Sffii^e unb €orgt tin ^a^r (ang fUnf, ftt^ obtt me^r
Oulbtn tnotrbtn mlk^tc, bit t^ne i^ oott mir jtt eincin anbertn
anf (in fnn^tlpoc ®ut, bog nii^t lH), fonbtnt a alfo bamit ^anbtln
mag auf btmfdbtn; bannn ne^mt i4 Bon l^m fUnf ®ulbtn, bie
lit \)Silt ermtrbtn mbgtn, unb tr DcrTauft mi: bit ^'"f'tif f^tf
®nnitn Dom $unbert, unb bin ii) ftSufti unb et SStrfttuftr."
3Ran fagt, btr ^inSTauf i|t blQig, aAi febtr ®Ul:^igtr mlt fdRcm
®tlbt ttitadi^t ^Stte mt^t (rutrbm T6nntn. SIber nit barni, mran
i$ mtt bmt geborgtra ®([bt nti^ts gtminnt, fonbctn noc^ nctlicrc?
„t)tnrt btr ^inflmann mlt fdncnt ®nt I^ @otttfl iStuatt unttf
■DOTfra", btm 3:Dbe, ftratil^dt, gtutr8< unb Siafftrenot. SiQ btr
3iti8^trr mttgraiinntn, fo mug tr au4 btn String mittroBtn.
,ScI(^t 31ne^cTn bad nl^t (tibra moQen, bte finb fo fromm
ttie SRitubtr unb 3RSrbtr, unb entrelgtn btm 9mttn frin ®ut unb
9&i^rung. ISc^ i^nenl'
aSbOig unDtrftiinbtii^ if) i^, uit ©clb an ^i), ttaa im (anf*
mOnnlf^ttt ^bc(, 3{ne bringtR fann; nur ®rnnb unb Sobni
bitngt nat^ natfirll^tr Otbnung $m4t unb ^ini. Som bfogra
ftafital 3in» gtben ttoQcn ^rigt: „T)ti ©tlbtff ®lUd otrfauftn',
Disiti.cdDi. Google
€5«inDtt Uon Sufit, Xanfe, BBtntotn^I. 21ft
moe lio4 niiflt in unfnti SRa^t ip. Unt UtS^alb (ci^t man
btm fein @t(b ace? @t^T t)U(t t^un e8 ioUt no^t nur M^,
bmntt t« nii^t bci i^nra ecrtorcn ge^c, toeil fit e« uitl liefxr
ft^nt. Mi anbm 8tiitf bomit arbcltni unb in btr ^efa^r flt^, bag
fie biraeU mitgig utri> faut fttn mbgtn, unb bot^ a(fo rd4
blciben unb utrben. 3ft bad nit^t Sui^, fo ift t» i^m fe^
a^nni^. jtuij, es ift ttilbtt ®ott.'
9Sa6 airt bin Dittnt, gang befonbeie luif ^^fflaaf TU^mbcn
liri^lt^ini @ttftitngcn werben foflt, mtnn man bas bis^nlgc iOJefen
Snbtrt, (iimmert i^ tDcnifl. Sfffer ip e«, au8 je^n @tiftwtgtn
tine gStttit^e jn moi^tn, aU side gtgen ®ottc« ®diot }u if
gotten. —
ISinen grogen gortf^ttt in feiurr tnncnn QhttioiiMung jeigtn
feint fogenamitcn ©ennone, lii^igei Se^tfi^Ttften Ubrr bie ®atra<
mentt, Sngt, Xanfe, abenbmo^i, bit er im ^erbfi 1919
erf^tinen [ie|. ®ic fatten pntt^ft nut bic tlbfl^t, bie ©etneinbc
Don ber SStrtfc^fi^nng ber augtritc^cn $anb[uttg jum SScrftfinb*
ni0 bee tmtrren Stbtutnng jn fU^ien, abtr Aen bamit nwcbcn pe Im
^Ot^flen SOtogc bebentfam.
C^nan pe^ ba ftine gtogartige Stuffafjimg son bent
aStrte tcr STaufe. 3n i^r Itbtntimmt btr STSufltng bie Sofung«
bafl Satinet unfere« ^etjogs, unter i^m ju tSmpfen mibei bie
SUnbt. 'Sua Unirb ein osiget 9mib gcft^Ioffen jtotfi^en ®ott unb
bent 3:i[nfllng; ba ttbetnimmt bet S^tifl Mgltt^ jn t^un, teas bit
£anfe btbcuttt, ftnbm unb aufeifte^cn, bit Sttnbt abjut^nn unb
fidt m ®otte« etbatmen gn fltt^tni, ba nitb l^m ®otie< ®nobe
fiir bo« ganje Stben jugtf))riii^en. ®o ^at btt Sioufe einen ewigtn
SQert, batf fi4 bet S^rfft fein gtben ^iabun^ btr Saufgnabe
trifften. @o beginnt mit bet 2iaufe tin neuef Sebcn, »btt Dicl>
ntc^i (in Jetigni^ ©tetben" btS alttn SRenfi^en i\i an bra 3:ob,
ia bis an bin jUngfttn Stag, btnn eift banu, totntt bit (Engtl am
j&ngflen Sage oQe (E^tifttn ouB ber Xauft ^tbtn tterbcn, nitb
mlrfUi^ Do&bto^t, »a« anf Stbtn nlt^t mbgQ^ Ut mib moS bie
Sauft btbeuttt, „iDtrbtn »it van Xob, son ®ftnb«n, Don aUtm
tibel Qufjlt^, nin an Scib unb @nt, unb bonn etnigti^ (tben.*
SStim 31bcnbmat|[ betont gut^et uor aQem ben ®tban(en btt
Disiti.cdDi. Google
220 ®tntun com t(6enbniaf|t.
©tmcinf^aft. if3>a< Saframcnt cm)jfangnt ^i^ ni^M anbetrt,
aI0 tin QCtDiffce Btic^en ber ®tmclnf(|iaft tntt (S^rirto uitb aiita
^cingen, t>. ^. aUni ©Idutiigtn (tnpfongen.'' @ie btftc^t barin,
bag allt geiftUc^en iSttter S^rifti uab ftincr ^eiltgra btm Stntifiinsn
btS @oframtnt« mitQttetIt uerben, mU anberfeite au4 allt Stiben
unbSUnben gtmcinfain fctn foQcti, «bag affoSitbt gcgen Skbt fl4
entjiinbtt.' Urn unS ju ftiirltn im fiantpft toibec bit SUnbe,
giebt un« ©ott ba« €atramnit, a(« fpr^t tc: *®ic^' ba, bii^
Mt mant^trfd ®tinbt an; nimm ^in bieS dc>4tii, batntt i^ bic
jufogt, bag bte ©Unbe nti^t bti| aHein, fotibern mtintn @oI)n
Otfum S^rtfhitn unb afit fctne ^eiligen ini ^ttntnel unb auf
Srben anfli^t. I&arum fei ftifd) unb gftroft, bu ftrtlteft tti^t
QQcln. ©togt ^ilft ut^ eeiftanb ift um bti^."
£r ^Utt ee fUr mitnfi^ctieiottt, bag tin JtonjU mitbtr ben Saint*
teli$ cinfli^re, o^ne boifi befonbtree ©euii^t barauf }u [cgtn; unb
mil^renb SUttan^it^on ft^on lurj oor^tr tinen t&^nen Xngriff gcgen
bit rbmtf^t Sanblungeic^re gtmo^t ^attt, ftt^t bUfe f&t Sul^
noi^ ft|t; abti tS gtnltgt i^tti, bag man nlffe, ^tS fei ein gOttlii^
3fi(f|tn, ba Sf)tifti Slctft^ unb JBtut bia^i^oftig innen Ifl, utc unb
mo, (ag i^m fiefo^Ien fdn.* £)tt $an))tfo4c bltlbt i^ bit buii^
ba8 ©aframent gtmtdtt ©(tntinf^aft, „btc rn^tc (^tifUii^t brUber*
Iti^e iSintgfcit'. flUt vie n»nig fft ba»on oor^nbtul Unb ba-
mtt racnbet tc fic^ In einttti btfonbtrnt Sbf^nitt gegen bie fiill^tt
^Qiatttrlfiertm Siubtif^afteu btr ^eittgen, bie, anftatt Itnt a0tt>
(belpe, bur4 bae Saframtnt otrmttteltc ©cnttlnf^aft ju pflttta,
fit jtrieigen, fti^ in ©onbcrgenteinfi^aften gtfolltn, ttcbto* aQe
bitjenigen, bit nti^t gu t^tn gcl^ilnn, Dera(i)ttn, nut bic Sclb^fs^t
fUrbtm, ueriibtr i^rt ^efu ju wU^tn, f^onbbaren ©etagtn gt«
morben, gut €4ma^ bcr ^riligtn, bcrcn 9!amtn fie tragtn, bcm
Zm^ti jum ©pott, jo bag rotUl\i^t $nitn unb ©t&btt baju t^uu
folltnt, bag fold)e« a^gtt^an Mrbt.
Sd btt ^oge r\a(l) btm SStfen btr IBugt ^atte bti ©tttit
begonnen, bti btr t^agt na4 bem tBiefcn bt9 SSbenbrna^n tritt
Sut^tr jum trfttnmalc mit ftlbftUnbtgen, ins rellgiBfe Scben tirf
eingrtlftnbcn gorbtrungen auf. Sfinoa^r, faieftr %[ngTiff, btr in
ttuger^ f)tftigtr ©pro^t ©tiftiJc^t unb fiaitn jnglti^ traf, mac
Disiti.cdDi. Google
2u4tt aXt 9ttattt ftinre emitinbc. S21
Ittite geitngt ftii^n^tit; gad t« boif in Slttenbtrg felbrt nlt^t
mtntstT al9 21 JSiubtrfi^afttn. Unb toeli^e StbtutunQ fatten fje
f&r baS teOflilifc Scbtn bes 3}oItcel S)a« I|ina nit^t alltS mit
btefen Sruberf^aften lufammm in $n;(onimm unb ®itt(, im
^nbucif unb in bci i$amilit, im Scben nnb int @terbtn? SS{(4e
:iBebeutung fatten fit aui^ bui4 bie manc^ciH ©tiftungen tn
mntcrieatr Stjit^nngl Man ^ittte ft^ ni(^t aunbrm lilnnen, ntnn
fl(^ barttber fi^on tn SSittcnbtTg ftlbft tin Sturm bei (Sntcliftung
tr^oben ^Sttc. Sir ^tirtn bo^ nWS baDon; frellii^ baebm bie
Srubtrf^aften einftltieiten and) nod) btftt^tn. iRadi fo oieltn ?[!re'
bigten, bie ntr leiber nur ailju uenlg lennen, burfte Sutler fflotjl {cgt
fi^on fo ttaai xoaqm, ftanb cr bo4 ju ben @eincn im tnnigften
SSer^illhitt. i&ia tt^Ui ©ttlforgtr war er feiner ©emelnbe Mneft
guttr SSerater in aDtr IRot. ffler nur irgenbdn SInltegen \)ttttt,
meinte, Sutler niil§tt i^m ^elfen IBnntn. SDa foOte ec bcim fiur<
ftirften fttr einen Sdcfei gUrbiete einlegen, bem man nic^t gcftatttn
noQte, fetn ©etnerbe ju trriben, toeit fein SSattr tin lOaba gt'
uefen; ba bttlagte fid) bcr Si^Iogtrottipeter fiber bie ©Hfts^errtn,
cbenfo eine arnte SEBttmt, bie l^r ^iiue^en nm ifired ®eeItngeiU
mitltn bmfelben Drrf(^rieben , unb nun, in 9!ot geratoi, ed loieber
jurud ^aben uotlte. X)a fam bitfer unb jener, OberaU foUte er
Ijelfen, unb obno^I tr fi^ oor Srbtit nii^t taffen, oor (iifligen
Sintabungen taunt retten tonnte, ftets mt^rcre ®^riften int !iDrud
l^atte, fanb er no(^ immtr ^tit, toit fetn eanjte Stben ^inburi^,
filr bie 9totIeibenb(n etnjutreten unb fetnent lieben ©pofatin feine
©djfi^Unge ju empfe[|tcn. 9ud) Sarm^crjigleit ju Uben, fd)rieb
ti l^m etnntat, ge^Qre ju ben priefterli^en $flid)ten etnee $of<
firebigerS, unb no tS irgenb anglng, ^tlrte man am $ofe auf Sutlers
JBitten, e^rte man t^n, ao man lonnte. $ier mar oor bcr $)anb
nid|t0 JU ffiri^ten flir f^n; bie @tubenttn, eor benen er jegt nieber
Uber ben ^falter lafl, ^ingen mit 8iebe on i^rem Se^rer, i^e ^^l
xoav fo grog, bag t» an So|nungen mangelte. abet nie fagte
man auemiltte ben ®ang ber <Sreiplffe auf, xoai ba^te man
fonft In beutfi^en Sanben Don ber Senbung, bie bie S)inge feit
bet Setpjiger ICieputotion genommen?
8uf bie ZtteDlpgen fe^tt 8ut^ nad) ben Stitijiget ^Eagtn (tine
Disiti.cdDi. Google
222 itHftt on ettam ftiwr •ortstbt.
gnge (offnung tm^n. CBlkbe eS btn (DtgRtrn grtingtn, lODtaitf
fie auflgiDfln, l^n an^ btl btn gattn lum nii^[ofeften bQce fte^ct
)u flttnlM(n, Don bottn 8utl|cr je^t meintt, luf fit .rtintrgcle^
ftin*, ols bie X^riogra?
3>it nScfr^ SRsnatt nmgttn cs gdgcn.
Disiti.cdDi. Google
5. KopifeC
fnt^ec muh Mc hti^Hit Uotiiin. Dts grs^e 3ft^r 1320.
^it ©tcritfrnge jtoifc^tit 8ot^ unb Sd ^tte boA oUgeintinftt
3titntffe trrtgt, no^ mtl^t, utt fii^ jrigen niib, bie ftnnbt booott,
ju nrii^ @4&rft fi[^ bit ©egenftt^t in 8eip)is lugefpi^t fatten.
!DiK^ uAcc efl fulfill ju meinen, bag fi^oii jelgt barUbtr alttS
snbtrc in bin ^tnenmb gttictni to&xt. Unb manned anbtit
iptii bit @tmUttr in @)»mnung, o^nt 3>Dt'ftI anfange Diet mtlir,
ale bit Sa^e bte Sittmbngcc SReni^A, bie grage no4 btm
Stoi^Dlger SRofimiliintS.
iS3nnbcrbar, toil bie S)tnfle intinonbtigriffm I (Sfl ifl f^on
angebenttt uorben, bof man I&ng^ anbtrfl gegtn Sutler Dtrfa^rtn
w&tt, if&ttt man ni^t in dtom aSii^tigeitS jn t^un gc^obt, ptte
(0 nii^t in 3nttreffc bet pttpftli^en ^olitit geUgen, bitfe gnring*
fttgige &tt^t, Don ber man In ^eutf^Ionb fo Diet (Sltf^cti ma4<.
cin^njcUni gt^en ju toffen, nm fU| nit^t bit Stimtniuig btr beut'
f4«i 9nQ(^tf|abet ju vtrbirbtn.
iCer ^[an bee alternben ffiaifnt, ftinen f&aUl Starl Don ^r<
gnnb nnb @^anitn jnin [Dmifdien ftfinige ntt^Un ju laffcn, fi^itn
auf ben iRcl^ietagt ju augeburg feiner SSeimltttif^g na^ )u
ftin. 3)ct fpanifi^e Ocfanbtt fonnte tntUtn , binnen tntiem
Dlkibtn fi4 bie fturfttrften ntit btm Stai\tc m^ ^ttvXjuvt bf
gtben, urn btc iSa^ jn DoKjie^en. <&i mar ri^ttg, bag blc
aRc^rjo^i bQju geneigt mar, inbe^en fo f^neU ben (Sntf^Iitgntigen
bie Zfiot folgin ju (affen, mar ni^t bentftfie Sitle. £){e Don 9}om
^Hcingemorftne nnb foglei^ otnteinenb beantvortetc Stage, ob a
Disiti.cdDi. Google
onsinst, tinnt rOniifi^ ftbnig gu tti&^Ien, fo longt bn SoEftr
ftlbft noi^ ni^t bit ffrotit tmpfanstn, f^itn in in Zifoi vii^tio
gtntig, urn tinee^tnbc SnEjonblungen ju DtronlafTtu. 3nan fanb,
bag ber ^ap^ bit AalfCThone nat^ SDnitfi^Ianb fenbni tilnne,
tDOju biefcT, ber bit SSia^I btS ©pof't'^ utn ftbcn $Tti9 ju Dttf
^inbettt fuditc, natUrlit^ nlc^l bit scring^t SRtisung )dgtt. ^
taucfttt no4 einmal bcr Scbanb auf, bag' 3Rii;inii(ian nai^ 9}iim
}it^tit unb fi4 bort bte jhront §oItn foQt. ffSnig ftarl liig btm
^Qp^e tTtiilrtn, bag er entfi^Io|Ttn fti, mit alltn fetticn ih:fifttn
btm ftaiftr baju Sriftanb ju Ittfltti. ®tf[^a^ bie0 iDitKi^, fo
roar, nit bie Snad|ttitr^Jitttti|Tt in Qltalien lagtn, tin aUgemebttT
flritg bit unDtmeibtti^e Sotgc.
ha Snbectt btt Xob 3)Ia^mition9 mit tinemmale bie ®ituatioii.
Suf btm CBtgt ju eintm ntutn ERcit^^togt torn noifet SDlafiiniiian
am 12. ^anuar gu SBeM gtftor&en. Stun ^anbtUt te fu^ nii^t
blog um bit SBa^t jum ibmif^ra ftiinigt, fonbtrn gum Aaifcr,
uts^atb bit ftnrflttftcn i^te fril^ti gcgtlinun SJttfprti^nngtn, fUr
ftotl Don Sponitn tingutrctnt, itii^t mt^r ftir DtTbinblii^ eifCfirtnt.
SSon nratm bcltbtt fii^ bit ^offnitng 9tem», baf ftiinig Sail nii^t
gtloa^U utrbtn nUrbe. 9!ur bitftS tint gn tin^Uttn, nai bcr
tiefftt ®ninb btr otttgctDonbtui bopptlgUngigtn ffia^IpDlitil bt»
'^afftti in Itnec 3cit. aUtrbing^, au^ btr anbere Qanptbttoerbei;,
grang Don ijftantrti^, mar i^m iDcnig gcne^ni, aber er betrai^tctt
il|n bo^ ali ita gtringtrt Qbtl. Stffer mfirt ts frtiCii^, eintn
anbtm, nnbtbtntenbenn ptfttn gn n^tn. aUtn (Sxn^tS boi^tc
tt ba an gtitbii:^ Don ©at^ftn. ^n bicf«n @inne ^attt ti f(^ott
im $)erbft am frangiifif^en $oft gu uirfeu gtfnt^t, fitr ben Sugcn*
blift mit tSrfolg. ffionntt ti ftlbft nic^t gtwit^ft wtrbtn, fo mar
ts btm frangbfifc^en fltlnige f^on genng, menn aut^ ban @f>anier
bit Sront tntging. Snbt Slootmbtr 1519 fc^icn a, als tooUte fii^
grong btr Saiftrgtbanttn gugunftm gritbri^d tntf^Iogtn, tnbem
a bcm )}tlt>ftli(^cn ®efanbten ttB&tte, ,tfl me^e fUr altt tin Ifttf
i\^tt 2)ing fein, utnn man btn ^crgog von @a(^[tn gum rO*
mififien Rbnigt ma^en tSnnte". Ob man ficfi batitbtr mit ben
btutf^tn gilrften, for aaem ant^ mit jturfttrft griebiii^ fe(b^ inS
:etnt^mtn gefttft — unb Iefettrt« Ift nli^t ma^iftfieinfii^ ~
Disiti.cdDi. Google
ftaifmM^I. 225
wilfttt mil nt(^t. !X>ag obtr, uiie fi^on ftU^tt btnitrtt, bit
^urttd^attimg ber fiurit in bet ®i)(^e Sutliere jutn ZtW. auf
liUft QriDliguDBm jutttcfjufii^ren i|l, tann ttinnn 3t»tif'( unttt'
litgen.
SRan utig, dkI^ ^rtec Sa^rfamfif fic^ ti^ob, ote nai^ bent
Sobt ano^mittans graitj I. offtn itnb Tlld^aIUto« a\» timnbfc
nuftiat, unb an bit Sa^( tints btitttn boXb faum noit }u btnlen
tDor. <&» uar nlr^t f^mei, btn tii^ntn, tapfein granjofcn gtgtn
btn j[una"t SQiI au0)uf))itl«t, Don btfftn S^othaft man no4 faum
e[ne ^robt Eiattt. S)a9 tSii^tiafle raar bo4 bas ®tlb. Unb ts
fi^ien fine 3tit lang, aM foQtt bae @plb bte ,3(aer(^rifltii4^a
Aiinigfl" btn @itg Uber bit SSttfpie^ungtn bte .ftat^olif^tn"
baDontiogen. S^on ^tlt man in ^arU bie ®a(^e flic geuonntn.
9tur bie SSenetianer, bie ba« gteii^e Sntcicffe baratt fatten m(e
Sianlreid) nnb btt $apft, bag bie Jhone nidit btm Spanitr ju*
^ele, fa^eit tttfti. S3on anfong an eilttlrte ber Dtnttionif^e ©e-
fonbtt in 9Iom, bag er nii^t baran gtaubtn lOnnt, baf man in
!Ceutfi^lanb barein miUigen metbe, bai !>}ei$ an grantiti^ ju Ubec
tcagen, alt}U gtog fei btc ^ag btr ^cutfditn gtgtn bie Scanjoftn.
Unb fo mac t9. iCogtgtn tonntt aaH) bit immtr offtnec bt»
triebene Citation be? $apftes flit jHcantteiiti ntt^M audtit^ttn, am
uenigpen iegt. 3n btnfelbtn £agen, mo tin beutfi^et ®ele^ttec
fl4 tfipfte, bae gbtttli^t fRe^t bts ¥(iprttutn« "oot aOer Sett qI«
tinen 3tttum ju proflamitttn, ettitt bat neltli^e ^opfttum tine
gtsgt potitif^t 91tebtr(agt. !Im 28. SOtai 1519 toutbe einftimnrig
^i^j^ti^jog ftatt bon Ojlerrti^, Abntg Don ©panien, jum ftoifet
iCD&^U. S)it It^ttn aRotioe, utli^t fifjlitgnt^, nat^btm Scitbtii^
oon €ai4ftn meife gcnug gtutfen, otijute^ntn, bit Aatfiirfttn Dec-
aniagttn, fii^ fUt ffar( ju cTflttrtn, Vaten ft^ Dtrfc^iebtnet %xt;
®tlh unb iCetfpte^ungcn ^abtn babti leint gecingt 9IoIle gtfplett,
dber tin nii^t nntDi^tiger Sattor uac botl) bit gepiffenttii^ auftei^t
tr^attent gittion , in Aacl eintn garfttn beutf^tn ©tblllteS ja
^aben.
Onbfffen, Quc^ tDtnn bie AurfUtften te onbttS gtmoUt, fi^on
bit @timmung im SSoIf gtgtn ben gltanjofen ^atte fte ob^atttn
Qiafftn, i^m i^it @timmt jn gtben. ®ie mat fo etttgt, bag e«
Disiti.cdDi. Google
23t antipap|lli(^ ^limnung tm Solt.
barlUicr Ub^t ju cittern Blufpanbe ^tti tommcit tiltnini. Wit
ilitgftllt^r fi^annung btfjttai^ man, xoai ven hn SSa^tsCT^ank'
Ittngtn tit bit £>ffcntli(^ttt brang, unb te nat btttmnt gtiuig, iMfr
ebm bie pilpfttii^en tjesaten — neben Sajttan unb SacacciBli
vtrttat Itifi flani bcfnbtr* in ISijbif(|of Crfini bit pUp^UOtt
^litit in 3)(ulf(^(anb ~ i8 wann, nettle bcm gh:an)i>fen bk
ftaiftttTone Dcrf^ffen moQttn. SinH Xa%t9 in bcr 9!il^c twti
SZaln; brnngtii titer !Rtttn In bae $auC eintS bcr Scgatm unk
too^nt, t^n QuS btm CaiAt ju ttdbot, tDtnit er fftne ^nttittn
ffir SianlTcUfe nit^t aitfgt&c. 'S)ai uac bureau? trii^t Dercinjelr^
2Mt rngllfi^ Sefanbtc btri^tttt, btr Uniotfle bee Solfte gegn
Me graujofcn fei gat)} ungfautrUc^ , bte ®rafen unb $trtCR «n
fft^'m feien entf<^lDf[cn, Me fiurfUiften )u ftrafen, main fie nt^t
bii SSeifiire^ungen ^telten, bte ftt bent DrifturbtRen Sta\\tv gegebni.
XJie &^miier txtt&xUn, mit 8eib unb Siben fii^ ber (h'^bung
bt« fran^fif(^rn ^Snfga tciberfcSen }U motltn. Dtr nt&^tlgftt
jRittri Qtn iR^cin, gianj D«t <Si(ftngen, btr gefUn^tcte JhlrgC-
monn, btr fUr ben J&jlerreiditc getoennen, ^tlt mit tincm $aufm
in ber 9Ia^ oon i^antfuit, bereit, nenn eg ftin mS^t, bte iffia^I
ftineA ^rtn ju erjnilngtn. 3^te ^orteina^me btS $a()^ee filr
ben ^anjoftn ^atte biefem mt^r gcfifiabet at« genii^t. SRit @nt<
rttftnng nerna^m man in ben Sreifen ber Siitterft^aft utib in
®tdbte, bit ^tci eitiRtot tinig uarcn, bog ber ¥a|)ft ben AtnfUrflen
ifire Sal|t bittieren uclle. Senn irgenbmo, fo fc^icn c8 ^ier
jutage ju Irelm, nit meit pfipftlit^e anma^ung unb rlimif^tt
tibnmut f(^on geU^tn ipor: btr Aampf urn bte JWfeitrone ^
niif^t ®erlnfle9 bafiir getEian, but beulf(^ 9lationa(gefii^ gu er>
tuetfen. 9to4 nor Sail nti^t gemflirft, unb meti^e {wffnungen
tnttpften ^d| beiit» an feine dtegiening, ^offnungen, bie fi^ }«|i
Xeit an ofttn ^rop^jttungen bilebten unb nii^t nnbeutlii^ gegtn
fRsQi fltrii^tet martn. Sitfltaibeten fie boi^, ber ntut ftatfcr tHrbt
olle @taaten unb aSSIter nntemerfen , bit SOlo^mmebontr ^m
S^riftentum nUtigen, Dor^tr aber {Rem unb j^toren} Derbrenneit;
iolt^t loerbt er nat^ 3erufafen jliljen, auf bem £)tberge bit flront
nitbtrltgen tuib ftcrbtn. Die 9tolwenbigfeit, mit iRom abjurct^nen,
atnn tfl fflr linen fiaiftr gelu, bit {Selt^rif^aft ju Ubcn unb
Disiti.cdDi. Google
Ulii^ Don tuttni. 223
M C^rlftcnlum join @i(gt 311 fil^nn, tomtte tama ft^irftt axA*
g^xaiftn neibcn ai* in bieftn DoItatUmll^CR ^ttantaficen.
Unl) Aca Hffcr Otbonh rati: t9, ben rint tiginaitlge, ntuntr
bieilcr nxTbffttK Sitttratac jn aBgtiiKitHrcr Xncrtntnurifl gu iningm
fiuflb. Soft nie Bon ftllft nut tin Xnl bet {Hnnaniftiit in itn
(ttttn 3a^ren gMDifTrmafitn jur t>otttif4ni ^lii ffttDDiben, i^
{Krotb U(ti4 e. {litltett. (fir nor rm^ iung, efaiem alten frOn-
RfilKn @tf4I(4te mtftamnnib, arac tr erfl 1488 gedorrn. Hbn
BHB .^ane tr tit^t oUea biti(^gcinai|t I Man ^nttc i^ gtan
9)te4( VM^ nodm, ei dot btm ftfoftir entfbi^n unb nanUt
^ ben ^iinntfttf<6tR etnMen ju. Seittem fti^tc n tbi un^ttf
gtben, bM tin fo^trabit foet mit ben 1)rlUni|1otim tints muttS,
9ti4t frtttn in Mnfttr 9tBt, jutDtHen an bn evrayt bcr Set-
tomratn^eit, Dfrlor tr bot^ nie ben rittftfiiftm Sttdj tntb bie
^o^ung auf bifftre Xogt. 3r ben 3>raitgf<iltn bt« Sibtat mU
tttrftUe fic^ Me (Kgenait frinet SJilenltt. (Sr mir trai Brofier
9tt^rttr, au4 Mn fonbeiii^ier $oet. SCbtr er btfof Sig mb
9tinmbt^rit im anebrnd. 91W bae 9Iei4 M mii^tim \^ fefse
SBett, frine SDYufe ift bn 3tirn. Sit mtnige ntr^anb ec rt, bie
SBaffen btr Satire ju f^niingni, bit S^uddicn btr ®egiirr gu
bmtrtm mib ftt mit broftif^tn garitn ju jtt^nra, in fittlii^tr
(Entriifhmg iitei fu Me ®4a(t ftintfl 3srne« aufljnf^tittni. TnM
licbtt er tS, an feln gntee ©^Dcrt ju ttinntm. ^» ftaab ii)m
gut unb ma^tt (Sinbrud.
^attt er cine 3bce tifaft, fo DtrfDlgte er fit mit Scibtnfi^aft
tH tmfntmtgttr ffdmtiftr. Sr ^e Dcnig jn nrrfitttn, abcr an^
ba« Stnlflt uiagtt tr, no tS ga(t, bie „g)ltt(i4e gretQtit' f&c fli^
Dter anbtte ju erringen. Silr alltfl 3btalt f|atte cr tin (rffeM*
^rj, abn fein grei^riUbiirft unb ftiM iTampfielufit wwbm it^
iiu<^ gen3^ biii$ ba9 JSIigbt^gen Ubcr ben SJtbeiftteit jtsifi|(n
^ »nnieiittlii^ Sebtntiing btS tittvrarifig gebUbeten 9lfttfrf,
U9 gihiinttn ^otttn unb feinen barftigtn ^r^illtnifTeti. (alb
Vmutt, I|aHi Grftfttttr, itn gatijen tin Warn son gutm Slnlagcn
■Ob guleiii flSr^tbtn, btr intner ettra^ ju ttpiR, jb ^Sxtn, gu
ftniita Ifobtn mufte luib gem ben fi^ rtbtn ^Bite, bti kd ftttrot
Sc^Iein boi^ eint grog angtttgte Statnr.
3,;. Google
^ Ultit^ usn Outtnt.
ISt Dor aQfn ift rt atmrftn, ber ba« ®eftt^( ber €o(lbaritlit
unUr btn ^Ktttt gtntt^rt ^at. SBn i^n angiiff, ft^mS^te tie
iScfomt^tit; ftin ®^<vert unb ftfnc jfeber fotitt {tbec ffinfiten, ba
tf noett, einen ber 9tnoffni ju Dcib^tti. <Ec^ marm cfi perfOn'
li^t Septra geuiefcn, mit Uxm 8&rm tt bit Stit ttftilltc, baim
WanbtE n fi^ (jH^ercm jti. <Si tror eS, ber jutrfit untn ban
iilngiiit @t\itlt^t bit titfe S^miut beft 9{tt4> eiii))fanb unb l^r
mann^oftni 8u«brud gob, qIS bit SJtntbigtr btm ftalftr btn ^ufl
nai^ 9Iam Dtrttatm. Unb ftit btm 3a^re 1611, no e[ btn
fiaiftr jn friiftlgttn ^uflt 9tSt» SStnebig ttma^nt, ift tint glll^be
SSateilanbeiitbe, btc Qag gtgen bit 9)ertCtintitr btc ttint^DtgS
tntatteten btulfi^ Siotion btc ©nmbjug ftinrt Sffitfenf. 3fn
3ta(itn tr^iclt btrftlbt tint btftintinttre 9}i4tuag. iSi mat retnt
tio|it(oftrtt ^eit: tin gbibcitr btr \i)6mi aSMfftRf^afttn, ber, urn
nut [tben ju (Ontttn, ftritgebtenfte nt^mtn mug, unb babtt fo fie^,
bag tt ft4 taum fortbtueaen fann — unb bo4 nit entmutigt.
^tfltti Sugte fUi aila urn i^n ^tt, bit adgemeint 9Iot unb ben
3ainnitr bt0 ftritgtS, mlrb er nic^t mUbt, in fttnm (E))igt(itnintn
flit bt« Sattttanbte &)xt in btgciricrttn SStrftn tinjutnttn , nai^
rt^M unb (inte ®4Idgt ju trttiltn unb Dor aUrat gegcn btn Ut>
Iftbtx aU bitft« ettnbe, btn fta^Ibc^ianittttn Sla^folgtr S^ri^t,
OuttttS II., .bitft ^tft bt« £D!enf4»gtf4)(e4te , btn !Ib[a§> unb
8utltn^iinbteT, btfTm Xrbtit btr Zob, btfftn (Sr^o(ung bit fc^ilnbo
Ii4ftt HuSf^meifung", ftine fttiorfm ^fcilt ju ftnbtn.
Sr ^Qtte man^ien litttiarifi^tn XBaffcngang ju t^un. Kn olltin,
mi bit {luinanlfttn in btn ntt(^fttn Oa^rcn beutgtt, na^m tt
btn Itb^afttfittn antcU. mt Sntigie ^uttt ti fi^ dittt^lixa an*
gmommnt, audi granj D. ©idingta ftir .[E|n in bit @(firan(en gt-
cuftn. Snon fonnte bit SBu^t feintr ®^lliqt unb nanntt ftinnt
Slattttn mit iS^ic. SIbtr uas i^m btn ei^n $(ag unttt btn ^t*
noffen trnarb, mat unb blitb ftine 3JaterIanbe[itIit. 3e mtffv unb
tntit natb btc ffotnpf fUr bte !0atec(anbe8 gcti^eit, fUc bit Orel'
^tit Don btn rtimifi^en etutfaugtni fnnt {[gtntd^t ScbeneaufgiUw.
Sin. jutilti %uf(nt^an in Stotien (t^itt i^n noi$ mtfft nlS fi:li^er
bit O^nmai^t bts Sltii^te tclennen, bit Strai^tung btt ^cutfi^tn,
btn ®Unbtn|)fu^( bet tnlQcn ®tabt,
Disiti.cdDi. Google
^atltn. Sonllanlinifi^t Gil^Innfl. Orfolgt. 29
„XDi> mit btm $eiligm man \t\btt bm ®olt anit Dtf
faiift".
Smtner gcualttgcc marb ftin <Snfi, immtr f43rfn unb lU^nec
feint Sogtifft gegtn bo8 tOmif^t Untveftn. Unb et flanb lanafl
nid)t oQtln. !Cte Qradmuf Sttformgibatiltn enlbt^tn nit be
flttifil^ itbei nattona(en ©Tunblage, obtr aui^ nttter btn ttUtrctt
^umORtfttn fatten anannet mit Qac. 3Simp^e[lng bti qQct grSni'
tnigleit ouf JHonie iQtbrUcfungtn ale bit ifflucjel aQfr tibtl In
ateidie ^tngntriefen. S^oju tamtn jej^t bit ntn aufblU^ben ^iflo<
cif(^tn @tubien, bie te eittnnen Iftgcn, loel^' SDIo^t tinft bit
beutf4ltn ftdlfcr bcfagtn, mit mtli^cn anittcCn bti Stft unb btfl
XrugeS bae ^ati^tum bit ®ttra(t an fii$ gtriffm unb bc« 9}et4e9
^tnd^teit untcrgraben. gaft 70 do^rt frtt^r ^attt tin itO'
Hfntfi^tr ^nmoni^ Sautmtiud SBaQa bit Unc^t^t bti fogtn.
(Son^Qtitinirt^en ®<ftciilung (iroieTtn, auf incite bit wtttfi^t $trt'
fdraft bte $at)fttum« fic^ ftU^tt. Citft @(I|rlft gt^ ^utttn im
3a^rt 1517 Don neutm fftxtmi. flU^n gtmtg niibmttc a fit btm
$af)ftt, fttUtt te in feinti 3t"iBi»»<S oie fttb^ttftilnbtii^ ^in, bo§
tin fo tieffdi^tr ^opft ait 8tD X. bod (Sttibte mitbtr jurildgtbtn,
bit ungt^tvemi Sebrildungtn ftiner SQorgitnser, bit tr i^m Dot'
l^tU, mitbcr gutmai^cn umbt.
Unb foft aKt bie iungtR @ilt^rt(n biadittn Don 3tatien a§n*
Il^t Smpfinbungen mit mit (utttn, tintn fttigtnbtn $ag geetn
bie rBmif^cit Suittfantn unb ^fiUnbtniUgtr, bie bae @etb btr bee*
o^ttttn 1)tutf4tn in fc^mii^ti^tm ©tinbtnlebtn Dtrpiagttn , uSV
ctnb bit manbtrnben gotten, bit nat^ i^rem Staugtfein bit SItttt
bei btutfc^tn tnation repiafcntitrttn , laum t^r S)a(tin jtt fiifttn
sermbi^ttn unb fUc ntt^te gcai^tet mUtbtn. SRan utig, mie bie
Sbntigung gegen bit Smmlinge Don {t im SBone potmlftr mar. (£<
mac nnmttg(i4, bag fo btgttfltrtt 9Itbt, nte fie Don $uttttt an««
ging, UbtiEiart ueibtn foUte. 9a(b et^obtn p^ S^nlii^e ®timmen.
Sic ftnb ilinen ft^on btgtgntt. !Dit SSttmeigtrung bee !£firtcn>
jc^nttn mar i^c tcftec iScfoIg. ®o fatten bie {tmnanlften tin
nntee Objeft, mae fie Inrtcfitf) Dcrbanb: btn ftampf gcgcn bae
nitacttte 8lom mtb feine gcevef in !Ctutf4Ianb. Unb blc 3utunfie'
bilber, bit fte oan ttntc B^t gn maltn Dttflanbtn, in btc boe a(te
Disiti.cdDi. Google
toitf^c ftei4 fiei von txa unartrKfti^tit Sftfttn Kontf in alter
aRaitt itnb Qcrr[i(t)ttit (iriuigeti untie, gtmanntn t^n bit fit^in
^ 9titian. 3b viflttfimni^ ^cmankuttt tnongtn i^ ®e>
tanfcn aiU| iis Sell. Ki^t lai>a^ f« M«> P4 «&< Uniufric
tann uittn a(ti^ 3<>^ aufoouKti.
®o gab rt in bet Zl)tt axu iwit otxvo^ natimal'ie^imte
^mttl, mit fttHiO) ^ik#t imt(arta (Mfittten gitUti, tierni anlt*
rittnift' XtatMng ofier liingft sffcR gntifle tag, o^nnb noit ettter
(•bfttn dti ^^t ttiun no4 bit Std)t nor. Soo Mttfftc^ rdl'
Qitftti 3Rotii}m Mr bei joint ncaig |u fiiUim , tmti ncnii
^nttqi, »taa ticniiciil SorboS in Stfurt sdtgtntliit, um kte
itocic JB gi^eln, «i«6 bte @4icift Bti«fptc(te, fs fltf(^^ e« ntn,
am ben ^egncr tnit ben cigenen SBofftn befta f^an gu treffoi.
0ci enl|er« crftCK Bffttun(^eii Vufttcttn lattc naii in biefen fvrt'
4e(4citttiitreit flrttfen hue €pBtl unb Oerinnfi^t^iig fttE Mefef
wue aRtta^tffcgliHf. OW irgenbnwli^ SnUNhmg, benn Su^f
ttttrnterieT Stcxtbc ^abtn oaf aaberan €taab)Hitilte, s^ngcn Me
kfben SMmaagta tteben einanbec ita. %[e 8u^ in VoaMucg
MOT, ^irit jilt auf) {>itteit knt auf. 3:»$ ber gtiiitinf«nen ^>
^c^nieii t> flntcob VtBtiiiger ^bn fie (14 tiklt -s^c^. 3!id^
buEC^ $uttcn, buc4 anbect ^at 8ut^ec iHetfE <iim iSfaiMid in bic
cbmif4( 9tfQ^ fUr boe 9$tlctUnb, in bitfe neiterselenben iBc"
fbcebunstn bt4 {mnoniMuS cil^alten.
Uitttr ban (finflug SDblawM^gnfl ^ttc «: ft4^ bann um bk
Scranbfi^ Stctt^CinS utib be« ^txMma* benwcben. 3^rr SBwifri^,
bMl| elunol git etfi|r«, mat cleuttiA Sntemirt, ben man f<^n
4iec unb ba a[< ben etBcattti^ aSatn bet Sttnegnng bejei4inete,
Dan Sutler ^ette, mar ju tft lout gcioorbcn, oU btt| biefer (iinger
Mmeiecn tmtnte. & aninortete ^ii^ic^, obtt iiu«BKi(^Bb. lOk
4h4erfiid)t ter i^egBfr eeriMtf ec, Jiufete iwn tetU^mtm rnib ttcff-
Ut)ta gfiiten ju btni^ten, bit Sut^« €i4rtften getcbt. <er fe^
fyin tiSm wit teiae 3(tt g^abt, fie jb lefen, toM fldttc citte UnUM^<
lelt mr. S>t4 Cut^ it^^^^ )>if< Vic ^^ OemaiiM^eit , nit
bee ec e« Berftaob, mtei utiiwoiiwHu $tofnt iebe WuiafBm-
(ctt abgoIeAnen. !Ser ganie Xm Ui DciefeS »ie j^ntii^ tHl|l>
meitvnbe Haittmtm, bit iSraMtM in jnier ^ in Sciefen s>
Disiti.cdDi. Google
kit SrtURbc, au(^ an Sncfont^t^on, gctebrit^ ben fEDtifcn, fildtn;
a«4 an SUbral^t Don IRaUij cuiiuftimen fuH^t, in btntn <r be
foiAcrt gul^tis tobtdofef gtbtn bttontt — „btc bt^c 3;dl M
IS^ftcntunrt ift ritt S^rlfto ntiitbtgee Qebtn", anb barimf l^i»it«,
bag Sutler (ii^ ja btU^cni laffcn motle, fonntc in biifmi «b
nnbtnn bic {Rcinuni aufliMnintn laffnt, bag SraBmitf fi4 ju i^m
ftetcnnt. Sutler loar ttftt ganj erfdlU Dan 9fm, unb vAt ft^c i^
bBtan flftcQtn mar, in birftr 3*'* ^ immer entfltr nterbttibtn
flampfee bit SioemtaRCt auf feinet ®tite }u f|aben, }eigtn ja^Ittif^
(in fptttntn Snftosnt fortgctaffcne) ©telltn in fdnent Aommtnlir
gum ®ataKibri{ft. Sie fr^tie HbnetQung gtgcn l£Ta«mu8 t^
Irftt gong vtif^tti, mo cr nur luui, trmii^nt ti tii^mcnb bit
Kirtttgung M .trefflit^n* SKannttf: .f^iin fagt SraSmof, wit
immtr". 3n bitfem lone wbet tr son i^. —
(St ^dttc te ni^t niitig ge^bt, flil) m^ SunbcfgenofTtn sni'
jnfc^oi. Ungeruftn erflnnbdi pt i^m i^cnt^lbcn oon ftlbfl. 3n
gtogtn 3Rtngtn DUtbtn ftine ®i^^cb getonft, fte mi^jubtucten,
narb bttb tin otel gcUMcd, datritslii^t ®cf($dft. SlK aUm
Qegtnbtn !Cnitf(^tatM er^itlt n jiiftimmtnbe 43ritft. 33er Ou^*
^nbln ^boi in ;S9afeI btjtugtc i^, bag fttnc ©itrifltn in
®paa.\m unb 0cantrtl4 niie (Sngtanb unb Brabant mil gutem <it*
fo^c Drrinreitet unb opn btn nitiften @eIt^rttR gUnfttg bturtttU
Mttrbtn. tiit [ateinifi^tn liberftgtt nan ailbalb inS S)eutf4e, um
fit btn Saitn iugElngQ4 ju nat^tn. ®^on diirte man oui^ Don
dntr Ubtrfe^ung btiS ffomtnnttare ^m @)a(iittTbEtff ine ©(iRntf^e.
£)it beutrditn ©i^itfttn fanbtn gcrabrju rtigtnbra Kbfali. 9tid|t
lange, fo mugte aQe« anbeit jnrUcftTtttn.
ffltSi tm 3a^TC 151d ftfiritb 89MtH< Kb««inu« an 3»tngU,
a ntttgt bafttr ®erge tcagtn« &at|tr6 iStti^ec, bcronbrrd bic <Sx'
Biinntg btf SJatcrunftrd file bit Saten, eon @tabt jn @tabt,.D««
Dtrf jn ^orf, Don $au« ju $au0 trogcit ju taf[en.
®oR) befonbetf Qurtn <S au4 btc Huguftintr, bit, fUr ftine
SOftt gtaottntn, in bitfem €innt firdtigttn, in SUirn&etg j. 9^
n>o @taupit) hmif feint frtbigttn unb ftine ^rneiiinntnben
Xrofiatt, ntt btn ,von bee Sna^folge bes ntaigtn ©tetbcnf
C^rtfti" unb „Don btt Quit Sdttce" Dorgeorbeittt ^aitt, ftit 3a^rtn
Disiti.cdDi. Google
282 flngiifHtitt fttc btt^ti. 3^ <SifofB.
SJtncfAlaitS 8{nt. SRan tDDOle taum tio4 tinttt onbern fteblgcr
^Srtn. 3n eieteben uiifte ffa«))ar <9attt(. att renommimen
HMagpnbigtt ^attt nan itin bn^in benifnt, ntn bttn ntn gesriln-
btten Xugu^tiflo^cr mOgti^j) xt\i)iiin @fjtHbnt gu tttDcibcn:
if^t mar tt btr trflc unter ben filo^rrtir&btni, btr Don Splits
!iE^(tn tigrtffm unb jugltti^ untrr anlt^nung an Stait))!^ baPon
piAigte, bag emfte JBnft aUcin eine ®nabe ®ottt3 fd, bag ^e
nimmtt auf^tlrcn bUrfc, bag bai ganje Sebtn itli^te anbtrce fein
milffc, btnn .ein $ag Ubei bnt alten SRtnf^cn unb tin Siu^en
nnb JBtrlanatn bt« Sefitne in S^cifto, bcin ntncn 3Renf4nt". @i>
woatt tr Ic^nn, mlt tr in fctncn ft^on 1518 erf i^nitneii gafltn*
))rtbl0tra erffiirtt, nai^ 3tftiA, fautne unb .i^ron Sla^fotseC'r
brai c^tmtitbtgtn JBater ©taupit) unb ,btm Einonsfclblf^tn ftt
aQittcnbtTQcr Hugnftinn" Snt^rr. iBpn bttn antnettieiicT $[ii>r
3atob $r!i)}ofitu« bejoigtt Sraemu^ in ftinem :!9ntfe on 8ut^r
torn 30. lEDIai 1519, bog ti faft btr eingige fti, btr tS^riftam
prcbigt. 3n Xiottrc^t mar bas 33olt bui4 bit auguftlnerprtbigt
fi^Dn fo ergnfftn, bag tfl ttbtr bit ®4n>S^rtben btr Somtnitancr
gtgen bitft btrtit^ ju tinim Xumnlt getommtn mar. Sn bttltn
Orttti, bit fpilttr bit cDangtdfi^t 8eE|rt anna^min, murbtn batnals-
f^oii bit tiften ®it{cn baflir gtmonntn, nt^t bari^ bit Oppofition
8ut^tr0 — n)0 cr am ^trgtbrac^ttn rlltttltt, [[^rttftcn anttf ©tarte-
no^i langt iingftfii^ jurUd, fonbtrn burii) ftint ;)i)fitiDt Se^te, bnr(^
bit fto^t Sotfcf)aft oon ©ottts Srbanntn, burd) bit nit ntuge^bitt
^rebtgt, bti^ btr $rrr fi^on otrfe^nt ftt, bag e« nut gcitc, bit
In S^riflo gtbotmt @tiabt ju trgrciftn, nii^t abet fid| objumH^eii
in Dtrjt^renbem Opfcibitnl't, Sblag unb @t>tnbcn. SRan trnpfanb
(«, boe Smingtlinnt niarb nitbtr btn SIrmtn stprtbigt. Unb tnt*
iie^t fl(^ aui^ bcrgltii^tn im tinjtlntn, mit btgrtifltc^, Ditlfac^ bcr
^iflDTif(^tn <StItnntntfl, fo Eiabtn rail bo4 ^tugnilft gmug boffir,
bog ce gtrabt bit JDIU^ttigtn unb fittobtntn nartn, bit jner^
banai^ gitfftn, fio^ M trlitftnbtn XBortt^, olint, mit ja aut^
Sutler ftlbft, ju a^ntn, bag fit bamit nli^t mc^r in btn Sa^tn
M vnlgdren ftiti^tntuinS nanbclttn.
^oH) im 3a^r{ 1519 litg btr ttcffli^e SlUrnbtrgtr Stabt-
f^rtibtr eajaru« @ptng(tr tint Stint €4rtfl auflgc^: ,®4n|t>
Disiti.cdDi. Google
SoiMtiS &)itiigrcc. 288
rtb iinb (^rtflUAt %ntuoit tintfl t^rbattn 8ie6^btc8 ^ri^Iii^
ffia^i^t", UDtin ti nai^jutDcifcn \a^t, marum .ICoItor Sllartiiil
Gut^nrA Qtfftt nl$t ale uni^^It^ DtrDorftR, fonbctn mtfyc ali 4ri^<
n$ ge^cilten werbrn foQ.* ,Ob £ut^ciS St^rt ^riftlid^et Orbnung
unb btr Strnunft gtmag frt, fttde it^ in timi {cbm SitmUnftigm,
froronttn SAcnfi^cn Stfinntnl?. SDae ivctg i^ abet nnjuififtl^aft,
ba§ mir, btr fi4 fUr ttinm ^wtDrrnllnfligni, ®e[t^rttn obtr @e*
fi^idten Erilltf ttiein geben lang ftltic St^re ober ^rebigt fo part
in tncine Scrnunft gegangtn |ift, ^ali aait von ttintm tnc^r bt«
greiftn magen, ba« fid) nteints aStifitanbS i^rifKi^cr Orbnung alf»
Dtcg(ei(tit ate 8ut^ne unb ftincr Sta^folgn 8t^r unb UnttruHfung."
fSr bttttt ®ott urn bie ®rKAt, fein Scben na«^ bitftr UntmDcifung
jn ri^ttn, bann filnntt n ^offtn, obwo^t tt Don ctUi^cn, fonbei*
Ii4 Don btnm, ble Sut^r unb feint Sc^rt tmfofgtn, aU tin Aefjer
gtai^ttt milrbt, bo4 nor ®ott ota tin indttr S^rifttnmtnfif) jd
erf^tintn. „3<4 ^bt au4 ble^tr oon tiitlen trtfflli^tn ^o^tn,
gtlt^rttn Sptifontn geiftli^tn unb utltlii^ni ©tanbtd oftntaM gc
Qiiit, bo§ fit ®ott barum banlbar gtmeftn, bag fit bit @tunbc
crltbt, Xloftor Sutler unb ftinc 8^re ju ^brni." Unb tr ft(b^
nlliiitt a al9 feint Abetgtugung , bag btr aUntli^tige ®oK
„X)oftor Sut^ern tintn 3)antt[ tm SBott trmnft ^abt, une bit
Slugtn iinftter 9[tnbE|tit ju erOffntn", ,bie ®tcuptl unb ^rrun*
gtn" btr unnt^igtn ®tuifftn, bit auf i^rt SSertt mt^r benn auf
bit <Bnabc bauten, burdr bit ^eittgt S^ttft ju Dtrf^tut^tn, unl»
btn ,re4ten orbtntfi^ Seg jn SI)rifto aU bcr ®runbf(pe alle»
anfert« $itile ju tseifen", — tine @dirift doH tinfac^cn frototnen
(B(auben«, bet man U auf jtber ®eite abfii^It, xotlitt CiUfung
2aXI)n9 $iinttitt« anf Shrift unb @(aubtn ffir btn Strfaffer gc>
mtftn \% tine btr trtfflitfiflen Hpologittn Don Snt^erd iBtetl, bie
jtmate crf^itnen finb. Stli^tn Snllang fit fanb, beneifl btr
Umftanb, bag fit inntr^atb tlntfl Qa^rte fttnfmal gtbructt nnntbe.
@ptngltr ^atlt nuc auegefproi^tn , nae Sauftnbe ntU i^m em*
pfanbin, —
auf btr anbem @tite ift e« btgrei^ii^, bag nadt btr &ti))jigtr
2)i49ntotton au4 bitftnigen uitter btn Qumonifttn, bie btn rtU*
gieftn Bragtn gUidigUttig obtr fpOttifdl gegtnUbtrpanbtn , Snt^trS
Disiti.cdDi. Google
6a(k( tint srHien Xufmeitftmtdt jutnanbtta. eti bm Utnfaag,
bm htz ^ttbtl aimentntmtit , gcffBttt ni^t rttn nkl baju, na^o
fcrsbc ju erfrrniCQ , bofi ^tn bw^ me^c aH cin MCtt4tit4c<
tOUii^Agejiliif DorQcgt. 3»l*°» ^"^^ ^ Mcftlbt ^^it' 't> btr, mit
vit fu^cn , infolgt bn pti|)ft(i4i« OvtripMii gesen bit SJn^
jbrls V. bit Vbntiguttg gegcn 9Iom bti aQoi tSntge^nRten tiwn
gotten ®iab triti^t ^ttt. Se log na^e, in itbent, bci mit btn
JtuiiQllfttn in Sonflitt tmn, ttnen SunbtflgcmfTcn ju ft^tn. Suf
Bti^en aRotitttR Sitt^tt8 Qorgc^ btru^t, lwna4 fraste man
tl/ia )unJi4fl iBEiiig. {totte et nit^t Mefriben tetecri^tcrU^tn 3>B'
minifaner unb ^anjielantt pi {^ttbtn ttit bie Stew^ttiiipnt?
SBtc mxl) bamtt pid^tt, btr mttgtt ^i^ iiberjtuQett, a(« bie ftKnet
S^otootn am 31. SUignfl 1519 cine ^ftiei: Satnmtuhg vm
^xOtftti €4<if»ii jant i^cuer stnirttitten uitb bit Don ^bmta beat
fetitrattR. ^otte fu^ nit^t ber gn§t SraSmrt liter i^n (obcnfe
duSgtfpro^cn ? @tanb Hpi ntd|t SDltlan^t^n. ber lS)ro|nr^
9!tiflt)Uirt, gnr ®tite? Unb biefen anetan^t^on, ben @ta(| bo:
DaD}en @4u(t, ^olte btr Iling|ii oerb&ttige (£tf nerft(l|tli(^ nlS anen
bCogcn @nitnmatiftr iitt|anbe(t. St ^attc e« gEtnagt, uo^t in
$inbli<f ouf mt^rert fUbbtntfi^t ^uttbt SittE|tr9, in tintm S&iitlft
an ben Oifi^of Don 3Rti§tR gertngfi^|tg Don etnigm unseb^ittn
Dont^rrn p ttben, bit gutter* Orrtiimem an^ingen, n)ji^nb
fonft iQe ftttritn- feine (Segner feten. S>a« foUk ni^t unsero
golttn bletben. (Snbc 1519 trfd)ltn tine „!(iitnun:t ber unge^rten
SJotn^trrtn*. £}talatii)]ibiu« , bti ^i^tm Weferatotoi Safiett,
boRuU ^rtbign in Sugtburg , ^ttc fit in Stcbinbung mit bent
2)oBt^trrtn %bt(mann Dtrfa^. Sen „@t{c^tit" fll^rte fU btcfi
ab nnb tatnidtitt jngttti^ bit 9rttnbe btc ^nttiao^nt flir iaOfct.
.Snelnf) ba, man iBnne bit SBa^r^ttt unttr btm €(^eff{{ net*
fiergen? ©Inobfit bu, eit« €[i4t. bie doc ®ott iff, Hnnt ttetx
niil|tct merbea ? — AtiiKn Sngtl, Ittneit HfwfttC, ninnanbta, au4
Venn (c aam Qtmmel ttme, nittben mir ^ttren, faQe er ben
(SDongtttum mibtrfprii^t. 8Iber aut^ atnn nir ungeltfprt fiRb,
jli^ta tvit bod| Dor, bie SttUrung btr ewnitGf^cn €4ri^ Don
jciten attcn, btn ^etttn bet Vfafttl nft^e^ben aittomt ju
{tnttn, nU oon bit ober btn Se^cem beinee @i^tfl. Sieki
Disiti.cdDi. Google
•ffjobm ait hti <3hMii^, alS fleniifm matii^i^ta ank t^rtimt'
ji^ Balpmttvi." 91*1^ f^^er tiaf tien ru^nmi^ni gctttec ter
angrifF kc« X&nibergrr @tb^rlni Sdttlibalb ^itl^dntr. ,!Dec
AiitfjobOtt €d* nnr ber £itd eiatt f^iibigm €«Ure, bit In
taftitttOtm £enc bet SIJBnMJniimti'Srtc^ oKt bit gat^tn unb
fitintn ^S^li^tn Qds mit tibtrvilldtcnbn: fioatil doc Sbtgat
fii^Oc unb ^ bti ;ecnu^iig tKriSgob. €int S*rt[(«tnig brt
^aOfimftttcitxtitti — but »ai Me atifn^t DitlK.
inir^tnbt tui^ nun ben Ainipf ftif^er suf ate in lErfnrt. Stntt'
Mttofi Snfc^tn, bti no4 in bimf^ni 3a^n flarb, mar bofiia.
Su^ne oRbtrer Stfyetx, 0art^lonttn« Kmolbi Don Ufingen, uio^
bcr tbe^tt ecrtrder brt fliltcn, c^nntDerl «u4 ft^ttr nt^, afS
ntjicmttifitr (loS btn c^idftn Stgur Dnfulgtr, Irnintc ban jtttt*
gata 9^itflti)t ge«ntiibtr nk^t ae^ auftsmntii. Unttr btm Iftiy
fog 30^. &ingS Ic^t bit t^Iogift^t ^abUm tin UrteU iib<c
'Me Sdp^tt Vlttn ai unb faabtc fie jutiicf. ^Cte crfte €Ufit on
tor UntmrfiMU m^oun i4t bit $oettx tin. eegti^enb ftir bie
aimer i^tn.^trft^rnbe Stsmmtati am te, bag SSntian ifytn ix
^Qaifa IfilT hae 4BUb Seos X. nid^ in ^in .^emBrntn" *vS'
jriSftitn noOle: allju ounis ntftin^t ber €tatt^tUa; beat, ben fr
Dertctten friU- ^t fltoorn bee SiaitnaS ttber bit ^bctt^n bet
■fltr^c unb i^rcr £itiur foabcn boi IifeltaftePen S^ebn^oQ in ben
fatirifi^R StNgromiRen btS Suriftue ISoituS unb snbecec. Son
nii|t gecinger ^cbatBng ton t» getoefai, baf itn 3Bai 1S19 eiim
tei iegetftertflrn fibt^ngir be« (Sroftnue. OMftM Sonae, bi^t
noc^ ^ufi , bcr fotiiei auf einer £!aUfa^ |U biefdi begiiffen
mar, jum 9}e(Kir ber UniMrfitit gcRPil^tt nmrben mar. ©ofnt
^g tr boran, eine Strbcffenug bet @tiibkn im liunaBiftlf^en
-€iiate ut}ufeatinei. !i£^ Dcatt^aftcn laJcmerbinstn bee SratamS,
4k er nilbii«f)lt, fatten lU yDtifeODfe IEint>ft^ieai eu^ci*.
\3>i ni^t gerbiQcm 8eitaoeF<n be« erftertn nr {e|t bit Snfttag
«<EraSBiue itnb Snf^tr'. Unb tnit jener itbeiiM''U0Kiibtn unb
: QitBKnben Stgetftenmg, bit ienen Jtcrift tigni nor, iDtbtnett mm
fU| btr acHEn ®sc^.
Wbtr nitmonb foUte wa grbgercm tftnfliif fUr bie Scrbtnbung
-twr ^lumanifEif^tn 3nteceffen nit btiMit 8ut^ fein, «te Orifasn
Disiti.cdDi. Google
286 Soil. Ciotui.
Srotu6 9tn6tann<. St uac tlnct btt IietDeRaflCTibptn fmitgEtebtt
brt ScfuTtei ftreifrt, btc ^onplMrfajftr btr ICunftlmaiinfr'JBtitfe.
ffiii finb i^ f4on btgtgntt. 9ul^ ^attt mit i^m jufiinrattn'
^biert. O^c mit i^m ntt^tt btfteunbct }u ftin, erinBcrte fiii)
(SrotuC bDi^ fo ttxit fdncr Slnnrtart unb ber cntfi^eibtnbcii SSod
gUitge in fcinem Scbcn, urn baton antnttpftn ju tOnncn, na^ bcm
man fi^ {ange one btn Xugen Dtttortn. ffiunbctbac stnug,
gtrabe in 3taltm fitlcn l^m bie S^rtftm ttt ^(bDcrgeffenro
angufllntrbnibctd tn bie ^Urnht. t>tt crftc (Einbrutt mar loi>f|t
aai bri l^, ba| fii^ fiitt tin neun Sampf gtgtn bte ©o)^i|hn
unb SRbn^t mtfpinnen nttbt, cine ^tar^i^t, bie bet (eb^ftt,
Umpfbctntc iDlann mit ^teabtn btgitigtt. Oatb [a^ tr ticftt.
VBafl immti Don Sut^i trf(^itn, ba« (aS tr mit flci8tn)>t>n Sif
ttrtfle. iBon bn (Sifaitn t^aMcn mat tt too^l btr erfte, btr
tie JBtbcntung bee XBittenberger ^anbtifl Dorauefal^, in 8itt^r btn
3SitIlim))ftr gtgtn gemtitifmnt ©tgntr btgriifte. Seitbtm toai er
geutr unb ^lommt. DUrfen mir ftintn ent^ufla^fi^tn SBorttn
gtaubtn, fo f)att( (t ftintn anbeni ®ibanfen mt^r. Zaq nab
ma6)t btfdilifttgtt i^n btr Sittenbtrgtr SDIbn^. Unb btr a»ann,
ben bit (Btnofftn ale (E^nifer lannttn, trfaft bie £ttft btr nenen
TtligiSftn 8nf[^aumtg mie bomate nut Dtnigc untei ben @elel)rten,
tann jid) fiir ben Jtempuntt bti ©o^e btgti^tcn: ,3)a ift ttin
3ivttftl bti mit", fo fi^reibt er, ,Iiin Stetblii^tt ^at 3»9inS P
®ott, augtr btr gtrtt^tftrtigt i^ bur4 btn ®(aufitn. iSUgen jtnt
ft4» mit i^rtr @enugt^uung btit^tn: ani^ menn nir aflee get^an
^aben, maS nne geboten ift, finb nrir no4 nnnUl^ finu^tt , ^ben
toir ni^tfi, ate mae nir aue ®naben empfangen."
So tr nur tonntt, acbeiltte et fiir bie Sa^t Sutlers. 3n
9tom feEbft fui^tt tr i^m Xn^ftnger )u ocrf^afftn, vttbrtitett er
gt^timnienoU ftint ©i^riften. Sermitttlft feiner jo^rti^tn JBei*
binbmigcn getang ce t^, mani^ee fiber bie Hnfi^tiige gegen Citt^r
in Etfo^ren, beffen flimbc biefem Don Strt fcin (onntt. <&x giebt
an, bag tr te getocftn, ber bit Jhirit Don einem ooreiligtn @4ritt
gtgtn Sutler abgt^alten ffabt, bamit fit ni^t tine gleii^e Sttdxr*
logt trittbt, vie fotbeh bci ber ftaiferioa^i. @tin Sifcr fftr bie
€a(^e ging balb iiber Sutler ^inaue, itbtnfalie fo^ er Sorer oU
Disiti.cdDi. Google
Siotut on Su^n. 287
iitfci, bag Don Kom unb llbcr^autit uon btr gartjcn ^tecar^le
niiiiU tne^i: )u ^offcn fei. $ttnia4 cict n ju ^anbtln.
€54on im ^tcb^ 1518 ^atte er Sutler tintn eilef nat^
llii0M)uiB gtf4ritbtn, btr abtt laum an feint Sbteffe gttangtc.
a)a, tin 3a^i tumuf, a[6 <Sd« Strict Ubtr bit Stipjigti !C1«>
t>utation unb ftint fi^rfen SnHagtn gegen Sutler in 9tom ttn<
titfm, ^itlt tr c4 fUr notwenbtg, bitfcn a(eba(b DoM btm bro^ntbtn
Un^ti{ unb bcr ^tirfi^enbtn @tiinmung in 9tom in Smntnis ju
fe^tn. 30^. ^tg au« SRUrnbtrg , ber fpdtttt iRtfortnator
@i4[t|1tnS, btr Don JBoIogna Ubtt feint $timat fi^ ita4 Sitttn*
&tTQ btgab, mar bti tibtrbringti tintd ntutn mii^tigtn €(^cti'
6tn«.
9u«ge^tnb Don bet Siinntiung an btn freunbfi^afttii^tn SJer*
te^ in (Erfurt, trjll^It er, loit tr Sutlers @(^riften (enntn gtfemt,
iDtl^t anu^t tr fti^ In 3faiIitD unb in Stout flir bit gutt ©ai^t
gegtben. abtr aSit Qoffnung auf Stom fri Dtrgebtnl; ntt Sutlierfl
©i^nfttn nur {eft, merbe tin Stin genannt. ViM iS^riftue in
9tom btbeute, ba« ^abt tr fetbfl (ennen gtlccnt. (&i fri off«t'
<unbig, bag boit ber fapft bic trflt, e^ttfluS bie It^te ettUc
cinnt^mt. X)a ^Ift t« au4 nii^ta, tDtnn Sutl|tr noi^ fo fltgrtii^
lien St^llb btr ^tiligtn @[^rift tr^tbt, bat ®4mcrt bee ^ttltgen
^tifttS f(^n>inge, bttm fapftt ftege ia, toit be^aupttt nlirbe, bit
aQtinigt Sntft^tibung — auc^ gtgtn ^unbert ^autufl, aui^ gegtn
bie ganjt €d|rift. %u4 biefer tRot rettt i^n adtin feint Uppttla*
tion on tin ffoniil. SDit fluiie ft^ nut barauf, buri^ SuUen,
^aditn, dnbulginjen @elb ju erpreffen. @otIe iStutfi^lanb nii^t
in ftintc SStrbfcnbung Dtr^arren, fo mUfft man lant fc^rttcn, mUfft
man bie untrfa^rtnt IDItngt (rudem plebeculam) auftlliitn Ubtr
bie rOmifi^tn OetEiigtreien, mit man bad btutf^e Siolt unttr ber
SDta«tt ber Sciiininigttit fo oft unb fo Vttlfai^ btraubt. ,3e1^
(obtn mir fogai bie flarbiniUe mitten no^ iDoitf^lanb tr^alltn:
WM bitft nene flortnttnif^e ISinrtditnng gebfirtn mirb, baS mirb
btnntn (urjtm btr (Srfoig jtigen," Unb mer foK ben JDIunb auf<
t^un jum ©c^utie bee !BatnIanbt« gegtn oUe bitft rbmtf^tn
4Breui(? Stin anberer oM Sut^tr, btr Sater bee Soteilanbtd,
ber SDlann, atrt einer goQtcnen Statue unb iS^rli^er Sefte, ber t9
Disiti.cdDi. Google
jniifl 9tBKi|t, bM Sod M {wmi oon ft^iiHi^Ri aXcnninsm pS
Eitfrcien unb Ma|rc grttnunigMt nn It^rcn. 3Rttgt er am n^t
tMmfcn, lubcflhinntrt um bra {Mbetfpru^ ftreitffit^tifn X^obgtn.
^c i^ bo4 bie gbRlii|t Svtfc^nng fdbft hqu etft^en, uM pe
^n ttnft Bor bm 2)ortn (SrfnrtS rii tinm jmtUtn ^nlit* biin^
ttntn SfitftiQ^ nletxraorf unb inl Stitfttc tritb. ,9a^rc nnr
fort, tDlt bu mgrfangen ^ft. (fintttlag bee Sbt^mtlt tin ISeif)ritI.
^»n blf) bu fdim cmmbtt, ^ DlrfH an fiiib nnb (£^e a*
bulbtt. aitt ®n|tS ODOjii^ ^d) nhlit o^t scoge SHi^e. SB/^
bit crft ant 3'tlf lolTft bu bi4 mit ^n^n bei gtibcn ecinneni,
Mirfi bu auflntftn: 3)ur4 gtuet nnb SBaffcr bin iSt gegangnr,
unb bin trrctttt morben. ^Dann miib Stutfd)lanb auf bi4 fcine
JBIldt rli^tcn inib mit Sntunbeiime oen bii Qhittts SQ^t ti(r«
nilmrn."
Sa4 Sut^i auf biefin ^od^etflirttn 9rtcf gcnntniDrttt, ntlfni
nit (dbtr nn^. ZH« Stotae Siferttbai wai iibtnfafiB in ctnein
gon} anbncn Xonc gdiolttn, ale Sniper i^n fonft oon btn firfurtttR
gimfl^nt mai. ®ae er ba Ubcr baS nnmfen aa btr rbmifdifd
fhirie Dtnu^, ttber bit SSerdi^tung S^ifti unb ftina JDfftn*
barung, mat ii)tn fi^on nit^ nn^r ntu; abtr bitfe unttt btm un>
OTlftelbann (Sinbrud bti rbmifc^en @itncle gemadften aRittrifungni,
Dtibunben mit btm ^inmtiA auf bic gbtttit^e ©nobniftt^ning feinn
cigtnen Iktfon, tonnttn i^ree (Sinbntdt nti^ Dcift^Im. $atte btr
SDIonn nii^t rt0t, mcnn tr fagte, bag ollee @tRittn mtt btn
Ztieologen )u ni^tA fUf)rt, bag oon 9tom, bag \ibnfjanpt dm Dot
9iogtn ber Kird)t nii^tfi mibr gu ^ffm fri, bog aOt Strufuug
auf bic ®[^iift tinem ^pfttum gtgtnflbir, bat ficti aDein auS
tigtntr 3Ra(^tDolItainmni^ bie Enlf^tibuns in alltn iDingcn an*
magt, tin vtiqtiadjtS Stginntn? X)ae fyitit k fidf fi^on jutDtibn
ft(b^ fagen tntifftn. 9Io(^ im VlHtj wai rr ber Hn^Sft geveftn,
Uc $ragt Don ^pfttum ju oerEianbttn, fti lebiglii^ Giu^t btS
Z^Iofltn, mtnigt 3Ronate fpiUtr, ale t« fti^ mn ba« Uzttft fiber
tfic Seipjiger 9Itt(n ^anbctte , mite ci btn ®ebaitten , ole ftltn Mt
Z^olognt aaein ,btr @a(^t Dcrftiinbtg, bit anbcrn unBeryiftnbig',
mit Sta^biuit }ttTft4. Unb in btm anage, aU ber debide
wm adsemetnen, but^ bie Xaufe fee^rOnbttttt ^irie^ittuni aOti
Disiti.cdDi. Google
£tQtt ^ffnung onf bit SHai^t^ti: bn Stnift. 2Bfr
Oltlidiigen in ilini 9tftttU giiDann, mngte e< i^tn immcr tiaicr
■tibin, bai oUt, audi Me Saicn, tin Sort miljuiibtii ^tten,
iDOin t* goU, bic AiidK ]» btfttitn Don btn (Breudn nnb Orrtttiiinra,
bit fit btnniiltn bc^ctfti. ^6 feint Siufie an(6 bit Sa^e bet
bentf^en giftiftm, bag baflftlbt 91om, beffen ®i^i4ter feiat
Olrinbr ftttn, au4 boA StttKibtn bc9 unglUdKii^tn Qattttanbl fri,
fiattt cr f4lon frU^ei (in btr Soirtbt jum SoItUibmnttntu)
auSgefTinN^n, nnb bubet bcntntt, bag aait bte btutf^en gittfttn
jmifditn rSmlfi^ ffurie nnb tthnifcfier ftir^t nnttrfdliebin , benn
fonft ^tttn fte ben dor fRom oeforbcrttn Xttrtenjel^ten nii^t ab'
tr^nen burfra. Wt iRnf)t, meint ei, ^aben fU cine ntitere aJer*
nu^ng gan; ^eutftfitanbe jurUdgtistefen.
^rm (nUpft cr obn no^ nl(^t bit (offnung, bog bie ^ifua
bie @ad)t toeittr in bie $anb nelgmen iDiltben, fonbtin fit^ Diet'
me^r in ban 3RigHfo[et attf bem SugSbnrgct Meli^etagt unb btr
boi:t offenbar gemoibtncn ©timtnung tint tmftt SRa^nung f&r bie
litmif^tn ®rogcn, in bcr (Srlenntnke, „bag (Bott enbtid) miibe
bet aSerliiftentng unb be* a)Kgbiaud|» feinee 9Iamen« , — ®^tti
iinb ®pi(( beiftite gu Ia[fen unb bie Sadie bci fiitdie tmjUidi Dot*
inne^nmi, e^t fie e» He aitf» 9lut gttrieben l&tten*. ^Rodl ffoi
PC bte ^ffnung auf cine {Refoimation ber JEtii^t buii^ bie SRai^t*
^obei btrfelbin nii^ gang aufgegeben, nodi Qat tr nii^t banut
gebadit, nm* ScotaA Dorfi^ug, ,ba» unerfa^tene Solt* tnit btr
gt&filii^tn X^ranntt iftomi bttonnt ju matben, unb ti aufjiuruftn,
gu Xreut(il|laiibS SEfie, Stta^t unb ^mXidiUit, in politifi^en one
tiii^ll4fn iCingen; na^I f^reibt a ftit« SBott , unb jnai in
bntf^er ®)9rai^e, flii bie .ungele^iten 6aien", abet ;n (cinem
anbrrtn 3i»"'f> "^^ """4 fetatm 33cnnBgen ber Seffnun^ ga
btcnin' utA baS iSDaneiUum jn Mifiii^cn. —
aSlit fofi^ta jum Xtil fd|OB fril^er kfliro^enen Slrbttten b^
ft^ftigt fonb i^n ba6 neue 3a^r. {Rttftig otbeittte cr an ber
SntfttUBS bes ^falmentommentBte ; bamats entftonben ani^ bit
erfttn SnfUnge ftiner ^oftiflt, an bit i^ ®)Mlatin anf XBimf^
beS itutfliipea fortnilfitenb maffttlt. flbtr nrit^renb er tiinen gidgeren
SBnnf4 ^atte, at« bm, mlt fallen S^tifltn, tnit ^rebigtn unb
Si^tn bir aitnen e^fttit^t jn^ilfe ju bmnun, imiibt et intmcr
Disiti.cdDi. Google
240 Stut Jtdntpft. edcntcti^ ^M.
ntitn d^rlliiBt. @og(dc^ bit ccfltn 7agt ba oeutn ^o^rrt
^ttn ntut Jlngriffe stbradit. S)ie gclegcntli^t dnnertung im
@mnon vom 8Upfnbma^l, bog ti gut njirt, tDtntt tin JtonjiC btn
Sainitet4 Dtebti einflt^tte, ^Ut bet (Smfrr unb ®cnoff«t ciitnt
tDo^ren 6tunn tntgt. $erjos ®torg fa^ fi(^ Dtranlagt, bes^lb
fdnem Stttrr S^ltbrii^ crn^(i4e SSoTpcDungcn ju maiden, uttb i^n
nii^t nnbeuttt^, umiui oud) «trgtEi(t4f lutn Sinf^rtUra flcgttt Su^tt
jn tntto^ntn: Su^ei? ©citnon (ante fafi )>ragif4, ftlnt ^rtbigt
fftrbtre bad Utnfi4grciftn btr Utraquiftcn in I9lf^men, Sutler fti
nie eln ,SiFd)of unb ^Uttfiai^ itt ^TogV @4on (itfm bit
{fii^ciQc^fttn @)tra4t{ nm, bit abtr bo^ ©laubtn fanbm: wan tt'
jli^Ut fi4 , 6ut^ fci na(^ 8u«fage feint« eigtnen ^tni in
:B9^mtii gebotm unb in ^ufUif^er Umgtbung erjogtn norbtn
u. bgl. m.
S^af man fti^ on etnae fo UntDcftntlti^rt uttiammere, wit
bit <Ertet(unB bee Saitnttli^cS, nftfirtnb bo(^ bei ueitem Sti^tiQerrt
tiotticgt, fanb Snt^tr i&^aiUli, bantte Itbrigtnd ®ott, bag fcine
€a4( fo tneit gcbie^cn, bag man ju fatten JDltttttn sci^, um
i^n JU bif^ulbfgm. O^ne ^at[iti ^attt tnan crfa^ren, bag nti(t
ft^r langt nat^ btr Seipjtgtr Slieputatlon aue SOEimcn Don SHit'
Slitbnn bcc utcaqut^fi^tn Jtin^e iuftinimmbe JBritft an ^ut^tr
gttommtn nartn, unb rr i^en frcunbtii^ gcantiooctet. S)utc^ ftt
(t^iclt a au4 bie l^m biegn unbtlanntt @il|rift brt {)u< itber
iit fflir^c. ^t Staunen nfonnte cr jt^t, bag bti Diclgtf^mii^tt
SRann in bieftm ^miltt ganj diriftlt^ lt^Te> nSmlic^ bag bit
StixHit tiiifts aabtxti fti a(e bie ©tmeinfdiaft bttcr, bie gum ^ei(
btfthamt finb abet bie ba glauben. ^O^ne efl ju miffcn" , fi^rcibt
<t an @pa[atln, „^abe i4 bie^tr lautec ®% dor $ue gtle^tt
rnib ge^atten, nilt gttt4ec Unfenntnie ©taut)!^. O^ne e« gu niffcn
finb mir a\it ^ufittn, aui^ ^aulufl unb Suga^in. @ie^ nut, ju
iDcii^en Ungc^euetlii^Ietttn nfr o^e bdliniift^en Se^nneiftec unb
gfi^ter getontmen finb. 34 meig oot ftattcm iSntfe^en nit^t,
toaB idt benten foil, ntnn i4 bit f^tedlii^en ®eit4te (Sotted in
btt iStenf^^ett fe^e, bag bie offenfunbig^e eoangelifi^e SBa^t^eit
inc^t aii ^unbett 3a|te bffentli^ oerbtannt ift unb fUr Deibammt
flilt." Hu^ In feinet ffalmenaufltegung etgttff tt foglett^ bie erfle
Disiti.cdDi. Google
„ititr)( Srtlffning ttli^ ttitittl" ^Kntraoit auf ben Stolficr BctUL" 241
tejjic @tltgtn^eit, Mcfc mat, ^dtmaaitqtvbt Srttnntai^ lunbjustbni
tttib bacan in Itibenfi^afKiiiitr XSrift tine ajfTbammung bnjtnlsni
ju In^ffn, bte tiner Serintettiitig bcs $ue jugt^mt ^eu.
,SSae ^d|t $apft? ffiM SSSett? SSa« Prft Mcftr SStlt? !Z)aB
ii$ Htn ftiudiBiaen Me So^t^t bt« SDangtliuye, f^ bit S^tiftuS
gtftotlPtR Ifi, 0(r(eusnra fodtt? (£e ftt nw^Iauf, met nsliiaiif [ft,
<a ^ iusrunbe, un jupniRbe gt^t, teg mcrbe mit ISoHte $itfe
iniiiet fD btnfat."
^nuc^ nitRtte ber aSortnntf, mit ben Sd^nen ju fqn«
|>Bt^ficTen, nti^t dcB dM Qctntrtutt. Sbtr um SRigutrftfttibni^en
oocjitbtnQni , gob er alsbolb dm Iiirjt ,(£rliatung tttt(^et
Srtitel in ftinem ^ertiDii Don btm ^titigtn @atTa>
ment' ^ecaMr '» bet er, o^ auf kit S^tna^ungen bet
®Fgner fonbtrli^ mi^^t ju nt^tn, tidact, bag b<ibrrUl ®c
ftojt, DOR etnem ftonjtf tingefli^it, .ms^t ftin mart", abtr ^e
trineSMegd at< notatnbig EiiRfttUt, tiaft bic ^aMftarrlgteit btc
Sb^mta, mn bitfte $nnttee miQen bit ©timinfc^aft bci ftirdft
«iifgtgAen ju ^aben, utntiteffi.
Xia nagtt ts btc Sif(40f oon ilRe^tn, ttnb imat ale bei eifie
snttT btn ftic^enfUrfttn, tin offr^eUtd JKanbat gtgni Sut^et out*
gr^ )u (affttt. ein Selctt, mtli^ee unttt bem Zi. Qanmx in
btr 6{f4<>jI(4eR 9}tfibeiij ju Stofpt eilafftn mar unb but^ ilffrat*
lii^tR Snf^Iag utcbreitct murbt, gcbot bit Stft^lagnolime Don
Sutljere ©eirnon mtgtn f tiner Sugerung Ubtr ben Saitnleli^, Me
iii^t RUE bcR U^tn fintjtlJbtfi^ffen tntgegtn fti, foHbtnt au<$
bit eiitlieit ber fiirt^e gtfliEirbe, au^ anIo§ ju ^neiftt Uber t)a«
Stfen bt« @ahanente gtbtn Itlane. Sltif bit ffunbt baoon noUte
gather mit ungeftitanr ^fti|^ attf. %&ai iI|R am meiften tec
(tttt, tDor Me but(^ vt^tA gtni^tftrtigtt thiter^eaung, ali tib er
«n bn aJOIDgliit ber untcr eincr ®efMt gtrt^n fatramintli^ot
@nal)tngabt BneiftI oolgtfpnu^tR. 3nnei^ib due XogtS f4tit&
«r feiiK @igtRfd)rift ntebtr. 31m 11. gtbcuar fanbte ec fit an @jm'
latin: „%tatiiioct auf bie ^tttel, fo URttr bte Off ijiaU jit
@tD(t)tn ®itge( tft auegegangtn." @D noRRte er ^t, inbtn
ec e9 nac^ f))(tttr oft angeiDanbttr 3fiitl^obt ale unmOgli^ ^inftttlte,
kog eln fo fronnrec unb jtfe^rttr SHann iDit ber $if<E|ef Doa
attit, gul6«i. 16
Disiti.cdDi. Google
242 eiitft on bit Sif^Bft. fiicflCR^.
3)l(iStn, fo ttoM gc|i^ritlien Ifoibt, urn bann btfto freitr on btfftn
OfPjial, bitfitn ,3iinttc dtiib^arb", btr ,fctn (St^irn auf btm
(Ekdflbirg neclozm", unb bem gIUdIi(f|fnD{ifi jur Saftna^Ujeit
^ttauegegtbtncn, tntEir ,to())if4ni al« Itotptfi^ B^tttl', ftintn 3i>tit
nnb fnnen ®))ott anS|ulaff(n, unb biefl in cinct fo ttdtn Sriftr
bog fogar {tiijog ®torg ftin Seigniigcii baran ^attt.
%m turfUTftli^tn $ofe Dar man frtilid) ncnig batton etbont.
®fioIatin« Sffiarnung tarn gu ffiSt. Suf aRelani^t^one dial ^attt
8nt[|tr bic Shrift fofort in ben 23iud gegEEitn. 9Iur auf bie
ttmafl nrnfangittdinc (attinif^t fiai^abt fi^tint Spalatin tinea
mttglgenbcn Slnflug aufgrttbt ju Ifoista. Sit blieb tnit l^«n
9}a4»et« unbeiei^tigtei, miber btfftTte Siffen gcf^t^tner Sei*
telftriiRS no4 immcr f(|arf genug unb (imtta^crt ftltfam mit jmei
milb gtftiminten eritftn, bit Sut^tr auf btn Sunfcli btS fiofcS
ju btrftntn 3"t an jisti attbcrt Sifi^lift, btn ftnifftrften son
SRaln} unb ben Sifc^of son SRetftburg, fi^cieb. Ske^Ib man e»
gCTObe bamoU fttr nctnxnbig fanb, bag a bitfe flfiii^enfllrftra
unter btm Stuebrud ftintr Stgeben^tit anging, feint ^tbtnelitbe
btjtngtt unb fit bat, btn Ublen 9tai(:tbin gegtn i^n ftintn ®[au<
btn gu fi^tnttn, unb feint Si^rifbn gn Itfen, t^ man i^n dct'
urttile, Difftn toic ni(I|t, ti mtiften brnn bit bomale ^Sufigcii
3ufammtnti)nfte |$rttbrii|fl btB Sieifen mit btm 3Ratngec btn
ffiunf^. bee fturfUrfttn na4 tiner folditn (EcHlirung otranlagt
dabtn.
Ubrigtne marf Sutler in bet lolelnif^en @4rift gegen baft
bif^i^tt^e IDelret f(^on eine neue grage auf: ,S)fe, menn il^
fagen nllrbc, bag t9 mil gut f^itnt, mtnn buii$ tintn Jtongils*
btf(([)ig btn SStttgti^lii^en (sacerdotibus cmatis) vitbtc lE^
ipeUier gtgtbtn mUrbtn?" Sr fU^tt bit! nui ale 43eift)tel an, um
baran ju gtlgtn, mic tin folc^ec SBunftfl, fiti^^t Otbuung auf
ttgafem Segt geanbert gu fe^en, no^ ni^tft ^Sntif^ee tnl^altc;
abn bag i^n biefei @tgtnftanb f4iin tnnetlti^ bef(^fiftigt, geigt Ue
Hil feiner ^^nbfung, btr {linueie auf bic ®rii(I|(n unb bie
®(n)iffen«nDt btr Seiftlt^en.
Xxr b(f(^Q^it^t (Eitag I|atte fl^ fUr bit Sorbtrung, flt^ an bet
eintn <Btpalt be« ®aframentS genllgen gu laffen, freilii^ mit Unrei^
Disiti.cdDi. Google
Spalatin uttb Snt^r. 24S
ouf bit Oe^mmungtn M Ufjlta 9onjtI« btniftn unb bat Si^rift*
nott gelttnb gcina^t: „®t^orfatn ift beffer btnn Ofiftr." 3Bte a(er,
tntint 8ut^, tDtnn bit OB^tntn bieftfi Sort aufgrtffen unb untet $fii«
weifi auf Me gOttli^t IStnft^g M abtnbtna^« untci btibertti
(Sepatt bc^upttten, tnan tn&fft ®Dtt mt^t geEior^ttt benn btn
SDttnf^tn? Unb bic Ot|liinmung bicftS fftngfttn noi^ nfi^t je^
3a|r( oltni ffntjilA, bafl p {Rom fellpft vtrfpottit iDfirbe! —
Snl^tr uiQ ja ben ®t^ain gcgen baeftlbe blUigtn, abti tfl to&tt
hoi) iDitnf<f|en0U)(rt, ntnn man i^ btffer ju btgrUnbtn nttgte.
^SRaM pcE|t, f^on (nmt er tint Sttl^ ncue SBcfftn, noi^ fpitlt n
bamtt, ~ icbtr ntne 2:ag tonntt fit t^m jn fif^trtm Stage in
bit ^onb br&(fen.
@palatin (am bar&bet In grogt Sorgtn. 2Baf foQte borauf
utrbtti? lEt t^t frin 3RBgU#t«, btn Sreunb ju btf&nftigtn,
tnr&c^u[|alttn , i^n immtr miebtr bar4 prattlfi^ Sufgabtn Dom
Sampft abjultnttn. Sr Ubcrfa^ bamals bo^ nur iai ^lUljp
Itegenbt, btt inntrt nottotnbigt Stfommtn^ang btt Don i|m Sbtc
aUti gtf(^aiitra Vrtbigt btfl Soangtliumfl mit btn ftdmfiftn, bit
Sutler erniucbfen, mar t^m noi^ nii^t oufgcgongen. 3)it fiommc,
f(^ii(^temt @e(E^rttnnatur fdiiedtt Dor jtber emfttrtn aStrmiifttnng
jnilld mie fttn ftnrfBrft. Um fo (ttftncr tnnrbt Sut^r. (Sr (onnte
fi4 gtlegentlft^ fftgtn: obut^I tc f)(( (tincn erfolg baoon on*
fprot^, ^attt ft {tne Otieft an bic SifdiSft gtfi^ritbtn, mtil man
t9 (btn wttnfi^tc, abtr ient« ^Bfifif)t Sbaltgtn itbes einjclnen
SSorM, itne Ktinlii^t iRUitfi^tna^mt auf tt(^» unb (infs ift
nitmals ftine @ai^t gcneftn. Sfialatin ^ttt gnnetnt, tint .^ige
jC^tologie" fSnne boi$ mo^t o^nt SStilt^ung btr Vift^bfe gttc^rt
tuerbcn. ^Daiauf antmortet Sutler: .'Ctinen unb bcr X)tinigm
9tat otTp^ i4 ni4t; bit ^tiliae @4Tift rtc^tct fi^ ^anptffi^tiit
gtgen btn anigbroui^ M ^etligtn, ba< vtrbtn bit Sif4)>fi nic
bntbtn. 34 ^abe miit bargtbotcn unb bretngtoebtn, im Stamen
be« $tnn, te gefdie^e fein iSJiUel" ~ „Stc ffat tfya gebetcn, mii^
itnn ZiDttot ju maiden?* — ,8ag nur bfe Sa^e gt^tn, ®ott ^at
^e in ^Jinben." ISt fU^t, baf et, o^e ti fe(bft jn uoKen^
immtc utittr gttTltbin nltb, abtr tc ift ftft iibtrjnigt, bag IBott
te ift, btc \ffa fortrtigt: .St mag jnft^, mae ti au« mir
Disiti.cdDi. Google
SM eelbfatuittiluns.
ma4n> takb." SIK ©(lalatin tDCgu bti 8t^nb(ung ktft andgati
Wf^ofS f^t i° bttu^igm mai, fi^tleb er i^nt u. a.: „®t\
guten SRuttS imb ai^te nidit tiaraitf, umS offtn^r tft. 3>t[
9(au&{ Ixjii^ ft4 auf bac Unfi^tban. SiOaA urtdlfl bu noi^
b«i ©i^tbaren? 6in anbcirt ift bae, bmS man flt|t, ein ati*
^ts, mtin @pa(atin, nafl mirfEit^ ^i btcfnn ^nbct oot fi4
^t. 04 fiu^e titled, t« ift obtr einer, bet ti»<a fiu^tt. iDlciiK
®a(tit bt^f^c alfo, obti fie fatlt: i4 scmititff itt^ts, i^ DtrlitR
ni(trts, ba ^sft bu mdnt anfi^t."
Z}aS ift Dtelldtttt ba« ©rogartigftt bet Sut^r in biefer ^ett,
bag btc Don btit i^rtunbtn in angftlii^'t €orgc ttmntt miebtc Qf
ftetlte gtiigt, waS barauS uerbcn foUt, flit i^n fa gut toit gat
nit^t e^tfttcrt. @t ift fo Dstltommtn dob bttn ®tbatitcn (rfitQl, tm
3)icnfte fttnes ®ottti ju fte^tn, unb baf Ejinttr btm (SinjedtcD, ba«
in bit ficf^dvitnfl trtU, fi4 @ottteatban{tn voUgit^n, f o boS ed i^
ttcnlg fltBimcrt, Die fi^ alles geftalten mitb. ,i§a mag fein, baft
(in ncuK unb groget Sianb tatfte^t, rate atrmog bent 9{atf(^Iu6
OotttS wibciftt^CQ?'' ,®taube nit^t", fi^rdbt er cbtnfaa« on
©tulotin, ,ba§ bie @a(^t bt8 SDangtliume o^nt SEustutt, Jtrgecni^
unb Sufiu^r gttritbtn toerben iarrn. IDu nirft aM bttn ©t^mcit
ttine gloutntaftbti maittv, ro4 Sdcbm aue btm JFritg. XioS
3BBrt @otte« ift tin ^^utrt, 1ft ftritg , i^ Umftutj, ift
^rgtrsiS, S(^ibtrbtn, ift ein <S)ift, unb nad) bcm 9Sortt bee ^o«
(i^tten Slmo« nit ctn Sdit auf btnt 3Stge iinb tint SiitoiB in
SBJalbt."
<9ecti glebt tc ju, bag a felbft Eieftigti fti, ale fu^ itemt,
abti tnugttn fit bean vtun &unb rtijen, bo fu t« bo(^ nugttn?"
.SQJit ftttvit; t9 l^, ^it^ unb ©i^dbBMift gi miigigtit, tann^ bu
ttieUtidit an bit ftlbft lecntn; bas ift ti, raotiun idi immtt ungnn
Qfftntti^ aufgetrtttn bin. S[btr it unangtnt^aitt; ti mix ift, urn
fs mt^ tnerbt ii$ gtgen mtintn SBunf^ baju gtnBtigt unb ffoav
bu[4 bit gteutit^ften Safi^ulbigungtn gegtn mt^ unb ba« SSott
®Dtte«. i&ttil) tin ftttntmtd $tij mUibe bui[^ bicft iRi(^t«ivttibi8<
tdten ju btn SBaffen gersfen tvecbtn, urn toit Die! mel^i; ii^, bcr
i4 ^i^g bin unb Idnt gang ftumyft gtbtr fU^it.' ^fit Stit
Dtrlangt oon i^m gtiignt SOlii^igune, bagtgen l^t et ba^ intntg*
Disiti.cdDi. Google
<sa in fftom. 94S
fttta birt DOE l>tn Stinbm ooraue, bQ« tt i^r ^nttifi^ cfftit
unb t^i[i(E| bcgcgnt.
^ag bae 93Seit btr So^rl^cit o^he Aampf nii^t jinn @itgc
tommnt IdHTtf, DDtlte bent t^rtnnbt f^Dtr in btn @tnn. ?Io4f
oft mugte Sut^ t« i^m nlibn^otcn, bag ts geitt, tntnxbtr anf
^Ubtn unb fRu^ ju otrgiditrii, obti baS Sort ®otteS ju Der*
Ungntn. Unb frit bent ^tbruar 1620 fa^ tr ben ©tuim-
iDimre nil^ec ^tronrUtfen unb mtrftt fliif feint ^tiiftn, ftn SBer-
tiaucn auf ®ott, Don htm n fid| fU^rtn tafftn uotle, „ba«
@4tffltin 9)lnb unb StStn abtrlaffnib". ,9}ut ein« (onn 14,
bcttn )u friner ^omt^rit^trit.'
Unb fc Ubftlitg fl4 ben trribrabcn SBtUen.
:S)it gmrabe in Sfibbnttfiiilanb fanbltn fitbro^Ii^e jtnnbt.
9}a(^bein fSd Dtrgeblii^ btn SJtrfui^ gtmai^t ^attt, frint 3ngo(*
pllbter floflegtn )n tintr Btrbrttinnng con Sut^erB ©(^rifttn ju
DmnOgtn, au^ fonft nur ntntgt Stfolgt in btr 9etiimpfung be*
At^erS aufjumeifen ^tte, rtiftt ct im Sanuar 1620 felbft iia4
fftom, urn boTt ptTfSnlt(^ Siitl)tr9 frojeg jn btticibtn, au^ ptr>
fbnlii^e eSUnfi^e, mie bit (Srtangung tintr Ilingft trftrtbttn ^farrti,
i^rer erfUlIune nH^tr ju bringen. 9ti((t (angt bamuf f|brte man,
vttdie gute Stufna^mc er in 9Iom gtfunbtn, ate man i^n a(ft bett
fitgreii^tn etlttmpftc M (Srjtf QerS bafelbft t^t, tr au4 ftin SBait
abtx btn ptip^fi^tn ^rtntat Sto X. ^attt iiberrtJtitn biirftn.
®i$on itn {)trbft bts notigcn QafynB fyMt er, nrtt Snt^c buri^
Srotue niugte, no^ dtom gcf[^ritben, bit liimift^e ^r^t fti in
@tfQ^r, ^Uringtn, SRtlgen unb bit 3Rart, ta aud) onbert ®e^
gtnbtn an bitft nent Stftrri ju Derlteten. 3>ag tr je^t aHa
t^un rciirbe, bit ©rSge btr @efaQr fnt rtc^ttn Sii^tt trft^tintn )U
(afTtn, urn feint @tgntc ju Dtmti^ttn, befftn mar fid) Sut^r
ii)o(|( bemngt; ,aber Id) glaubc', fdiritb tr an Sang., ,an4 SRom
tft iS^rlfto, btnt ^trm aStr, nnttmorfen. Senn i<^ befftn niiirbig
bin, niirb tr aii4 bcrt fUr ntii^ ^onbtln.' tilt @)efa^r er^B^tt
nur ftinen fitigen Srnifi^, ,tinmal gut jn mtrben unb g^riftt
&ai)t niilrbig ju fllf)ien in biefttn Dtrbtrbttn 3a^r^unbtrt".
X)(trum foQe Sang btn ^trm bitten.
Unb Die grog ba« ^trbtr&tn, fotltt er in jener 3tit fn(l Don
Disiti.cdDi. Google
246 Ktut QThanbtifft. $ntttn.
Zage ju aioflc me^r edtnntti. SJit bitit f^nerc ISrfcnntnifft
braitgltn ft^ ba jufammrn: {)ue alfo fcm ftt^er — , b. ^. ba8
groge, im Xnft^tn bci Slotion fo ^oi^ftt^nbt, tm ^tgen <Bdft
wrfammKtt ftoojil ju ilvnfiani, bie Kt)>tafRitation ber gefamttn
tmfe^Ibarm ftir^e, |at gttnt, ^at itnf($iilbig Slut utrgoffoi —
uaS i^m bitfcr ®ebanlc ju f^affin ma^te, ^aben nir fi^on gt*
^art; cr bebcutcte bo4 n(4te (Btringerrt, ali bra 3i>fiunmnibni(|
bteftr ft^einbar fi^ctflfn, (tfetra 3n^aii) bicfn Aiii^t. Unb nun
cr^itlt CI im gtbiuar bte Don ^nttcn neu ^lauSgcgcbnit ®4rifl
Ubtr bte ctbu^tttt S^cntung ftonftanttnd. 3)ti Slnbrnd btrFeOitii
not fiberDSltigtnb. 2Sie €i(iitiptn fitt tt i^m Dsn ben ilugm.
®o f4(imtn Eiottc er ts f"^ bo(^ ni^t gtbac^t: ,®ut(r 0ott,
vtf^f 9tR^nt6 unb ntl^e 9tii(Mnliri)fgItit«i ber KStnltngel —
Unb fol^e unfattbtte, grobc unoetrc^flmte Stigtn ^at man in bte
Iti4It4<ii ®(fcf(e aufgtnommtn, ja fie fogar }u SlaubcndartUtfn
gifttrnfiell! 34 bin fo in 8ng^, bag i^ bnna^e ni^t mtlfc
gmriflc, btr fop^ fei rt^t etgrntriife {entr Mntit^iip, bnt bit XBeU
nii4 oQa'ni'ittti Snfi^auung crooitct. @a ft^r paft aUcS, mal
cr Itbt, t^nt, fprlcQt unb beft^litgt", — tine fi^on fril^tt aaS*
gcfpio^ent Knfit^t, bit fi4 immti mc^i bei i^m bcfe^te; fettle
ti bo4 nii^t an SSorjei^ni tti no^nben Xntt^itflfl. %on SSMcn
au< Dctbieitetc fii^ bic Jtunbe son 3'(»niiicn unb Scucrjcic^en, bit
man am $immri beobac^ttt ^ottt, unb Sutler mar gtnelgt, bieS
auf pfcine SragObit* in bejit^ni.
aie Sut^et bit @4iift bes Saurenttu€ SBatIa tr^iclt, Ejitren
nir i^n jum nftrantalt btn diomm U[ri49 Don $utttn trmii^ncn.
@eit bem {)trbft ^otte ber Slitttr cine gunj eiftaunlt^t X^tigteit
cntfalttt. S9 f4t«)> lis Dtnn tr ffir ni^t? anbtrce mt^r @itm
ftittt, ate flir btn Jtompf gegtn Stem unb bie Sefrtiung bee
^ttrlanbte. !Dtn StilmUngtn gcinbfi^itft )u trrtgen, tai SJatct'
Unb aufjuIlBrtn iibcr bit @rBge ftintt @4ma4 unb ed jiun
Aampft fttr feint grei^tU aufiumftn, i^ fttn tinjiged Se^tben.
Cem geUtn fttnt 9ritfe, ftinc &i)t[\ttn, ftint sma^nrcbtn an bic
grtunbt. €c||an metnt ec biemeittn bit gotbtntn Xagt ber grri*
^cit anbni^tn ju fe^tn, ^attt tr boi^ Sftanj ban ®idingtn, bm
ftrtitbartn ^(btn, btn {)ort btr Otbriingttn, ben @d|itt)ir Kcu4*
Disiti.cdDi. Google
^uttut an Sut^T. Srolut. 247
Vita, ftir bte gcogf Sa^e gcmonntn, unb vcnn c8 gelans, aUe
^triotm unttE bn gemrinfamtn ^affat jn tinigtn, bann ^offtt er,
.foQe rt btn Sfarbaren fi^Ie^t ge^n unb aUtxt, tpctdie baS cbtntft^t
Oo(^ Ubei 3)tutf4tanb bringen".
Qt^t tiat {lutttn ati4 mit Sutler In ajtibinbung. ®trn ^attt
tr » fi^on hn ^nbft gctEian, bit Stfidfi^t auf feine ®tt[[ung
am mainjtfi^cn ^ofc fiattt U|n abgt^Qcn. %u4 i^lit tnugte 3)}e<
lanc^t^on ben SJermittltr fpitlen, an i^n (Itg » am 20. ^anuor,
anb todL bad @4ieibtn f(f|Ic[^t btfteUt tDUrbt, noi^ eimnal am
28. gfibnior Eintti Ortcf abgc^en, ber fii^ Itblgttt^ mtt eut^er
itf^ftftiglt' 9!t4U ®ecingnte ^attc tr Sut^ci onjubleten, atd ben
€i4u4 Sicfingcne. SSie bitfer fid| Sttu^line angtnommen, fo
fei tr aiu^ bettit, filr btn i^m loann tmpfo^tenen Sut^cE tinju'
trettn. S6ti irgcnbut^et ®tfa^r mbge er fi(^ a[9ba(b in ftintn
@4u6 bcgtbtn. 33oEt fti tr [liin. ^^liiiii) tUnbtgtt er neut
iornglQ^tnbe ^amp^ltte gegen 9tam an, bit fti$ noc^ im !Ctud
btfanben. @t^timni9DD(I litg tt tttnae buEc^bltden Don fttnen
^Citnen. 3Ran miiffe gerbinanb von £)fteriti(f| ju gtninnen
fui^tn, ber btm 9titttE ntEpffii^ttt u. f. m.
Onbefftn uoe an(tt (S-iotat auS OtaUen gurfidgete^Et, ftft ent>
fi^fofftn, ait tr ts fi^on in 3ta(ien bnr^ mant^trtti Stugfi^Eifttn
gtt^an, fo it^t in Stutfi^Ianb jnm ftampfe gu bluftn. ^if^tt^
traf er nm Opem ju S9ambcrg mit $utttn gufammtn. $ttr
toai t9 mo^I, mo btr fHittn gutrft ttntn (ginblitf in bit re(tgtttft
@eitt btr ^emegung er^ielt. Unb atdbalb fe^n nir au4
(tuttcn bit ^etligt @(^rtft gur $anb nt^men , an bit @ttllt
btr ©tntengtn au9 btn SItttn trtttn gum Xt'ti S6[M\pxVi^,
nnb mtt btn Strafrtbtn btr ^rop^tten DtrbrSmt er ftint 3ornt«'
ttbtn. 9!o4 Don Sambtrg ( 28. Slpril) au« uanbtt fii^
Srotnfl md) uitbtr in tinem langtn, timunttrnben unb bttoun*
btinbtn Sritft an Sut^tr unb n)itbtrE|a(le ben Sntrag @idiii'
gtn«, bort ratrbe tr !Ru^e „cin t^totogtf^te {lauS", @(^u]f
gtgcn aUt Stai^^ellung ftnbtn, unb alltS, wa8 tr gum Sebtn^-
nnter^altt btblirfe. 2}ringtnb ritl er, bit gUtigtn SQorfi^Iiige
@i({ingtn« bo4 to ii>4t Qtring gu fi^iiben. Xuf nit^ts ginge
man mi^r itu8, ale if|m bafl ®tmUt fetntfl gUrfttn gu entfrtmbtn
Disiti.cdDi. Google
nnfc t^n jur glut^t nai^ ^d^eti gu j»in0Cti. Unb In btc ZtfOt,
grialu jcfit «tl|rte fii^ mtt ber Sonbc oon ftinn fnuabli^oi Snf*
lulmt, bit lg<f Don jRom an8 bttt(^ttn toimte, bie Secik^tc oni
fi^mfctn tSmif^tn ilRagna^intn. 9Httt SDUii} tvoOtt man in
9»iA fogar mifftn, Sutler ftt fi^n nai^ SB^mtn entflo^n, fein
Iturfttc^ gelannt. Unb bag bae Stfttect ehttntCR IDimte, ^idt
matt in Co^ftn butt^onfl nid)t ftii pntnBglid). %UIen Sm^tt
bctltt man am O^nt am ^ofc bit giogt, toit btr Sutfarft ^
in eintm fol^tn ^aiit Mi^ttn fotltt. Unb Snt^ ^t bit 3)iflg>
lit^fttt, bot n cintd folc^cn @4u^tfl btbfirfen (Onntt, nie son)
angtiai^l st(a|ftn, tstnn iz aai) augtnbtidli^ nuf bad frtmtUi<^
flntctittttn ber 9iitt« niHfl tinging.
Seibn K>i{|tn mtr nii^t, nue n tincm {lutten unb @cotu4^
unb btn 0it(tn anbtrtn an« bera firtift bti ^umanifttn, bit
bamate fii^ i^m nd^cctcn, geantmoitft. ©tcobt ant jtntr ^eit
^nb une nur f(E|t totnigt Scitft tr^dtn. 3)a§ ftint Ubttjtugnng
bon btoi guttn Wt^tt ftintr ©at^e unb ftin Wbxt bni^ bte %til«
naifoit unb bit Slufmnnttrung foli^ci SOlfinntt btftiiitt nurbt, ttat
tr fetbcr bejtugt. Kbcr jum S'tit Ibnnen roir nur t^ntn ober
and cin)c(nen ©ttUtn tn ftintr g(ti(f))titigtR @(f|cifteR ft^iitftn, mad
in ientn SRonatcn giBgtn inntrir lErrtgung in i^ni oorging; mit
fitfl allmii^ii^ unttr f(|ntrim inntrn ftamt^ft ftin ^et) to«(Bft«
eon bet Dietgtliebten lijuiifi^fn ftiri^t; wte untn bti gUllc ber
ntntn (Erftnntniffe jcbt ^epung auf tine SItfoimolton btr Siiifyt
iaxi) itfTt gtotbntten Orgont Dtrblagtt unb unttr btm Sinbruib
ber (latriotif^tn ©t^ifttn btr gitunbt ber nationale @^ante in
ben ^rbergrunb itat.
Om Stbruar ^Dttn mir i^ jum erfttnmiEt in tincm Stiefe
liber ftinen snont^e^anb feufjCH. ®(^on ^t i^ tin f^d|tr 9M.
baCDc trfogt, bag er btn Sunfi^ autfpiii^t, (itbtr tin {lanbmeif
ju lemtB; finb bot^ bie ftlbftcr, tnit tr in btm gltt(^}eitigtn
$falmtn(oimnentor autfU^rt, bie ,®(^Ia(^tbdntc btr Scmiffen'.
.SBtnn trft uptebtr ber iSMaube etnat^tc, nlirbe (tin ®tanb be*
St6cn< gu Dtrat^tcn ober gefd^rtii^ fein.*
S3it nfi(^ften ©^rtfttn lafftn nod| bie ©tabten ftiner inntrtn
Cnlmidtlung erftnntn.
Disiti.cdDi. Google
„@(nnon saii tm gutm Wttka." 319
®pilatin ^attt eiaen Strmon tpoti ben guttn SGSecIen
gtiDllnf4t. i&i foDtt ndhT tii^t^ ftnt ai9 bie {[ufjei^nung einet
$c(t>iBt aba ben mi^tiBen ®tgen^anb, abtr nnter ber $snb isu^v
t^tn ber bent ^eijog 3o^(nitt Don Sadfitn genibmete Zraftat ju
cincr umfcmeceii^ ®(f|ilft, an bee er felbft felne ScEUbe ^atte.
^ mtinte, eS loiirbe bad ^te fein, »aS cr bM^er gefc^ieben.
^dienfdlls nur eS bie bl^er onefU^Cii^fte 3:)art(ginig bet Oc
beutung ber 3[oubcn0g<Te(^igteit fUr bae gefamk d|tiftlti$c geben,
}tigDei(^ cine eingefienbe aSeiteibigung gtgcn ben aSoriourf, al« oei>
awtfc er gute Serfe, tsd^renb cr bod) eben baiauf ani^tift, ;ti
}eigen, niit man gnte 9Bcrte tEgun tdnne, unb miOtti foId)c feitn.
9}a4 3o^. 6, 28. 29 ift ba« eigentlii^e, ddh ®ott gcforbcrte flute
{Bert, bet Olaubc an ben, ben er gefaitbt ^t, ber @taube, ber
|eroor(tutllt an* ber SrltnntniS ber {lolbfeltgtcit @ottee, „ber aui^
ftinen ®D^ fttr bid) giebt, fo bag auif) bein (itrj flig nnb ®Dtt
nwbeiuDi ^Dlb weiben mug." SMefcr @Iaube, bai eigentU^c
^ouptDeif, beffcn ^i/alt bad fe(te Sertrauen auf ®ott ift, bie
^intrfit^ auf fttne ISartnfKtgisttit nnb bie iBergcbung ber ®Unbe,
ift te au(^, ,bec affein aCU anbtren S)erle gut, angenelim mdi
gnHbig mail^t, banttt bog er ®Dtt tranet unb nit aioeifctt, (9 fei
OBI i^ ante nto^tgei^an, nu* bee 3Rnifif| t^nt". .Cenn mie boC
deviffen gtgtn @ott fte^t unb gloubet, fo finb bie SSertc au4,
bie baraue gef(^^en.'' TiaS aiii er „an einem groben fleifi^fii^tn
(Sj»ai)Kl itigen." %Senn ein SOtonn ju ftintm Sffieibe unb urn*
gefe^rt fi(f| ^erjti^ct ^itbt Detfi^ unb baton feft gtaubt, mcr
(e^rt ba, nie man fi^ fteQen fotl, mai man t^un, (affen, fagtn,
f^igcn, benten foU? ^Uetn bie Buoerfi^t It^rt i^ ba0 aUe«,
unb tM^r a(ft notnenblg. Xia ift fein Unterf^ieb in ben Serfen,
lb fie grog ober Kt'm finb, .ob Diet obet luenig, baju t^ut ec a(Ie<
,init frii^Ii^em, fttebli^em, fiilittcni {lerjcn unb ift ein ganj frtter
®ef([Ie. SSo aber tin 8D)'>ft( l>a i^r t>o f^fl) ^^ on jn fragen,
DO* bae Se^, Dwmit ec mag $u(b ecnerbm, unb ge^t benno4
ju mit f^venm $erjcn unb groger Untu^ unb ift gleii^
ge^ngen, me^c berni ^alb Derjneifelt unb miib oft jum S^arren
borttbtr."
„9lffD tin S^rifttntntnft^, ber in btefer ^uoerfi^t gegen ®ott
Disiti.cdDi. Google
SEW „&nmoa Don bu gatoi XBtThn."
Itbt, mcig afle !&inge, Dttmas aUt £>inge, Dtrmifftt fi^ ollcr
3:)inge, bte gu t^n ^nb, unb t^t aHa frO^n^ unb feet, nli^t
ttm DJtl guM SBcriittnft nnb ®nt gu fantneln, fonbfcn , loeK ee
i^oi (ine Snft 1^, ®ott alfo mo^tgtfaatn."
Kuf bitfc SJeife fut^t cr bit funbametitaU Stbnitiing brt
®[Qubtne fiir ba« ^rffHi^c Stbm {lar gn mai^tn, inbem ec )u>
glcii^ bit Sticgtigltlt oQer fetbfttriDit^ntn, fonbtrQi^nt guttn Serit
no^ntlft, berm UtTprung mcfentlu^ in btm Snongtl btr fierili^eii
3iiDCrf14t ju bn ®nabt iBotttS ju fui^tn tft, unb t» ift mi^ttg,
ju foR^atUren, bag Sut^ \d)oa in bitfcm Sermon, alfo no4 e^
ti bad alte JtlK^tntutn Dblltg entgrUnbtt, toenigfttne bm ®nmb<
(initn na4, ba« neut eDangtUfi^e ®iavbmHtbm jri^net, nitt c«
inntrli^ ftti Don btm 3i»<i"0t btfl ©tfcljie, auf btm ©lunbt be«
@(auben« in frctn filcbt, tnnerEiatb btr gotlgtorbnetcn Selt> unb
:eerufeDtr^JiItniffc bit Qcrftta«ng bee gOttlii^m ®cbott ift. ^en
f^arftn ®tgtnfa1}, in bem er fii^ bobei ;u bra titc^Rc^ Sagrnigm
btftiibtt, fui^t n njrgenbfl ju ver^ltlltn unb nitnmt fogat, unb
jWar jum tcftntDiQle, ®t(tgtn^tit, nun andf Dor bnt Saien bad
riJmifdie Unuefen aufjubeden, gtgtn \al\^t St^rtn unb ben iDH^
irau4 gitftttdicc tBmait ju eifent. ,0 nitnn toir ^iei fromm
naien, xoit foQttn bie lUmtf^tn !Ci>nntrf(6[iige fo matt mecben."
„^a einer {Rtformation ^aben au4 bie jfoniiften nti^te ju lei^cn
t)ttmi>4t. 3)a« beftc niiTe unb au^ ba« tingig ^brtgb(ti6tnbe
anitttl, fD itbnig, gUrfltn, Slbtl, ®tttbtt unb ®eiiieinben fcAfl
onfingen, ber @a4c tin iSinbiui^ mac^ten, auf bag bie Sif^ttfe
unb ®(ift[i(|tn, bit ^i^ jt^t fliri^ttn, Urfai^t ^iitten, gu fotgen."
€o ft^ricb tr in biefem @ermon, an bem ei tott^rntb mt^Rter
Snonote (Snbe Sebruar bid SDIitte Mai) acbeitete, roorin er ait((
gum trptnmale fiir bie iKti^te bc9 „armtn SDtanneS" gegen bie
(Srogtn unb StctDQltigen einttilt. !Dte ^offnung auf bie SDlai^t-
E|Qber ber flircfie ift fo gut mie oerfi^uiunben.
9io(^ mA^renb tr bte« ft^ritb, tiefi^dftigtt i^ ein neuec Kn*
grtff. (Sin Scipgigec grangietaner Sluguftin aud SIfttb, ba^
giDD^nlii^ nur Sloelb gtnannt, ^otte fi4 gum SSerfet^ttr bc«
gOtttii^en iKet^ttS ber fjip^lii^tn SRonar^ie aufgenorftn unb eine
(ateinifdfe €((»rift „ti&er ben apoftolif^tn ©tu^I' gtfiferlebra, bit
Disiti.cdDi. Google
„Sem ^apfhnin )u Kant." %1
tio^ t^rcr fc^r f^na^en I9tvc{efii^runa mit ma^iolm StQtft*
gef&^I nuftrot unb Sutler mit eintr ^dc auAgtfutitefittr @ro6>
^ttttn iibcTfc^attttt.
@le fi^ittt Sut^tr anfangt ju aldera, um fl^ fettifl bamlt gu
btfaffen. Stnnn ftincr @(f)a[tt gob ei ba6 SDIateital, ^t ju be
antmoitcn, aU abtx Sdvtib .ftin XfftnEpli^te itn 3)tntf4 ^ccaut*
gab", uub Sutler ju fctnnn @taunen bttntrttt, bag rt aui^ bci
g^e^rten Sridcn Sittbrud ju moi^nt btgonn , ba fu^r tr anf unb
brai^ mit Unge^Um lot in fetnn ©thrift .Som ^ap^tnm ju
8Iom mibei bfn ^oi^btrit^mttn Romonifttn JU Seipjig',
iibrigtn« doQ gctnbe Ubec bit StrantafTuRg, ,oon btc (S^nfteti^U
tttoM fill bt( Saini ju trflaitn.''
Smrauf M anfommt, tft bit gragt, lA qQc anbtitn S^tifttn,
ttic bit SRoflowitn, ©riti^cn u. f. n., todl fit i^if ^ricfttr unb
Stfi^bfc nid)t Don Rom bcflittigtn lafftn obtt, mit ftfet, mit @t[b
touftn, unb fl4 tiii^t Die bit ,trunbn Dodm SDtutfi^en, fi^inben
unb fdittnben lafftn, bce^alb fiir fitt)tt anjuft^tn feitn." Um bicfl
)u Dtntttnen unb ben Ungrunb btr gegntrifi^en 9c^auptung bat*
jiit^itn, bag jtgii^e ®tmtinbt auf (Siben tin (tibtii^efi ^avpl
^oben mUlTt, fo(g(i4 auc^ bit ftiii^e im ¥a|)^t, gltbt tr auf
®runb bet @i$tift tint oudflt^tlic^t (Scbttciung M 9tgtiff9 Don
btt ftiic^t, an btt ®mitinf(^aft aUet S^riftgtttidigtn auf ttben,
iufammtngt^alttn nai$ btm CBotte befl Hpoflclfi, but^ bit tine
Zauft, bnt einen @(an6en, bm tinen (itmi, Sf)tifitud. „%[lfo bag
tS etiogtn unb ttfunbtn ift, unb (S^tipo aU tincm Siigntt niber>
^ttbt, met ba fagt, bag bit S^ctflcn^tit gu Kom obtt on 9tom
gtbunbtn fti." S^emi bet ®Iaubt ift te, bn bit SuS'^ltifltt't
jut e^ri^tn^tit bebingt, fo bag nan, movot fi^on bet $>ttc gc
marnt, ntt^t fagtn lann, fu ftt ^itt ober ba. Ser lann abec
niffen, tott ma^t^oft glanbt obci ni(6t? Uub iDcnn cfl in bee
Statut be« $an))tte litgt, bag von i^m allee fiibcn, ©innen unb
ffiiilen btt ®Itebmagtn auSgc^, fo tann bit ^plippu^t Soften-
^it* tein onbttte ^aapt fidbm auf iSrben, ale atlein S^cifhte,
unb blefte $)au))t lonn (eintn ®tatt^a(ttc ^oben, ^benn btt foti^
mag nid|t g^tiftuS, ftint XBtrle, bat i^ @(aubt, ^offnung
unb SictPt unb aQt ®nabt mit £ugtnb etnflilgen obet moc^en
Disiti.cdDi. Google
£62 IKbn V.vt\i._
in ttnnn S^rtpentnenft^n , nenn et g(ti4 ^(Ign tDflit btnii
€(. ^ettr."
T)irft gc^re oon bcr ffiri^t, bit bti Sut^c im iDtfcnHi^tii
immct bitftlftr gtblicfMn ift, ifl bn bogmattf^e 9ern bitftr @trttt<
fi^rift. 3^n ftonftqnntjen tirgtn anf bn $anb unb ntrben offm
gtnug au«gtFprod|«i. 9to4 t^ btr S^ralttr bitftr @<|itft ritt
Dormitgntb t^ologif^tr, aEitr rt Ifl, aU ob bit anbtrtn Sutler Ik>
fi^ftigenbcn (Stbanten nui BiU^atn )urUdt|tbid»gt loUrbtn unb tt
bent Strfoffer fdimic mttcbc, nl4t au^ oaent^tbnt bnt nattDndtn
@tf{(I)Hpuntt npaiten gu Eafftn. S^on jtigm fi(f| bit Hn}ci4tn
bt< na^citbtit ®tnrme«. Stotn ift btr ^fu^l aUtr goftcr, bcc
3nbtgiiff attrt Un^nfttntumS, btr ®it bc« anlt^rtfM, bit Quelle
aUtS Uii^ti(« fitr X)tutf(I|lanb. XBae ift ba nw^ ju ^offen? „€»
ift gu nbanntn, bag flflnig unb gtirfl fo f[^It(f|t flnbat^t ^abtn
JU e^rifto unb fttnt e^rc fit fo nenig tittMgt, bag fte foli^
gicutit^c ©c^anbt btr g^riflrn^iit Eflffen llbtr^anb ur^tn uiA
ft^tn bo4> bag fie ju Slmn ni(I|t gtbenten, bcnn nur fKr unb ftir
unftnnig ju nnbcn, unb alien 3amtntr tnt^rcn, bag Irint ^off'
nung nii^t me^r ift auf (Srbtn bcnn bti btr mtlttii^cn ©emalt."
,3Ri4 munbtit, bag Syutfdilanb, bag to bir $tllftt, fo nfif)t mtfir
gci^Iic^ ift, no(^ dnnt Vfmnig ^at, oor ben unau«f))rt(f)(ii^,
unjft^Iigen, untrttglii^en r8atif4en XXeben, 9uben mi atflubtrn."
„@trbtn hoi bit beutfifitn Sftifltn unb btr 9bt{ nic^t mit tapfertm
Qcrnft in btr fillTie barjut^un, fo mirb 2)tutf(f|{anb nod) mftft
tttrbtn unb ftc^ ftlbft ftefftn mUfftn."
,@i^ttte, liifttre, ri^te metne ^ecfon unb mtin Stben nni
frif4 Dtr ba Dili, t« ifl ti)m ft^on oergeben. Slbtr nitmanb er>
tvartt Don mir no<^ $ulb unb ©(bulb, mtt mtfntn $trm S^ri^um,
buri$ mi4 gtprtbigt, unb ben ^titigen @et^ ju Siigntm mai^
mill. (Si Utgt ni(^Ee an mir, abtr S^rifti Sort mill iO) mtt
frb^lii^em ^ecjen unb fnfi^em EDIut utronttDorttn, niratonb an*
geft^n. 3)aTju mir ®ott tinen frS^Cti^tn, unerfd)rodrntn ®el^
gtgeben ^t, ben fie mir nic^t bttrfibtn nnrbtn, ^off 14
tnigtii^.''
®o mirb fttnc ^ptaiit immtc tntfdiitbtntr, immtr aggttffiDer.
Unb maft cr babii innerlicfi buri^gtfiimpfl, mit ft^mtr e0 i^ gc"
Disiti.cdDi. Google
vuttiun, bitten Xon QniH^logen , bas tlingt noi^ ita^, ntnn tr
fast: .94 ^ittt, tin }tgli(fin frommer S^iiftniineTif^ tooKe meiitc
Stoitt alfo Qufnt^mni, ob fir DiiQcti^t fpSUifi^ obtr ffiiQifl fnn
elirbcn, ale qhS rinttn ^ttita gtfiiTU^R, ba« fit^ ^at mUfftn
tnit gtsgnn Se^t brt^m unb Srnft in @(|impf manbiEn."
3njaifd|tn ^atte $utttn ivdttr etf^tt, UMctn ftitte Idns^
angetUnbtgtttt Stologe trfdjitntn, fttn ,3iabielue obtr bit rdmif^c
^Drtifaltigftif, ^tAt JlnfdMUintbtn" u. a. m. Sin ®d)arft iiitb
ftU^it iibntrafcii fit atiti ^t&%nt, aitx bie 93on«tttnt[ic^Itit
%n JRebc, bte bntftifi^ ^arftiQung, mil btr fit bit oflbttannten
^enliil)bitai ft^ilbtrttn, bte fiti^i(^ ffritnbtniiigtr, bit pip^
li^tn ^egoten, btn ^ap^ ftmft auftiettn unb aH t^r fi|)nii^(t$t«,
{|cS«i 3)tDtf(t|Iaab geri^tttcS 3;nibtn an bent Stftr Doilibtcjit^n
rttgeti, war oon patfenbtt XQirTutig. !Ca mar ftint Stlionuna,
atti$ bae SStrborgtn^c tnaib in bte Cfftnttidiltit gtgogtn, um bie
<Srbttterung ju er^it^tn, aufjuiuftn jum Aampf fltr bit gerti^
@a4e gegtn ba9 Sllttn bei 3;qranntn: .t^otgt ntlr, loo^t auf
Btit Steuben! Ss ttbt bit 3ctil)tit. 34 ^ab'e genagt.''
Stu(6 bit ®tgntr btjtngttn bcu tncittragtnbtn Scfolg. S!)tt
<£rbittttung btr Station uar in fteter 3»KaE|int btgrifftn. B^f"'
in ber jRitterfifiaft, bit fi(% unter {mttme i^ti^rung jt ntt^r unb
me^i ale Jttrn unb ®ttni bc« beulfi^en JRei^te betrac^ttte, fanb
(wttetie ,9oS oon Stom" Itb^often Sitbtr^II. (S8 min fi^mtc
3U fogtn genwftn, tnie man fii) bas bad)tt: man fa^ anf ben
Inngcn ftairtr, auf feincn Onibet gtrbitianb, man fa^ auf Sut^t,
btti muttgen Sorlftmpftr tm @treit, fonbte trmuaternbt 9rttft an
i§n, rait @idtngtn bot i^ au^ ctn frjintir<4er Stitttr, @9(tKfttt
mm @<^aumburg, im SSai ftintn Si^ug an — iebtnfaUS gott tS
Mr oQnn, btn tROmtingtn miiglii^ft oiclt gtinbe ju mot^en.
Sut^ nai^ Sittenbtrg raartn ^uttene ntut ©t^riften gtlommts.
<SS udtt raunbtrbai geraeftn, mtnn fie nid|t Sut^trft tigtnt Scctgatig
no4 ocrgragtrt ^atttn. Sir raifftn, rait Dttlt« Don btm, raofl tx
tM iM, itfia is btn [et)ten ^o^rcn f4on belannt gtraorbtn uar.
SQie eltitt ^ttt tr aui^ fetbft tinftmaM gtft^tn I S)a tau^ttn nio^t
Ht tiUa SrinniruBfttn ottf, Dtibanb fi4 baft Sinjebie lum @tai)tn — ,
bU bcutU4<n 3^4>ii ^ no^tnben Xnti^rtftC. Unb tmmtr Karec
Disiti.cdDi. Google
2M 3)it ItDttn ScTinlalTnDetn )ur 64rift an ben BbtL &flotfta ^Mat.
nurbe i^nt ani^ baS anbeic, mat mti f^on in bet @4tift gcgcn
Vixntb bcmtitt, nit blf @4Bbtn be« firifitii^eii 8tbRi< feint
jhiedituna bitiife tin aKmlli^tiBtfl, bt9 bibdf^tn (BiuabtS ent*
bc^rnbce ^opfttutn aUmfi^It^ ou4 Htfareiftnbt fojialt ®(^a<
biflunfltn jur golst gt^bt, bog te fic^ nii^t urn einjttnt EDti^an^ie
^nble, fonbtrn utn ba< ganje €)}ptnt bn rbmlfi^tn Stuiit, ba<
®ut unb Qlnt uob 8tbta Derni4tenb, bit cbU bcutft^c Station,
tinft bit er^ (e^ptn^tit, tnit tiftrntn StcaUm umftiannt. <H
tlingt ftgtntUnt(i4 fltnug, unb boc^ \it^vt te fo ju fdn, mrnn «
fi4 au4 tiii^l pofltiD btntiftn (Bgt, ba§ bitfe Srfenntnie t« mac^
bit btm tinft fo utltfllt^tigen 3Ran4t ba« It^tt tnlfi^dbenbt Sort
auf bit ^mQt (cgtt, bit In i^tn bit flbtcjtugting jut Kttft bTHi^tc,
bo§ ti feint, bi« lifjTifUtt, bti ¥fantr«, bt« I)ottor0 btr £^to-
togtf ^itigt $fli(f)t fei, filbft fUt tint 9{eformatiDn tinjiUrettit
unb l^r bit SiStgt }u ba^ntn, ntnn ni^t buid) bit JMri^t unb i^re
Organe, bit am tr^tn bogu btiuftn fcitn, bann butc^ tai ntne
^licftergtf^Iec^t , bit Mtxi , ben ftoifer , ben ®(I|ut^trin bcr
S^iiftn^tit, bit gUrfttn, btfonbti« aucf) btn i^ri^Itf^tn Hbtl, ber
\t.%t Dor aUtnt btm 9ttformationegtbanttn fid) jujuntigin fif)itn.
ZBinb unb SJeden nottt ir ftin Sc^iffltin iiberlaffcn tm SBci-
trmitn auf bit SiiEirung S^iifti, ^attt ti Dor tin paar SSonattn
an ®()a[atin gtft^ritben. ®ie fatten i^n fd|on mtit getritbtn.
9!un litg fl4 au^ ©qlotfltt Sprierioe mitbtr Dtmc^min. 3ti
btn ti|)en Sogtn beS 3nnt ei^itQ Sut^tt tint ntut @d|tlft Don
i^m, ober oitCnt^r bie lurjt On^aQeangobt tintr grBgertn, no<^
ni4t gefc^rtebtntn %rbeit. Vit %rt, uie btr Stbmti in btn
tfi^nfttn, o[[t« grU^trt fibtibittenbtn ©flfetn Vit pSp^Ii^t SRai^t'
DoatomnitR^tU btfintirtt, bit jebe irbif^e "SRaSft. Ubtrftra^Ienbe
®eiDalt bt« unftpaitn Slat^olgtre fetri Uber bit ^iligt ®^ttft unb
Ubtr bQ« 9onji( er^ob, ^ttt nut no4 gcft^It: «97un fitp bn,
laaA Don 9tom ju ^offen ifl", ft^rieb Sut^tt an ©palotin. @eiii
(Entf^Iug ift gtfaft. Soju bie Sreunbe (itngft gebiiingt : Jttt foS
t9 gtf(^(^tn. adt iRDctfii^t mug anf^btcn. Se gl^ ftintn
anbtrn Sn6Dtg au« bftftm Sintb unb jammer. SR04 in bem-
ftfttn Oricft on ©falatin melbtt tr feine Vb'^i, on ftaifer ftorl
unb ben SIbt( btr btntf^tn Station tine 6(^rtft ^anejugtbcn
Disiti.cdDi. Google
Bm bci @ci)iift on but 9titl. 2&S
gcgeti bit 3:^anntl unb He 9}ti^UiDtirbtgI(tt btr fturie. ,3)a«
^f^eimnie hU Untit^riflfl mug offenbar Dccbtn, ee brtlngt ftlb^
baju, tt xoxU ni<f|t ntt^r (tlnger DCtboTgen bfciben."
„!Ctr ^crr vttlci^ btm fiaiftr Aac(, bag tr june^me in btr
SJo^i^cit gtgm btn gtinb btr Sal|i^tit, gtgtn iRom", bad mor
jt^t fein ©tbtt.
„^ciffc tDo^(, unftlists, otclortnte, btoep^tmif^ts 9tDni!"
Sunberbai, tnie tt ouf' unb abioogtt in ftintm 3nntm, mit
!Cttnnt unb ftoljcfl ©ttbftbftvugtftin in i^m ntdifefn. !Ca fann
tr QUd) it^t nod) fi(^ ft^ntn, femab in btr aStcborgtn^t jn hben^
fi4 Qctn ju gdtbtn unb ©c^nxigcn crbietm, nnb im nttdg^tn
Orieft mit ©tolj baron trinntm, ftint St^ct fei fo oecbreitct mh
tinectsurjclt in SDtutf^Ianb unb barUbtr ^inau«, ia^ man fie nit
btr ^eitigtn @4<^ft unb 3}cmunft ttbtruinben mUflt, foQt T)tutf<^<
lanb nit^t tin jmcitte QS^men mtibcn. :Cit bcutfi^tn ftb^ft fint^
tinmal fo, bag fit ftd| bur(^ ntditt anbertS Ubtrjeugen lufftn, jumat
iet)t, mo in 3)eutf(^[anb bit ^ifftnf^aften unb b(e Sptai^tn ^rrtf^tn
unb au(^ bit Satm Btrftiinbig ju ncibtn btginnen. ®o mUnfc^tt tr
nail 9tom gtf(^ritbtn jn ft^tn, a(0 ti ^4 am $)oft barum ^an*
beltc, ouf tin oerftiiittt eingttrofftnts @(^ctibtn tints btm fturfUifltn
btfrtunbettn fiarbinatt ju anhsorttn. ®[tt4 borauf tommt tr in
Se^^ tints Oritftfl Don SqlDcfttt eon ©i^aumbuTg, btr il|m btn
@4ut Don ^unbect frlinfif^en iRitttm anfttnbigt. 3)a ift Don
tintn 9ta4g(6tnniot(en mit ftintm SSortt mc^r bit iRcbt. So^
tpctg tr ftint ®ai|t In btm ©i^u^t tints ^ii^trtn (itrrn, abtr
bit Stilna^mt btr Slitttr, bit i^ntn DitQtic^t btr (itrr inS $tr$
gtgtbtn, \\t t^ boi) utrtooQ, unb cr bthnnt, bag fit i^n frei
mat^t oon aOtenfi^tnfur^t. SSaS mirb ce nun btn jRitmnngcn
nti1}tn, mtnn fit i^n au« SBittenbtrg Dtrtrttbtn? Sto4 fdjlimmer
iDirb bit ®a4e ntrbtn. 'Sliiit nur in l9B^mtn, aut^ mitttit
in S)tulf4tonb gitbt tS Stult , bit btn 33tctricbtnen f^Utitn
lilnnen nnb moQen gtgtn otie i^rt Sdli^t. l£« (iinntt tommtn,
bat " nunmrEir unltr bitftm ^Hjulj HtoUtiger" [oSfa^rt gegm
bit atomanifttn, mancffts oorbringt, toae tc bis^tr nuc anS
nattfi^ ouf btn JturfUrptn unb ftint Unintrfititt unttrlafftn.
Onbem er fii^ btn ©(fila^tiuf (»utten« antignet, ruft tr au«:
Disiti.cdDi. Google
2M Sol ba €4nft on ben KM.
,3^T ffiUiftl i^ gtfaKen, Dtnu^tet ift iSmif^ea XBitten xsit
Ttonif^e 0tttc 3n finigltit n\H iO) iiA^ m iffmi nit|t vtr-
fB^ntn Ro4 Onociiit^iift ^oben. Sliigai fit mtine &iiia bei'
uittiltn unb Dtrbrcnntn I 8ii4 >4 nitrlM, wtm Ul) gnier ^abnt Inim,
bit i^rcD Dfibitnntv uab ntibt tas oaitie ))d)]ft(ii$t JRti^t, je«D
jRattenlbnig Don Stt^trtini, iifftnttii^ Dtrbrcnnni. S)it bi<6tr oa-
gfblic^ btobai^tcte Cnnnt foU tin Cnbe ^aben, fit firfl bte gtinbe
bte eoanfleliunif ttic^t mc^ trmntistn — btc {itn abet, ber ba
mtig, bag i4 tin BQi^ Qi^Q^ ©tinbtr bin, »irb (tint €a4e ^tntaS*
fiil)rnt buiif) nti4 obti etncn antmn, moioii 14 m^t jtoeifcte."
X)ae nor bit @titnmttng Suture in ientr ^. SSto^ fan Ubtt
ben ^en SRut no4 mani^ei S)!imt]ftr. Kufrtt^rlfc^ UBrn^en bet
@tub(ntenf4aft, gtgtn bit ftint frtbigt nidgtf auBritttete, nrat^
iiim f^tottt @otst. S(S{[(^ UnbanKarttit gtstn bM Svanpliutnt
Stil ir )u Kom nub aueroiim nii^te aaSriilittn tann, ffat btr
€otan bitfrt tlbel erfutibtn, urn unB itn 3nnent }u fd|!ibigtn.
,%u(6 bit ffiut btx Slftmimtn otugtt no(^ lommni, i9 mirb Ue
(t^tt fein", tuft n atiff.
!Ca (C tntt fcittem Sor^aben ni^t ^nttr btnt Strge ^ft,
ft^ltc te tiiiit an obma^nntbCD Stiirnitn, an4 Dwrdten beS
olttn, Dtttcrti^en gitunbee 3o^n Don ®tau|)i6 , ber, nti(
tx fi4 btr immet: ftfirDiif(^ utrbenbtn ^tttgmtg nic^t gc>
wadifen fu^[te nnb t» ani$ ni^t ^cr fi4 broi^t, in btr Stife,
Bit man c9 in !Rom Don i^ ntinf^tt, auf Sut^tr cin}iilDtt{ni,
tbot bainit utneing, ftmt CBiirbc a(e ®nttra(DiIat ntebtr^uIcseiL
@cint aRabnutig lam ju ffiSt. 3)ie rttterti^ ^tuidK brtingttn.
<E« foQtc (tu»s gefif)t^n. %n Oo^anutflobenb , btn 23. 3iuii,
f^ritb Sat^ir bit !6orrtbe ju feiner gnniritigiCR ©thrift „S[n btB
4iiftlid|en Sbcf beutfi^cr Station son be4 i$tifllti^>
©tanbcB Oeffcrung." ?ia(^ uit^rRib ci boron atbtitete;
nurbt fit gtbrudt, 3nittc Slnguft ift ^e trfi^itntn. Sm IS. mamt
fd|on 4000 (S;tnt))Iaic in bit Se[t gcgaiatn.
Xiltft gro|t tReformationefc^iift ift teint ©ctcgtn^ritBf^tift,
ni(tit tu ntniatn Slagen aue btr ^ttltt btt i^tt gtrabt bcmtgtnbai
@tba&Itn, :i&tfttr4tungtn unb ^offnungtn Qcftoffen, fonbtm f^ ifl
in peigigir tinflti Srbttt na4 mo^t ttbtrboi^ttm $Iont gef(^n:idRn.
Disiti.cdDi. Google
S)if Sc^nift on btn ^dftr^tn Sbel. 257
9Iit^t ntitigc^ von bcm poltmift^cn anatcda(, befonbeiS too ti fi(4
gtaen ba» ^])fttum ntnbet, ift btn ®(^riftcn bcr ^umanifttn
tntnommtit, quc^ tnani^e pofittoe ©cbatifen. anbdts Eiottn bit
auf btm 9{ticf|Stagt oftmale iDttbti^oCttn JStr^wtrbtn btr bmtfi^eii
Nation; abtt ouc^ noi$ itngebiudte @4iiftftUitt, flii^Hgt @tban(tii
Safftr SRajflmiliane Ubtr tint ^itueeftattung X)nitfd|fanbs, role tr
[it tinmal im 3a^Tt 1510 btm ^atotp 9Sini;)fe(iiig }ur Stgut'
Qi^lung fibtrwlelen ^atte, fc^iintn i^m no^( burc^ 35trtnitttliing
@)>a(atine oorgdtgtn ju ^abtn. 3)!tS itnb anbtits mt^i l^ut
boc^ btr OtiginalltSt ftlntn 3(b6iuif|; roaff tr aa^ enltt^nt, (8 i^
[tin Sigtntum Btmoibra, quiQt tuft ntu auS btr Xiefc fdnes
tigtnartigtn 3>enltne unb SU^Itne : grlinbet {1<^ boc^ oOtS, nafl tc
btr btutft^tn station ju fagtn ^ot, nit tltf te au^ in bit 9}tc«
^aitnifft bee atfamttn reattn Stbtne tingrtift, auf Me due 3bte
btB $ri[e unb bit etoigen ®ninbtaflin btS enangttiumd. Unb
roo &ti ben ^umaniftifdien Sreunbtn nur glU^tnbtr $ag, btr boi$
au<^ bai eigtnt mattritlle ^^nttrtfft tin 3[ugt ^at, baa Sort
flt^it, ip te ^itr bie au« btm ©[^mtrj iiber btn ®rtue( bti Str<
nUftung gtborent ©fi'O'^c ^eidgtn Boi^ntfl, btr ftin praftnbtB
®^mnt gtgtn adtS bae tr^tbt, nae ba« rOmiftfit ^apfitum gtgtn
bit bentfi^t Elation unb gtgen btt fliri^t gtfUnbigt; (ft t« ^n bie
@pra(4e bte auf btr $}artt ftt^tnbtn ^roti^eten, bcr fii^ ettii^nt,
mit btr 8ibel in btr f)anb, ftinem Jiaiftr, ben gUrften, bent
Slbe( btr ganjtn btutf^en Elation bit Stge ju roetftn , nit
X)tutf4[anb, frd Don 9tom, auf @ruiib bte gilttlic^tn SorttS
f{<4 fttfefl rtfomtitrtn fSnnt, jur S^rt btr Nation, jur (S^rt fiintS
©otttS, — benn ,bit 3eit be« ©ditDeigcne i[t Dtrgangcn unb
bie 3eit JU rtbtn ift gtlommtn*, — mit bitftn SBorten be« ^re*
bigei ©Qlomonis btginnt tr bie ^bmung an fcintn jFaOtgtn
Stitofaus Don atneborf.
5Jli(5t fttbft ttifl tr reformitren, nnr bie SEBege rotiftn. .3(ft
^abe unftrem Silrnc^mtn nat^ jnfatnmtngttragtn etii^e @tlicft,
4rif!ttt(^en ©tanbeS Qtfftrung btfangtnb, btm t^riflltififn ab((
btutfdifr Nation ooriuitgtn, ob @Dtt tnoQtt bod) bur(^ btn Saltn*
ftanb feiner fflir^t ^tlfen, finlemat btr gtiftiidje @tanb, btm ti
bifiigtr gtbit^rtt, ganj unat^tfam gtniorbtn ift." <Sv mtig, ba§ i^m
3,;. Google
2S6 S^c e^tift on btii Wxl.
bltft flU^n^tit nii^t unDtrtoicftn btcUicn ulrb, ^aba", ftgt et mit
$umor ^iiiju, ,i4 bin Die([tid|t mcincm ®Dtt unb bcr Sett no^
elne 2;^orf)eit fi^ulbig, Me ^abt i^ tnir jt^t DCTQenomtntn, fo mtr'S
gtllnstn mag, teMtifi ju jo^tcn unb aui^ tiiunal ^ofnart ju
wetben."
iCit Saitn uiQ er ouftufen ju bee (^riftli^m @tanbee SSeffe*
lung, unb fo uenbct tc fit^ benn fogltlc^ biitlt an ben oOtr*
burii|[au4ti0ften m&i^tigften ftaifer nnb ben t^rtftli^en Sbtt btut'
f4ct 9}otion. :Cie Slot bcc S^riftcn^clt, jumot ber bcutfi^en,
inlnge i^n boju, gn raftn, .ob @ott {emonbem feinen @eift Rtfaen
moQc, fctuc ^nb ju ttii^tn bcr tltuben btutfc^en Slation". £)ft ^i^tn
e8 bie ftonjUicn oetfiu^t, btc Sift ttLiiS)tc 3)itnf(|en ^at ftc Be^tubtrt;
fo ift t0 Immtt arger uorbcn. O^rt Soti^it uill tt ic^t auf-
btden, benn „®ott ^ unS ein iungefl ebtee Slut jutn $aut>t
gcgtben, unb bamit oiel ^erjen ju gcofei guter {toffmtng eroedt,
batteben mtll ftc^ jiemen, bas Unfdge baju jn t^ unb bti 3cU
unb tSnobe nO^Iti^ ju gebiau^en." Sli^t tm Sertrotien eigeuet
SObuIit unb SSentunft, Dobutif) e« gelomttun, ^bag voc ^eUtn
fiaifer giitbtii^ bet etfte nnb bcr anbere fo idnunertic^ Don ben
$a))ftcn mit 1$!^^ getrden unb oerberbt niorben feitn", fonbtm
mlt crnfttii^cni @e&ct ju gilttUi^er ^ilfe gtgen btebreiSRaueru,
ncli^e bte jRomaniflen urn fic^ gcjogen ^aben, urn iitt {Reformation
unmi)gti4 ju mac^en: „91un I|(If unS ®ott unb gib un« btc
^ofaunen eine, bamit bte 3Rauecn 3cri(^o8 umgeuorfen murbcn,
bag mir btefe ftro^trnen unb papiertnen SQauern au4 lunblafcn",
benn nii^te meiter al« eine papierene SDlauer, nti^te als SIRtnft^en'
gerebt ift bte gleignerifi^e (Srfinbung oom Unttrfi^ieb geijllic^en unb
uettli^tn ©tonbtS, niilirenb boc^ na(^ ber Sel|re bcr ©i^rift allc
g^riften bnr^i bie 3:aufe, bae (SDangcIium unb ben ®[anben, aOe
glcii^en geiftlii^cn @tanbee, aHz jum (bniglitfien ^clefttrtmu be
mfco finb, unb luir ein Unterfc^teb bee Slmbe not^nben ip.
S>enn finb fie auc^ alle $riefttE, fo Ittnntn fie boi^ nti^t alle
baefelbe ^mt ^abcn; banun bebtutet bie SBei^e nl^te anberee ale
bie il&ertragung btr aQen ju^t^cnbtn Slti^te an eincn, ju taufen, JDteffe
iu fatten, ju abfoloieien unb ju preblgen — „barunt foUte ein ^rlefter'
ftanb nit onbcre fein in ber S^cifttn^elt, benn ale tin Slmtntonn;
Disiti.cdDi. Google
2}it @4Ttft an btit SOieI. '259
fo twige (t im aint ift, gt^t er nor; Ift (t Qbg(fe|t, (o ifl ec
rin aVttier olwr Sttrgec toit bte anbern." i£« tfJ a(fo ntt^tfl mit
ban uermeintlii^en Character indelebilis bti ^ritfterS. g^rifta8,
unfre $oti))t, |at nlc^t jocietlei fiBrpcr, cinm geiftli^en unb ttntn
iKltn^nt, fonbern er ift bat ^anpt bt« tinen St'itptvS, an b<m
oXlt S^ifttRaitnfc^en als ®IltbinQ§en tinanbtt bitnen fodm, icbcr
in frinem amt obn Semf, btr ©(finfltr, btr ®4nnb», bic
Obitgfcit toU bei eifi^of unb btc Vapft. 3^a ift ee nun tlat,
toit Hn(^TlflIi($ bit »(be ift, bit mtMi^t Obristett ^abt ttint
STIa^t, bfe ®tiftt^ftit ju ^rafcn. @i>tl bU {lanb ni^e tf|un,
mettn bae 8Iage gcoge Slot [cibel? 3ft'« Ri(f)t unnat&i[id|, gc
fi^cigr uni^^[i<^, bag tin ®Iieb btm atibtrn nu^t ^(fen, frintm
Stibtrbtn nk^t vt^ira fMI? ,3>aiutn fag id|: btemtil ntltUt^
(Stmtt Don ©ott gtorbiKt i^, bfc Siiftti ju ftrafen nnb bit
STommtii jn f^tf^tn, fo foU man i^i Stmt (affcn frtt gt^n, un*
t)»|iiibeit, bui$ btn gan}tn ADrptr btr @Vifitn{|tit, nitmartM
ongeft^en, fit tctfft ^apft, Sifc^of, ^fafftn, 3nan(^c, iRonnen
obn mi ti ift." „£iit toeltUi^c $trij[^aft i^ tin SDlitglitb
uorbcn iti gtiftlf($tn ©tanbtd." ,SIIfo mtin l^i, biefc nftt
^ofiltcmmitr, — bof bit utftti^e Obrlgltit ttin Sttc^t libtr bit
JRomatHften ^abe, (itgt bamtber. flBtnn mil fdiuCbig finb, miber
bin Uftn ®rift, feint SGSeife unb %Sottt ju ftrtiten, wit fatnen
air btnn baju, bag Utr foUttn ftiH fatten unb ft^nrtgen, no ber
^ofifit obtr bit @cinen tnifefifd) Sort obtr SBtrf ootne^nKn?"
^it anbtrt SDlantr, „b(ig fit aOehi noQen SKeifter ber@4rift
fttn, ift nB(^ Uftr unb unt&t^tiger, btnn S^Tiftu« ^at gefagt
(3e^. 6, 45), ba§ aCc S^rifttn oon ®ott gtle^iet utrben fo[(<n>
unb ba, ait bttannt, bit tntlfttn ^iip\tt o^nt ®(auben getoefen,
aiftKftit» bit S^riftm, nie bargetl)an, aSt ^iifter finb, mit
foDttn wit btnn ni^t audi Wla^t ^btn jn ft^mtden unb ju ur*
tei(cn> toai ba rt^t obtr unrcdit uiltt im ^tauSen." 3>amitfaQt
bmn aui^ bit brittt ^mtv, bag nut btr $apft bit SDIac^t ^abt,
tin Attijit gu 6eraftn, oon ftlbfl. !Cain uo btr ^opfl nilw bU
@^tift lanbflt, fntb air f^ulbig, btr ©thrift btijufle^tn, il^n ju
^raftn unb ju jwinseit, na^ btm Sort S^rifti Snott^. IS, 15.
„@oO 14 il^ btnn otrttagnt twr btr ®tn»inbt, fo mug 14 jU
17*
Disiti.cdDi. Google
260 £ic ®i$iifl an btn 9btf.
Dor^c jufamtnen&titiQtn." augerbem finb au4 gtrabt bie aOct'
4tiftli(^fttn ftonjilitn, bie btr adtn fliii^t, nit^t oon ben ^t>rt"t
berufcn motbtn. ,'X)aiutn, too td bit Slot ctforbnt, unb btr ^apft
bet (Sf|tifttn^eU ttrgnlii^ ift, [oQ boju t^un, utr am nfltn tann,
aU tin trtu ®Iit& bt9 ganjen Jti}r)7tce, ba§ tin rti^t frel fton-
jittum iDttbt, nai nitmanb fono^I Dcrmag aU bat mUlHItt
BUjatxt. Don ®ott tingcfc^r, fiin SG3(t( unb Kmt gt^m ju laffnt
iibtr itbtrmonn."
®o flnb benn bit SRautrn, tocti^t btt 9ti}mec gcfltn tin fttltf,
(^ilfili[^t« {tonjil aufgtrii^tct ^abtn, umstuotftn.
S8a8 foil abtr nun in ttntm ftonjit ooigtnomnien tvtrbtu?
!Da gilt ts junit^ft, bae SStrbtrbtn, btm t« tntgtgtntrettn foil,
ftnnm ju (tintn. »Safftt uns aufraac^tn, Utbtn S^utf^m, unb
iSott mt^r btnu bit SOttnfi^m f^K^ten, bag nU niifet ttil^flig
iDtibtn aOer omitn @ctl(n, bit fo ti&tm bur^ ba« ft^anbli^,
ttiiftlif4 9{egimcnt btr dtSmci Dtrlottn mtrbtn unb tliglii^ mUfl
mtb mt^r btr SituftI iuntmmt.'' Vbtv ni^t Don btr aJtcfaif^ung
M (SDangtItume rtbtt Sut^tr ^itr, nit man trnarttn miti^tt. „Q4}
Hag ^itr nii^t", fagt cr, ,bag ju 9tDm ®otte« ®(bot unb i^riftlic^
i)ttil|t Dtra^ttt tft, btnn fo mo^l ftc^t ti jt^t nii^t in bet (S^riften>
i)tit, fonbeili4 JU 9tom, ba§ »ir Don foI(^en ^o^tn ^ingtn
tloflcn mbi^tni'. SHae rt[tgi^ft anomcnt tritt fa^ DoQflilnbig juriitf
^inttr btm nationaltn; c« tft bcr btutfc^t SRann, bcr im Slamen
btt bcutf(^tn Station ftiue ©timme tr^ibt gtgtn bad Unttc^t
Stoma, gtgtn bie Seifdlfi^ung Hi^[t« tigtntn ttbi(^ttttn geiftli^tn
JRt^lcS", gtgtn [tint unttttiigli^t (Stpttffung unb ^bfui^t, nit
fit unttr bm Dtrfdit'btnfttn Slamtn fi(^ bcrgtnb gtgtn bit uoUen
tiunftntu iCcutf^tn, bit fi^ aUU gtfalltn (a[fcn, igr Mb unb @teUn
Dtrberbtnbte ^it trtibt. 3)Ian unnbtre fi^, ia^ Siirrttn, 91M,
©tifltr, Sanb unb Scutt arm uttrbtn, man foUt fi^ uun^nt,
bag man fiber|)au)]t no4 ctnafi ju tfftn ^abe. Mm btnit nuc an
bie afl(0 abcifltigtnbt ^ta^t uob ^offait bta ^apfttd mit ftinn
brtifat^to firone, btm Stutfc^Ianb mt^t ju ja^Itn (abt, a(d {c
an ftint ffaiftil SDIan btnfe an ba« ganjt QbttPfflgt SJofl btr
flatbin&Ie, bit ^i^ Don btutfc^tm ®tlbt mSfltn, man btnic an bie
Xfluftnbt Don piipflli^tn atamier, bit auf btutfi^t ^frUnbt taucrn.
Disiti.cdDi. Google
2)i( ©thrift an b(u 9btl. 2S1
bitffS „®eiDiirm unb ®e[i|in)ilrni, bag ju flafi^Iotittii nii^t etit foIi$
Seftn gewefcn iff. Unb toaS ^atwtt flc nii^t aOeB trfunbtn, tuas
^tn fit tiit^t allti ^traudgetttigclt , urn untcc btm ®(^(ln U9
9tt<S)t9 unb afeigneiif^er grilmmfgfcit , cttoa jum 3"g< fl'S"t ble
Stirten, obcr ju fonft ttnaS, bit S)cutf((en ju btanbf(^a^tn in btr
3ntinung, fie milibtit „o^nt (Snbi toU ©todnarren bUibtn, nui
loimer @)elb gtbtn, in ben ®od o^ne Qobnt*. SQe bitft „titt'
brifglii^en teufelifi^en ^Unblein" riitnifi^tt SIrltgeret nierben auf
bae auefU^rfic^ftt bargct^an, iE|it ©i^iinbli^ftit in fo ^anbgitifili^er
Sitifc nor Sugen gcfU^rt, bag audi ber gtttngftt SOlonn im SJodt
fit eilmnen ntugtc „9!olIfn ulr toiber ble XMm ftreiten, fo
tafftt m9 ^ier an^eben, ba fte am aQerargflen fein. $enfen toir
tnit 9I(4t bit S)iebe unb (iipfen bie Siaubtt, loatum foden roir
fctilaffen ben ramif^in ©ctg, btr ber giiifcftf ^itt* unb 9Iduber
if), bet anf Srbcn tommen ift unb tomtnen mofi, unb ba9 allet
in e^rifli unb ®t. peters (ttitistn ^tauten.''
$teniuf (agt er cine Kti^e einjefDorfc^Iiige foCgen, „mi tno^I
flef^e^ ttiBE^te unb folltc Don meltlii^cr ©eualt ober gemeintm
ftonjitio". (Sinttn foft^en bfe grei^cit gu errfngtn, E|at Sutler
ftlbfl at< ben 3med fetner Shrift ^ingefteat, aber grdgere $)off<
nung fe^t er bo<4 auf bit adtUc^e ©tuialt, unb aQent^atben ijl ti
ia nur jDcutfc^Ianb unb bie beutfdie Jttr^e, bie er bci fcinen 9te<
fortnationSDorfc^IiiBen im Kuge ^at. ?tatitrltc^ mttffcn oor oQem
Jent ^Inge atigeftcllt mtrbtn, beren SKut^Iofiglett er im oorigen
Slbfi^nttt bargtt^an. Seglit^er Sttrft, Hbel unb @tabt mllffe i^ren
Untfrt^anen „frifift'' nerbieten, bie ^nnaten, ^oOienBttbtr unb role
bit SMnge fonft ^eigcn mdgtn, na4 9tom jn ja^Ien. XBUrben aus
9tom ju ^o(m ober irgtnbutt^ts Se^ obtr @ttft an bie Stiimer
fommen gu laffen; unb totnn bad bie Stbmer ni(^t leibin uoQen,
unb „bo4 tin ttimift^er Surttfan ^eraudtamc", fo liit Sutler, nie
bie Sibgenofftn biefl ft^on tin 3a^r frll^tr ttn{|tllig btfi^toffen,
,ba§ bemfetbtn tin crnfter Sefe^I gtfi^e^e, abjuftef|cn, ober in ben
3t^(in unb boff nSi^fte Suffer ju fpringtn unb ben ritmifc^en
SSam mit @fegel unb SSrieftn jum fatten eabe ju fU^ien, fo
iDitrben fie ju 9Iom mtrftn, bag bit Stutf(^en nit aQtjeit toQ uub
ooll fein, fonbent au(^ tinma( S^riflen toorben mitrni, att bie
Disiti.cdDi. Google
•m Slit ®4nft an Ua fCbtl.
btn @tiott uitb ®(^inaii| bee ^eiligcn ^ameite iS^iifli, unter
tDcI^cm fotd|c aSUbetti unb Sceloccbrrbcn gcF^te^t, nit mt|)r ju
[tibtu gebinlen, ®olt unb ®olte0 (£^re tne^r a^tm, bcnn bet
iSinet |)iiprtni$tn Scftdtigung ber ^Ifi^Ufe btbaif es nii^t, bn
fiaifer mUfft fie ecrbtetiR. SDle Dibnung btS ftoniile von Stidla
foQtc tDttbcr atifgtri[^let mcTben, no4 ber bie btntu^barttn Sifi^ttfe
ben neugelDii^lten beftiitigten. j£etne n>dttl(^ @a$t barf na^
%am gejogen tnerben, fie ge^Drt Dor bte rotltll^e ®ett)(At, unb bit
Obrigfcit \at bafUr ju forgen, bii§ bie gciftlii^e ©tioatt i^rt
Sp^dre hti^t Uberfi^reitc, bit inneren SlngelCflcn^eitm ber beutfdten
ftir^it an ben ^^timat in ^tctnanien" gebiQi^t ttlirben, bee ein fton<
Porium mit Sanjiern unb ©e^tlfen einjurii^ttn ^abe; fo tlinntt
man loteber frei mctbcn ,Don btm eltnben j^ebntf^w im^ti^Iii^en
{Regiment beS ^aprteS". 3Ibtr bamit bitfer fti^ xXSfi. beHage, bag tt
feiner Obitgfeit Beraubt lotrbe, f(t|Iiigt Sut^et V0{, (rttifi^t gdde
Don bcm ^tmoteu on ben $apft ju brtttgen. 8Ba« aber o^ne i^n
auegeiic^tet necben tilnne, bonttt follt man i^n nid)t bef^DKcen,
auf bag er 3^!^ ^lEie. ju beten unb ju ftubieren unb filt bie
S^ttflen^ett )u forgen, tsie er fid) rtil|me.
SlUe bie fjapftti^en SUnbtein, bit btn Sif^bfen obtr bent ^{1
fttbft jur SbfoIutiOK oorbe^dtntn gdae, bie .grtuttdieR'' Sibe,
UKt^f bit Sifd^bfe ben ^dpften ju fi^iodren gejmungtn finb, mfiffen
ouf^iiren. Stuf^Sren mug au(^ bit iRebe, bag ber ^apft Uber btn
^aiftr ©etoQlt ^abe, ^^ in ttuftltfi^er $offart bon i^m bit gagt
Itiffen unb ben ^a\xm feineS ^ferbts ^aUen }u lafftn. S^riftuS im
^immet brau(!^t ttlnen ©tatt^altcr, gbc^ftene btr .S^riftud in btr
bltntnben gorm, ale tr auf Srbtn ging mit arbeittn, t^rebtgtn,
Ifiben unb fterbtn". jDa0 ^at man nun umgtlt^rt, fo gt^t atled
icibtr €^rtftum, ftin JESefen nnb iCDerf }u lerftbren, unb rU^t
fl4 ber ^Qpft, bte fiaifertume Srbe ju fein, unb fm^t ft4 auf fo
untr^aite SUgen, uU bit Don ber ®(^entung ffonftantine. Unb
loenn. er fi$ )um St^e^errn iiber 9tta|)e( unb ®icilten oufmirft,
fo ift ba« „9{aub unb SttDoIt, uit foft aOt anbtrt feiner @littt
finb". ^aS foil i^m ber fiaifer nii^t geftatten. l£r jrigt iEtm
bafiir bit 9ibe( unb bad ®tbetbu(4, bag tr (ireblgt unb btlt.
Disiti.cdDi. Google
2>tc €»^t an ben flM. 268
@^Tiftu« muf(^ fcinen ^Ungern Mt pge, bci $opfl liigt fie fi<§
t^lfcn, [ftgt fH^ boS ©abament von (inim Ininnben j^ITbinaI mit
tincm golticncn IRo^ie ni^eti, .Qtrabt aI6 uttrt bae ^tiligt ®alra*
ment nti^t mttibig, bag ein $ap^, tin armci ftitilenbtr ®Unbtc,
aufftfinbe unb ftinem ®ott tfne S^rt t^tc. — Jhtrj, S^rlftuS
gilt nii^tt ju 9tom, ber ^p^ gi(t allee. — So ^tlfe nun ®ott
tlntm freitn Ronjilio, bag U ben ^apfl te^re, »le er au(^ ein aAenfi^
fti, nnli nt^t mel^r ale ®tiH, nie n ft^ untnftel^et jn fein."
SSom ¥a)]^t nenbet fii^ Sut^K bann ttiebet ju ben aOsemeinen
iKangeln bt« c^riftlii^tn ©tanbts. Sogegen er fttt ^a^rtn in bet
@cnRinbe gel9ni)]ft, bat greift er juni^ft an, bit nngeorbntten, feefen*
oerberblic^cn SGDoUfa^rttn. @it foQttn aQe aBget^on nerben, ,btmi
ts {ft {ein ®utee brlrnitn*. nXKnma^ lommen air anf ben gro|ttt
{KUifen, bte ba Did gtloten unb menig fatten. 3^*^^ n'*^'' I''^'
^erren, ii$ meine ti uia^cn^ gut, ti Ift bit btttere unb fQgc
IBa^t^tlt, unb ift, ba| man fa nit me^ OettemB^ banen tafTc.*
dtl^t umfonft ^t ber cdmif^t €tn^( i^ $>eer gtmt^et, aa9
0ur4t, bie ^rieftetf^aft tiinnte i^m gu flatt raetbcn unb e(ne ifi>
formation anfangnt, bit feintr {)etltgttit nitfit ^triiotii^ lo&te.
Hbtr ibttt btt $ag jmifc^en ffaffen unb SJlbn^m ^ot p grogem
Srgetnis gefU^rt, bag bariibtr ber ^rtftfi^e ®IauBe anf beibtn
@etten unttrgt^t. SRon foUtt ble fililfitr nitbn )U ^i^lftll^m
@4ultit tna^tn, XD&i fie urftirtinglti^ loaren, t^t jie gu .tioigen
©efangnifftn" uurben, Wobei Sutler ®e(egtn^eit nintntt, Don ben
^o^en unb nitbercn @i^n(tn gcDi^tigt Sorte gu ctben. SIu^
^icr forbttt er eint grUnbrii^t Slcformation unb mlinf^t ntut
Sc^ulen, jumal aut^ ftir bit SDtabc^cn ringerii^ttt ju fe^en, in
benen QbetaQ ale bit nornt^mfle Stftion btt ^eiligt @i^rift obenan
fte^n foil.
Unb nun bit S^Ioflgbit bee ^riefter. ■Ctr frU^tr nnr ^tn-
geworftne (Sebanfe roirb ^ier aufs auefti^rlit^fit btgrilnbet. SSel^e
^fi^mtrung ber Seniffenl „Siigt ^a^ift unb 89if4of ^itr gt^n,
was ba ge^t, Decbtrlien, taiae uerbirbt, fe niU i^ ttretten mefn
@tu)iffcn unb ba« aJlaul ftei auft^un." 3)0 be<ft er bit ganjt
@«i)t|Ttnenot btrec anf, bie mit btm c^Iofen ®tanb untrtiiigni^e
Safl auf fi^ genommtn unb botfiber in SUnbe unb ®il^nbe gt*
,.,.d,i. Google
264 Z)U @4ri|t an bm 9btl.
faOen, unb fpridil ben foIgmfi^lDeren ©a^ auS: .%I[o Iel)ifti mir
ou« brm Spoftel tliir[t(^, bag e^ in b(c g^rifltn^eU foUte atfo iuge!j<n,
bag elne icglidie @tabt m9 bti ©tmtine tittcn gelt^rtcn fcontmen
SUrgec eriod^Ic, brmfelben bae ^farratnt befefite, i^n bon btr
©raieinbe eruii^ite unb i^m freie SJilltUr ticge, t^clti^ gu ntrbfti
ober ni^t." @o foQte (S buri$ dn ^^Pt^'^ Aoniit loitbti gf
orbnet tuttbtn, abtx au^ o^ne brm, „n)ci btn ©(autien ^at, foti^tB
ju nageii, bei fcfgc mic nur fcif(6''. (Sr tooQe nUtnanb ettfU^rtn,
abtt t9 fei feint ^flif^t, ftinrat MHi^Un }u rattn unb ju ^flftn
Don fcinm gS^itfc^tcltcn. Unb fo gt^t cr oon eintnt }uin anbttn,
in buntec iRei^enfo(ge balb btttf, batb jnite berlt^rtnb, ba fmbtrt
tt bie Slbfi^affung ber gcffeln firi^Iit^er 3uiiebitIion, \a bti ganjtn
fanonifi^en 9tc[^M mit aQcnt, XDa6 baran ^Kngt, bie Stuf^tbung ber
Dieteii unnagw ©ottcSbienfte , 3Q^re«tagc, Segangniflt, ©tetni'
mtfftn, bci Ditlcn Sdtttage, miC t^rem .Sauftn, @(>if[ unb 3niigig<
gang" mil aQciniger Scibcgaltung bti SonntagS; bie Sbfi^affung
bee JBettete in bet @f|ciften^eit unb bte fSiniic^tung einer tirdili^
geoibneten ^rmenpftege, bie Sudiottung ber SGSaQfa^rtSfatiellen, bit
gteilaffung ber goften, bie SBtrjogung btr tjapfttti^en ®otfcf)ofter
mit i^rer ®tmli. fiir @etb Sib unb ©tlilbbt ju Ibfen. ,$i)refl
bu eS, ^ap% nt(^t ber ^Qer^eiligftt, fonbtrn aaerfUnbigfitt, bag
®ott beintn ©tu^I Dont $ttnme[ oufe f^ierft jeiftijrt unb in ben
3Ibgrunb ber $iille |cnle. Via \fat blr ®maU gegeben, bi4 )u
er^eben iiber beinen @ott, hai ju bret^tn unb ju (Ofen, baS a
gebottn f|at, unb bie <S^riften, fonberlid) btutf^et Elation, bie Don
ebler 9!atur, beftiinbig unb Irtu in atlen ^tflarten gelobt fein, }u
(e^ren, unbtftUnblg, nteineibig, fStttUet, SB6\ttoi^t, treuIoA ftin.
®ott fiat gtbolen, man foil @ib unb S:rcu ^altcn, oui$ ben geiu'
btn! Unb bu mitfrminbefi bi(^, foti|i ®ebot ju Wfeti? — 84
(S^rifite, mein $(ri! fte^ ^erab, tag ^treiubret^tn beinen iUngflen
5£ag unb jtrfti)ren bee S:eufe(« inep." — fiaif Me Sadie bei
8bE|mtn miiffe einntal oorgenomnien nerben. ^a tft es ^o^t
3eit, JU belennen, bag $u« unb ^ieron^mud Don $rag niber
pii)9fl[i(^, ^tiftfi^, latfeilic^ ©tiett unb @tb oerbrannt feiu, ioa<
bie socmen Derbittert ^abt. IC(« $)u8 3[ili(el mill er nit^t Dir'
fei^ttn, fagt Sutler, obuo^I er nt(^t$ ^rrigee bartn gtfunbcn, ober
Disiti.cdDi. Google
Slit et^iift ail b(ii abir. 285
i[|m fti iinr((^t gcfilictitit. ©oQteit iibrtgeiie bic ^^iifarben" rtiitm
unbtrn drrtuni Eicstigdc^ bcS ©aframente ^abfn, ats bog fit nit^t
an b» aSertoonbluns btc ilbtiibma^lddtmeiitc gtaubten, fo iDolltt
n fie nii^t fUr Stt^tt ^alttn, ncK iUi ftin ®tauben6aillft( fti,
fonbcm (In {Sa^n M S^^omoS ooii 9qiiino unb bc« ^pftts.
2>o4 (tgt tr ^Itr auf bicfen $nntt not^ tcin ©ttnitdl. X)it
{lanptfaijie ifi i^tn, bag man fi^ mil btn JBiifimcn ocrtrogt unb
fit bcie^n ntit ©i^tifltn; nii^t nit gcntr foQ man bit jttgti
ii&tnoinben, „fonft ivfiren bit ^tttUt bit gttc^rttfttn X)ottotce auf
Krbtn".
^nlt^t mlti n no(^ einigt ntltliii^t ©cbrtc^tn aufntiftn, unb
micbtt^olt bit in jtncr ^t\t fo ^iiufig cr^obtntn JtCogtn liber btn
6ufufl, bit SSorfittic flic aueliiiibifi^e SBoten unb ©prjertirn, ^aud)
tm» btt grogen ®4i^e , barinntn baS ®e(b aue beutfi^tn
Sonbtn gtfiifirtt ttirb", iibtr ba« grbficpt UngtUi ber btutft^tn
station, btn ^inih^li, bit grogen ^anbtUgtftllfc^aften mtt if|i(n
fibttgtogio, unt)trfttinbli(f)en @cttitnn, itbcc ,bae greffen unb @aufcn,
batin ait 3;)tntf(^ni ale tintm fonbttllil|tn Saflct lein gut iScft^rtl
^abtn in frtmbtn ^anbra", unb llbtr bic ^iiufer ber Uujui^t, unb ti
ifl fibtrraf^tnb, gu ft^tn, mit uclc^tm SSerftilnbniS fUt bit ®iunb<
btbtngungtn nationain unb fojiater S3o^[fa^rt btt in bum4)fer
unb ftumpfcr 3i>tUtfgcjogen^{it aufgtma^fme 3Rcin4 allc biefe
S>inge bt^nbdt, unb llberaQ bit Sreut m Scrufeitbtn, als btr
gottgtuoattn Sp^iiif btr guttn Stcft, unb ben fittlii^tn Strt btr
unmittttbactn, fiben ®tanb abttnbtn Slrbtit betoRt, mce^aib a oui^
ben Sdtrbau gemt^rt unb bra $anbtl geminbert toiffen UiU. —
%nT ttnjftnte noQtt ei ^eiDor^ebtn; abtr, au4 Wtnn tr nur
immec bit beutf^t fltci^t utib btutf^e StiE)a[tnifft im Sugt ffat,
fo gitbt e8 boi^ laum tine ©eitt menfi^rii^tn StbtnS unb ^anbttne,
bit tr ni^t berU^rt, no er nic^t mit dmnbttbarem 5£(tf' unb
SStitbiicf ®ebanttn ausfpri^t, bit au^ ^tutt ro4 ooUtScItung ^abtn.
<&t iPoOtt nnc angtrtgt ^abtn; abtr bieft Shrift, btrtn ®ebanftn
In btr ftbenbigfttn ©praise, mit btr Stgtiflerung tints tc^ttn
©(^rif tgtft^tttn , btr mi f tintm @4a^e ^troor^oft S(tte unb
'Sltttti, an tonlrttm, aQra Mannttn Vtr^iiltntfftn tntnidtit touu
t)tn, btbtutttt bo4 me^i — ^olionn Sang nonnte ^t niiflt mit
Disiti.cdDi. Google
Unni^t tint «Sn(g«trompttt\ 3^r %on roat f(f|arf unb imfy
bringtnb, man tann i^n ttilwtlfe rabitat ncnntn, ,ii^ aijtt aatj
tDo^I, ba| i(^ ^ gtfunfltn ^abc*, fagt tt fttbft ©Dflten Mt[c
aSorfililltgt fogIti4 buri^st^n, foQte pd) cine btutf^e ftici^t, tin
btutfi^tt €taat in bit Don iattfix gqilanttn SBtife crbauen, fo
mugte tt|it eittc tauftnbtSgrigt , frtilit^ tro^ tnani^tn QBgtrtn
S^tintS inntrii^ fault, CSnttniifcIung in Slilirmntr gt^nt. !OaS
finb Ubeilegunstn, ble i^n ni(^t anfti^ttn. ,^ bin e« [^ufbig
ju fagtn, fdnntt i^, fo moQtc iSt ani$ alfo t^un. @« ift mir
litbtr, bit 3QcII gUrnt mit mir, btnn ®ott; man tniib mir ia
nit^t mt^c al9 iM Stbtit nt^mtn fbnntn."
SKaii tann fl^ bit Stufrtgung, ble bnc(^ biefe unb bie fic^ am
fcf|[it|tnbcn nforatatorirt^tn @(^tifttn in bcutfi^n gonbtn unb
ivcit batUbtE ^inans ^trootgtrufnt iDUtbt, ni^t grog gtnug dot'
fteOtn. Qn jtner leftluftigen 3'it( ^^ l>">t ngtn rtftgiSfen unb
tiiilili^en 3nttrtfTe, lotl^ce bo« btutfdit SoR bomaU btftelti,
brangen fie tie in bie unttrften ®<$iil)tni btS ^ottt&. 3Rit
ma^rtm ^tig^ngtc nal^m nton attes auf, toafl son SHttenbtrg
tont. S93er nli^t fclbft leftn fonntt, bat n>oE|[ tiutn fa^ttnbtn
©(fitter, tf|m Dorguttftn. Sier Sitttnbttgtr ^roftffoc fi^ien nut
bae QUSgeftiro^tn ju ^bcn, maS allt mtinten ober bo4 a^nttn.
fttin ^vitiftl, bag Dicle gtiabt bur^ btn nationaltn Slon, bra
Sut^tt itgt anf^Iug, gemonntn uurbtn. Su^ foldie, bit fl4
bie^tc mit <Snt|t|{n oon im nintn fitgtr ^inmtggtmanbt
fatten, tooim t<4t oon btr ®Iut feintr Qtgtiftcrung mit fart>
gttifftn.
3SeI(^ grogtr Untcrfi^itb bti aUtm BufntntntnRingtn im ttn-
jtlntn guif^tn $utttn« rat^tbiirftigtn f amtj^Ieten unb Sut^trS aui
®runb btc @i!()cift mtt btm ^ornt ®ottt« bco^tnbcr ^lebigt bc<
ftaiib, ^abtn frti(i(^ (5ngft nii^t atle Dccftanbtn, ntbtc bamoU
no(6 ^nttt. 9iii^t mtnlge otrno^men baraue nuc, mai i^nen (itb
»ai: ben aufiuf juc SSefniung oom rUmifc^en 3o^, moron ft4
mani^t ftlbftfUi^tigc (of^iung auf btfTert Xagt fnU|)fte. ^p
Disiti.cdDi. Google
OtQtn HufcuEit. Stiff on bttt Raifci. 2(7
Ro^c^enbtn Si^<i><ii*rti gtgenUbci mugtc 8ut^ fi(^ geQtn btn
Sornurf Derteibigen , bag cr jtnn Kufru^r blafe. Unb ntandit
unttr ben ^lunterBtlonmenen Stttttm, bein ru|t(Dfm SSotte bet
{luinaniptn, bit Dom Srfolac be« augtnblldt Ubten, ^Stttn atffi
am litbficn fogltii^ [oSgtfi^IagtR, unt mit btn SOSaffen in bti
{wnb tin gotbcneft 3''^^^'^ IttaufjufU^rtn. 8[u(^ bet Sut^tr
pnbtn fi4 ©ttOtn, in bentn tt an bit 3n5Qt(d|tctt bcnit, bag td
batUiiei guQt ftrtegt (omntcn tOnntt, utnn bit Siut bee jRDUianifttn
Pcfl elnetn ffioniU iDibttfe|}te. (St ipx'v^t ti rUd^IUIoe auB, bag
batra lein 3Ritte[ li&rig bliebt, ate bag ftalfer, flilnis luib Siltfttn
bur4 ffiafftngeualt im btutigen Sciege il|r JRet^t trfiim)ifttn. (St
tDiirbt fi^ aui^ nii^t monbcrn, ffitnn unttr bcm ungt^turen ®f
Nifftndbiud bit gfirften, Sbd unb 8aitn btn $al)ft, Qifi^of,
$faff unb Smandi Uber bit ftilpft fi^tagen unb jum 8anbt ^inauS*
jagten. Xbec bus jRti^l, Im SlotfaUt @tioaIt anguneRbtn, f^rcibt
tr bo(6 nut bcc £%cigtctt, tcintflueg^, ttle man eS oft oetbtt^t
I|at, ber giogtn SRenge, bnn $56t[, ju. Kuc^ er tr&unite too^I
in itnen S^ogtn beft (StfoIgeA juiDtiltn bavon, bog bad ^apfltum
Ubtr ffiruarttn fi|uell oernt^tet loeiben Unntt; abei von btn In
btn fiBpftn ttnjelncc {lelgfponie fpulenben Umftnrjiifitnen unb oon
gdvabttatigtm Slngteifen fiirfl (Eoangelium UoQtt er Utbtr jtjtt
no4) fpSltr tivaai tolfTtn, unb {t tnt^c tx baoon erfu^i, unt fo
tntft^itbintc fpcac^ tr fiife bagtgen aus. .^ur(^4 SBoct ift bit
SGSett befleit uorbtn, bur^S ISort ift bit Sirifee stft^iMlt uotbett,
buri^e SQott uicb fit fflltbei^tigtfttQt btiben."
Unb Ditlleli^t giebt ®ott btm ftalftr, battu glpftlt bo4 (tint
^offnung, „ben @eift, feint fionb ju rti^tn btt tltnbtn btutfil)tn
Station", Unb bag ti Sutler oor alltin barauf antam, bitfttn bit
augtn ju Sffntn unb i^n fiit ftint ^ailit ju gtulnntn, jeigt febe
iScitt fttncr @(^itft on ben Sfbet; batttm fUgt et au4 in ber
jUKittn iluflgabe linen Idngeren Sbfcfinitt iibti bit ©ttbfiiinblgttit
unt) Unob^angigtett M bcutf^en Saifertume eln. Sui^ U)anbte
er fi(f| oKtm Slnf^ein nai^ auf KBunfi^ bee $ofee in etneui
ttberaue untertoiirfigcn Srltfe untet btm 30. %tguft on btn
JFaiftt felbft, um ftintn @4u|g gtstn ungttei^tc SJtnirteilung ju
cvflt^. Unb um feint ^rtebentllebe ju b^eugen, iKiQfftndiittt ec
Disiti.cdDi. Google
218 „@(cmon con b« SRtfTt."
iUQ({!4 mit bicfcm Sritft, bdi tno^( ©i^iiQCit an fctiie Sbrtfft
btforgen fotlte, tin f(f|on Dor ®oi^(n (|t[(^ciebe]i(e ©i^nftftDd:
,¥roteftatlDR unb Stblttcn", inbent er fi(4 Don ntucm btreit »•
tlftit, aue @ottee 3Sort Qtlt^tung anjuiie^mtn unb, mo ei a oat
[tiiten 3Stibtrfad|rtn t)eimb(^t(, ju ff^fflcigni.
^afl atlte, nii^renb cr f^on 3}(urt p(ante, Sleucfl bit ®t<
milttr tircgtc.
SJtnigt Siagt oor bcr Sluegnbt bcr @i^rift an btn SIbcI ^attc
9utl|tr tint anbece Arbeit irfi^tintn lafTtn: „@trmon oon
btm 3tt\itn Xtftament b. i. oon btt ^tiliotn Sneffe."
Obmo^I fit btn ©tgcn^anb fn eintt fur ftnt St\t auffaQtnb
ru^igtii SJcift btt|anbt(tt, mugtt fie bo(^ btm frotntncn Soien, fiit
btn fie beftimmt uar, Dit( ju bcnftn gcben. ERUtttlte fit boi^ an
btm gunbatntnt btc rbmifi^en Wtt^t, tnbtm fit i^re Sluffaffung
ale Opftt in gcagt fttUtt. 9Jd4 wbi^te re btn O)>ftrsebonttn
toanetlif^ umbtuttn, abtr batb, noi( t^ bit @(^rlft an ben Sbtl
auegtetbtn loar, trftnnt tt hie Slottotnbigftit, tne^ oon bieftn
!Cingen ju rtben, bag .tin rt^tcr SJcrftanb auftomme, mas unb
ttoju bit aJItfft gut fti", — bnra nl(^t in ber C«rrfi^fti(^t bt«
^pfhutnfl, nidit in ftintt @r))rtffung unb mttltttrlii^tn ScbrQifung
btt S^riftcn^ttt fir^t er ben ®tp.ftl feint? StrberbtnS, ba« tobefl'
mUrbige Strbrti^tn, fonbtrn in btr 3}eTtef|rung beffen, mat ber
{itrr feiner Air^e in i^rtn ©nabenmilttin Dtrlie^tn.
.SBo^Ion, lit tttig noi^ tin Sitbltin Don !Rom nnb Don i^nen;
jttcFet fu '"t^ ^^'^i f>^ O'iQ'^ i^""i <»i(^ f'"S"< uxti btt Stolen
auf« ^Oi^fte pimmtn. Strfte^ft tnl^ m^i, liebcs mm, toas i^
mtine", f^ricb tc in btr @(i|rift an ben Sbel. Unb foglti^ ^tljit
n fid) baran, bitfts Sitb anguftimmen. Snbe Kuguft mar f4on
tin £ei[ gebrudt; tine (Srmiberung 3(lDt[b0, bie btfonbtrS auf btn
Saitntetif) JBejug na^m, unb ber Kngriff cintB unbtlonnttn Ua<
litnift^en 3RBn(i|9 moi^te nod| btfonbtrfl baju trmunttrt ^abcn,
aber trjit Snfong Oftobtr erfc^itn ftint gro§f (oteEnif^e 9IefoE>
ma(ipn«f thrift: „$ra[ubium Don ber bab^Ionif^tn ®t'
fangtnfi^aft btr ftirtfit."
3Rlt fto[}en {Sorttn bantt ei feintn @tgntin, bag fit i^
Emmtr meitcr getritbtn ^ben. 3Iun moUt er i^ntn tlinnaf judw
Disiti.cdDi. Google
„%lon btr &abQtonif4(n •3tfanstn|i!^(t btt Atr^r." 269
lommtn unb, raa^ttnti fit Ubtr tine Utrmdntdi^e Sttjtxtl Irium'
p^itrcit, foflldi^ tint neuc jurii^ttn. S)amlt nenbtt ii ftt^ ju
tintt Stfprt^Ditg btr fittitn Salratntntt, mit btntn btr Auttue
b(T rSmtfi^tn JKr^t bas ganit Sebtn btr ®tiiubietn umfpaiint,
unb fi^idt [dntr Unlttfui^ung bit SrltSiung ooran, bag tr jur
3rit nur brti ®a(ramtnte annt^mtti tannt, 3;aufc, Sugt, Sbenb<
ma^l, bit .buri^ bit iBmifi^t S^^rannti iI|T<i giti^tit btcaubt unb
in tine iltnbt ©tfangtnf^aft gtfii^ct ftitn", unb tbtn bitft @tfaiigtn<
fi^aft ju jeigtn unb ju ISfcn, ift bie $au))taufgabe bitftr ©(^lift.
Obcnan flt^t baS ©aframtnt M HUati.
!Cit tifte ®tfang<nf(^aft bitfts ®o(tamtnlc« btlrifft feint So(l<
{tanbigttit. Sled) Doc fuTjtm ^attc ti bitft graflt a(0 ntbtnfit^ti^
btjticfintt, it|)t, nai^btm bit ©tgncr btn (H^ittti !Ikcfu(^ gtmai^t,
^4 ouf bit ®4tift ju betufen, ttliart er bit Sntjit^ung its 8altn'
It((^9 fttr gott(D« unb t^tannifil). ^Qirbingf ntit ©tuolt tin*
fU§rtn foil man il|n ni^t, — nic^t bit Mtn, fonbirn bie i^n Dtf
wiatrnbtn ^tttrtet, Don benen bti ^tn iRtc^tnftfiaft foibtin toirb,
^btn btn @i^abtn baoon, nbtr man foil bie SIQrannti nic^t
tti^tftTtigen mUm, unb nifftn foil tin frber, bag i^m ftin dtt^t
in ©alramtnt mit ©tnialt tntjogtn ift.
3)tt onbert ©tfaagenfi^aft fli^t tc In bee Se^ct Don btr 9}tr<
tDanblung btr atbtnbnia^letftmtntc in Stib unb SInt (S^ri^i. (£c
meig, nit gtfii^rll^ ti ift, bitft fc^on in ber @[^rift an btn ^htl
nngertgte S^ast au btrU^ren: ,3(bt ntcbt ic^ tin 393tcttfit unb
tauftnbfac^tc Atgcr ^tigcn. 9Sa9 mtitei? ^Jta^btm btr rBtnif^e
$if(^of aufgtf|5tt I|at, rSmif^tr ®ifi$of jn fein unb tin 3lQtann
gemorbtn ift, filrc^tt t(^ alle feint S)(trtlt nii^t, ba ii^ mtig, bag
ti ntbtr in ftintc aoH) tinti ffonjt[« anaifit litgt, ntut ©laubtneartilel
}u fltdtn." 23it SDarttgungcn tints fdion frU^cr enufi^nten ©(^ola'
ftiftrd %m^, btr ba« gUr unb Sibtr ttbrttit, fit^ abtc unttr bit tlr4<
lli^tautorititt gebtugt, l^atttn l^n bttan[agt,biefem®(gtnflanbt nai^jU'
benlen, unb It^t tft er, tolt tr erUdtt, in ftintm ©tniifftn libtijtust, bag
bdm Slbtnbma^I f!4 fttnt Strnanblung uoUjit^t, fonbern bag unttr
na^rim Srot unb wa^rtm ^ein btr $err ftintn roa^r^aftigtit 8tib
unb ftin na^r^aftigtS Slut ju genitgtn gibt. !S3oil) uill tr ftint
SDItinung nitmanbtn aafbrHngen, nur foK fit frti bfttben „uRb
Disiti.cdDi. Google
270 Son ttn Gnfi^Iaiiift^n 9efangnfc4aft.
ntctiianb foQ fic^ fUr^tttt, bcr fttt)(rct fd^ulblg ju fein, f« ec
ilaabt, bag anf tKin XEtnr UM^^afttg Oiot nnb SDeln ftt, fon»
btrn ti OPifTe, bag er o^nc ©cfa^r ftiner ©trisbit %tti^ ffobtf
eltie obtr bas atibtre gn btirftn, ju tneitttn unb jn gUnbni, .ba
ffkc feint OlanbeneDtcbinMii^ttit Dotliegt", unb ult fiQaif tt <)u4
mit ben Safftn bet SiJialdttI utib ba @(^iftbtueife3 fdnc %n»
fE(4t gu begtttnben Dtrpc^, ifit tt boi^ nodi fo u>tit cntftntt, dor
bee rti^tlgtn Suffaffung btt ©tgenuart S^iftt im Hbenbmalrl ba»
$KiC ob^linslB )U ntaditn, bag tr auetufm tamt: .ffiaium laffoi
»ir tiidft bitftn SioiiDit fasten unb btttbni tinfai^ bti ben SBoi'
ten e^^ fte^en, imb Mtjid^tn gtcn baranf, gu mtlftn, not ba
gff^lt^t, nnb Ibib ^fritben, bag bet uo^i^aftc Seib g^^ traft
be« Sortte ba fti? Obtc ift t» nototnblg, Hrt unb SStifc bcr
gBUTu^tn S^iTbwg bnri^nS ju cgiflnbtn?'' —
am gtfa^rflififttn tft obtc bit brltte ©tfangmf^aft, bit gt^c,
a(6 fei bat @afcamtnt biS Jlltart tin Qnte» SBtrf unb tin Op^r.
{tlttmit ntnbet fi($ Su^tc gu btt rStnifi^Rt antffe im eigtnt*
li^tn €lnne, b. ^. gu bem aQtin Dcm fritfttt d^ Scilna^wc
ber ®cmtlnbe pollgsgtnen @attament. „<Sint gar f4»ictief Soi^e,
bie Dielltii^t unmiiatii^ auegnrolttn ift, gtetft i^- ba an* nnb tt
^ttt rtf^t, tcft ^Ittmtt griff tt bent ftat^olicldmnt ans {leig,
btnn ia btt aRtfft tommt bet flst^otfciMiuft gn ftlnei eigmpcn
entfoltnng. 3n btt Sntfft titgen bit SJntjeln ftiner fttaft, in gtlgt fl4
bit gangf unUbetbcMbatt £[uft jmifi^R btm Saim unb btm gott-
geftgntttn ^e^tt, ba lommt ftint grogt ®tmaU gut finnfiilligfltR
(Etfi^tinnng, »cnn tt mit leift gtmurmiltem SSoxt mt bet tt'
fi^uttnbtn 3Rengt btt ^ofKt in ben 9ttb (&\nifti oeroonbtn nob
btm aUmSi^tlgen jfinttnbtn ®ottt ben $ei(anb feibet gum Opfti
bocbcingen barf. !Cemi tben ba^n ge^t bitfe tbmif^t 0}rfctlbtt,
bag btr $tieftft itatftgti^ in btt antjft baS iOpftt Q^i anf
®«[gat^a auf unblutige Sttfc uitbtt^olt unb baft ftlntfl (iticftct*
Ii(f|tn %mtee bit aSttbitn^t btdftlbtn Sebenbtn unb Xsftn gu*
uptnbtn fann. $itt gteiftn aElt ©tbanftn beS ttlmifi^tn ®9fitem«
in tinonber, unb in betn 0)}ftrfiettt btr SDStffe ^abw oQt bit Dct>
t^itbtntn aOeifen bee tefigUtfen 8eben« i^ien^ innetptit @ninb. 3Bt(
btt 3Refft ftt^t unb faat btr gangt ft^Iict9mu«.
Disiti.cdDi. Google
Bm tti &ali^imi[4tn 9tfaiigtii(i^ft 271
Sut^cc Utrfa^ b\t8 nii^t no4 ni^d uugtc jtboc^, bag n Srogee
uoBc; .abcr" fogt tr, .mtine^riftne [ebt unb mil giOgtEeTSotgc mug
man bae SQiort ®ottt9 btaiftta ale bte Stnfii^t adet 3Rcnf4en unb
(Snget", mtb fa jetf^I&st er bntn, in cinge^tnber St^nblung bcr
bctctffcnbtn ®4ttftfttQra, In lii^toiincr ffartr Sar^tQung „mit bttn
SBorte unb SScift^ltl S^rifti" bie Se^rc nnb baS ^nbtto bei Siri^.
3ft t>i>4 nlcgenb« tu bci ©thrift Don rinem Ofiftni ffi^fti btiui
StbenbmaEiI bit Stcbe, unb filAt es bo^ nii^te mttifpia^itoUixtif
ate in bti 2)atbrinsiat0 bcr SRcfft eia gutte SBerf unb dn Oftftr
ju ft^, toB^rtub U)ic boc^ gai nit^ts barbtingen, fonbcni nut
®ottc« ©nabtnjufogen barin empfangtn. @o lann ou4 Mr 3BtfTt
ttui bem ctaas nU^tn, ber bof €atrament tmpfiingt, obct btt nit
gliUibtscm {ittjtn bie SBoitt S^^ oemimmt: »3Ur ni4 gtfltbcn
unb ntrgonttt jut SScrgebung bet ©Unben*. S)«nit fadtn bit )u
6trtitBinttu 3mtcttn geftifutm Snefftn, bit fDgtnannttn SatiomiiTett,
bamit alitS b(a, uoburi^ bae .eEpmiiibigt ^tftsment ®«ttt< in
bit ^e^f(fiaft bte gotHofeften @em(nnt8 gtjogen iff.
SStnlgti fc^Iimm ftt^t ts mlt bti Zsufe; fit l^, ®att fti
SDanf — ,unbtf[f(tt unb uuDtigifttt" gdilitbeu, abei freiUt^ .bit Jhaft
nnb ^Hortt bltfte ©atrameuts" ^ot man audf unterbcttdt. SEBtr
Dxtg ucd) ttmai oon i^ttr a3Aeutung fUr bas ganje 8ebtn, Don
btr ^trilti^tn (^rtftltc^en Srel^it, bit fit Dcrlel^t? @te^n nl^t
bit fcQpft ttfnnbentn @eIUbbe, bit btn ®faubtn fi^iibigfn unb bie
iSnft oec^itlii^ett, in ^O^trtt S^Sfeung a(e ba« ®tlttbbt btt
Xouft? @o ^at bit X^ionnei bte ^fttame ani^ bitfte @atra'
mtnt Dttbunttit; nti^t mtnbei bit S9uge, biter mu^ ale Sattoment
antrlennt, utnn aut^ aU uiinbtcmtrttgce, bran i^t fe^t bae pil»t>
bate gOttiid) eingeftttt 3'''^"'' — ^' '^ ^'^^ ■'i" ^9 unb
Stiidtt^t ga Xauft", — UDgegtn bti falramtnllii^t S^atotttt btc
Ubrigen iDmlf^en @aftamtnte, girmung, iS^e, ^citftcrffiel^ It^te
£)lung nimmtrme^r eirateftn nttbtn lann, fonbtm »ie ntdes anbcrt,
UKte ei babti bffprii^t, ba« pUpfAviit (S^ecei^t, btr piitptifl^t
gaiibat u. I V). tiimiFi^t lErfinbung ift, mifacc ®ott unb (tin
assort — tint (pii&q(onlf(f)t @tfang<nf4aft ber ftit^t. —
2)tt tbtn befino^ent ©i^rift gt^iict gu ben gtifttSmtt^tigfttn,
tDeiijt iuttfa \t geft^ritbtn. 3t>n erptnmaU nmrbc E|itr au4 mlt
Disiti.cdDi. Google
272 Scbtutung bit(ct @c^i;ift.
ft^atftr, auefdilitgenber Seftlmml^tU nli^t an tincr ISinjtIfragt,
fonbtrn fo jtmatt) ait btr ganjen ^t\liU^tt bit gtnaftlgt aSlbeiy
fpru4 }tDifc^cn iBmlf^tt ^t^ie unb Sird|tntum unb bcr l^tiligtti
©(^rtft a(a btr alltinigcn iQutUt unb 9Iorm bed (^rlfil[i(^en ®(au<
btnt erultftn. 3r btr ©dirift an btn Slbil ^attt tr fic^ faft nui
auf JRtfocmaiionfiDoif^ISsc bifc^rtlnft, ^icr, auf rtin ctUgiafim
unb t^te(ogif4ttR ©tblttt, Flti)(t fii$ iutiftv fouoeriln uitb entr^ctbtt
at« Shrift unb als 'Sottot bti Z:^eotogic ftlbftiiiibig gtuift^tn
Sia^rim unb galfi^tu, mani^tS l\9 auf bU ^At ttartrti Sf
tcnntnls ucrf^ltbeuti. !Die {ii^tit gt1tl)rte ifitiotiflfii^ruRg bHinle
i^rtfi Qtnbtuds nid)t ottft^Itn; btr Umftanb, ba§ bit ©thrift
(attin!f4 gcf^titben mar — ft^r 6a(b eifcQun aui^ tint bnitfc^e
tibtrftgung — , ^at i^m befonbcts audi angtr^otb S)tutf4(anbe, no
man niifit in b(m[iC&tu Sllag ale in unftitm aJottrtanbt unitt
btt mattiiiQfn, man mBifitt faft fagtn, p^^fif^tn ScbrUdung
9{omf ffufjte , Ditit Sln^iingir gtnonntn. Steill(4 au4 oittt
®tgttir. 33it Srt, Init tr btt bui(^ bit SCouft trroorbtnt ^uU
^tit bf« S^rifttn, btm »^ti btr ^a^ift noi^ irgtnbtln Winf^ ba«
9l(d|t ^at, o^nt ftine Suftlmmung audg nut tine @i[bt aufjultgtn,
bcfpiii^t, mar botli mancfitr jmigbtutung auSgcfe^t, obmo^i tt ^itc
Don btn SJti^iiltnifftn be8 bUrgtrtii^cn StbcnS uiib fcintr Orbnung
gtlnjli^ abftc^t, unb aubttfcits Immtr uieber bit iOtrfifit^tung, bit
XQronnti ju trtragtn, tPttont, unb nut oor bti fttttnoetbtrbU^en
3uftimmung ju bccfttbtn gtraarnt ^btn mid. iDligotrftiinbli^
uartn autf) man^t Ubtrtii^ne @% ttbtr bit Ig^e, bit, oon mo*
btnicn 0tgntrn au6 ban Sffot^mtn^ng gerifftn unb in i^itr
9Iadl^t ^ingtfttQt, au4 man^en Scommen Don E|tult gruftin
ntoditn (Bnntn. $or aQtm abtt mag bit trntult SUtrmtrfung bt9
ftonftanitr ftonjiU unb bit <£ntn)triuug bte ^eiligtn 3Rt6o))ftrd,
btr £Qtrfii^tbatung btr giittli^tn ^trfb^nung, mon^ftt noi^
©(^nanttnbcn jurUdgtft^rtcft ^obtn.
Xiag et btn 3arn btt ©egntr nnt not^ tt^S^tn ntrbt, ^t
(t gtiougl, Qbtr au4 bit ^nbt oon btt nun nirltii^ ertafftnm
SannbuUt ^t i^n ntnig btuntu^lgt: ^34 ^Brt nSnitii^ tin ®t*
rU^t*, fagt tt am @(^Iug, .bag iDitbtt JBuUtn unb pflt^ftli^c
Stttcrjtiifitn wibcr mi^ im !(njugt 0nb, bur4 t'i* ^4 )»™
Disiti.cdDi. Google
Sofi^bnu 8turt(iliuig fttiKt etddntg ]uc JHn^. 27S
Sibcrruf gejiouiigen obtr fUi tlntn Stin txttUti uerbtn folT.
3ft has tDQ^r, fo mill ii^, lug birt OUi^ftin lin ZtH mtinti
fUnftigen Stbtnuffi fein foti, batntt fie f1cf| ttii^t jn tetlagm
broii^tn, i^te Sl^tannei Dfrgtbenfl oufsebtafcn ju ^Ipen." Unb
bacuntii ft|t er in Inttinif^tc ©fta^t ben^ccS:
„^obe8, gelnb Bott araer SBnt,
£cr nigt nt4t an fl4 fttcbli^ Ont,
Set lu un* bxingC bae ^immtliti^."
S)ag Sut^ci mit btcfcr Shrift, mtnn nidgt fi^on ^W' ^'>^'
lomnmt mit bcr lOmifc^tn ftitc^t gt&tpi^cn ^attf, lann filr und,
bit mir bas @anjc Ubei&tiden, (cincm ^mrifel unterltegtn. Z)a«
^en abet fdnt tSrtunbe unb nnpnger Ittngft nld|t fo anseft^ea,
not$ mcnigti ti fttbft. „®ogar am tuiflltftltditn $ofe migfttl",
icic Sttt^tc fi^Teibt, ,Mt ®4rift an bm Sbtl nli^t ganj", tvaS
aQtrbinsS noi^ tcint ^uftimmung bctieiitcte, bo4 ^Qtte fl^ Sutler
foilna^cmb bte So^ItoDllctie fcineS gUrjltn ju trftcutn.
SDtertiottibig , nle langc man f1(^ in btr unRann Unttt*
fi^eibnns iuifditn riimifi^tc ftiri^e unb tOmifc^tr ftnrie jffiel, tro^
Ititmeiligei tii^tlgci tl^nung fo oitttfl nut ol« a&trtnnbart %u*>
nUc^fe anfa^, ttoS jum Inntrfttn SBtftn bitfee Jtirc^tntumS gt>
^iirtt. abec te tegrtift ft4 au9 titter Qtmerfung ISmftre, btr
iti fener 3'" tinmat borUEitT tfagt, bag oitie fSifdjIit^trtotift
€ut^ bte^tb ffir (tinnt St^tr Eialttn uottttn, util tx nii^t miber
.bit jtviilf @tUdt bed i^ri^Eic^tn ®(iiu&tn«', b. ft. ba« apofioUf^t
®(aubtnebetenntnie, h^re.
^ieratt alfo tnlipfte man in mani^en fftttftn bit {Rt^tglttubig'
Itit, }ug(tid) tin SBtatii bafttr, bag (Ung^ ttti^t aUt, bit Sut^trd
St^rt jufKmmten, fii^ mit it|m (tbigtii^ auf bit ®4rtft ftU^ttn. —
Unb utt oitt gait i^m ftlbft, tio^ btr fii^ anba^ntnbtn StrinntT>
lii^itng bee Stgnffe« flicdit, bo^ ncif) bit 3"S(4^^S^t JU t"'
Mtrtn , attgtmtintn ffir^e. Wt (£ntiUflung ^iiltt tc btn &t'
banfen tintr 2:rtnnung Don her jliiit)t jutUiIgtuitfni. Um btr
iSintglcit btr flici^t loiatn, fo I|atlt tr tnit »lliffld|t auf bic
Aolbt, EWfltT, 18
3,;. Google
274 e>stnM Urtril. iva^t luib SRdawlt^n.
^tntti ttK&tt, Diiiffc nun aui^ 9!nfi^itbtn^(tt in bet l^tologifi^
SIuffaffunQ bulbcn lOnnen. Vbtt mllittt man i^n mi b'U Semia
bi^btn? 3n Sdiseburs |atte tr auf bit ^raqt, wo er, uxnii om^
[tin ftntfUtft it|n ni^t f^ti^e, )u bltiben gtitnte, geantttiorttt:
.Unlet bent $lninitl', fo bai^tt (t oh4 kH €14 ntit ^tbimlni
an fcine 3utunft abjuquitCen, mar feint ®aite nidit. ,<£» ftt^t
aUti in ©otttfl {lanb, et mitb'e no^I ma^en", bae mac unb blieb
ftin ©Uube. Unb trofe bc« {itbttnben SeifaQe bet Steven bet
Nation, raft^rcnb fein Slame auf aller iiipptn mar, ^altt tt taunt
tin 49e)Duglfeln baoon, bag tt ee mat, btfftn eetDaltigeS Sort ble
gtofe Veuegung ber ©eiftet ^tTDotgernfen. .SicUei^t bin it^
nui ein JBotlSuftt $^ilip)}i, ilim noif) btm aSoi^itbe bt« (Sliad btn
SJtg ju Ewieilen in @ei^ unb Jhaft" So gemattig imtioniette
i^m bie nt^tge JSefonntn^cit, bie f^^tmotiri^ DertrilitSftrebtnbt,
t^toUgtfi^t Segabung bee jungen grtunbed, mit bent tt atlee be*
fprft^t wb btn ft mie eincn Sugapftf ^ilttte.
Unb nft^ttnb aUtS um i^ ^i tobte utib gSrte, ^etub unb
gtinb ba« $ecttnbreij|en M JUugftcn Zaqti ttttflrttte, man aiit
01ngtin quf i^n iBie«, at« btn, an btm fid) bit aite Stiefognng
RftUlt, ,bag tin SROni^ bit beutf(^e Station in grogtn 3iituQt
ottfU^ttn meibe", blieb er ftlbft ru^ig, nt^igei wit nor ban
@turim, immer im @tfU^Ie M gtogen ®ttnt>ti9, fKr boi er bie
Steunbt )u Iitten bitttt, abtt ftinte i^Dttrt gemig.
^aQon giebt iaS berebte^e 3t»S"i^ fi'"' @(^tift ,$on btr
Stti^tit tinte e^iiftenmtnf^en", oitUti^t bit ft^On^e
@i$tift, bit Cutset ie gtft^titbtn, mt^r ba« fRtfuItat teligtttfce
ftiinteni))[alton, a(0 t^eologif^ti Htbtit, eine @(^tft ooQ tiefec
m^ftif(^tc ©ebantcn, bie mit i^ter cinjigartigtn @4it^itng be0
IDortee &ottti unb btm flcttn mmii atif bie tealcn iBer^&ItnifTe
beS etbeit« biH^ immtr ultbtc ttbtt bie <Stban(tniDeIt ber Wtiiftit
^au4ge^t.
£)ie bab^Ionif^t ©efangtnft^aft btr jtiti^e ^e er barget^ou
unb i^re gtfftin )u Ibftn gefui^t unb babti gctfagt, bag man fo
menig Don bee ^trrlii^tit ber i^rtfllii^n gtei^tit mifTt. 3«^
malltt et ftTbft jtigen, nae e« um fie fei unb raic fie ju Ittcit.
■„lSi ijl ein (lein 8ttd|[ttn, fo boS ^ofiiei wirb angtft^tn, ebtt
Disiti.cdDi. Google
boi!) bie ganjC ©nmttie tinrt ifirtftlii^tn geixne brinnen besiiffen,
fo btr ©inn Deiftanbnt mitb."
StDn®Siijt ftcDt er Doran: „<Stn S^iirttnmtnfdi tft tin
ganj frcitr^tir liber alle^inge nnb ntcmanb untec
t^an"^ unb ,Stn S^riftCBtntnfiQ ift ein ganj bicnftbarei:
Ant(^t alttr :C)inge unb ttberntann unttrt^an." "^yn
f(6eti)bart SBibeifprui^ (dft fi^ fosleidi, benn tin e^rifttitmttif^
b(pti)t au8 jtDcirTttt iRatnc, geifitltc^r unb fttblii^tr. Sliuf) fcinn:
geiftlidten 92atur ^tigt cr tin tnntrli(f|tr, ntuer 3Retif(I|, nai^ btr
[t^Ii^tn tin ptif<f|Ii4er, iiugti(til|tT, alttr aRmfd). ^a gitt btnn
btr etftt @a^ ffir ben 9cifti()(n, tnntrii^tn 3Renf4en.
Sa« ^t{ftn btmfelbtn etfimblitit unb gilfc^e unb Siei^it
be« getbte, (SfftB unb S:rinltit unb SBo^Ileben unb snte %BciCe,
UHie fi^abet i^ffl ®tfangtiie, ^ungtr unb 3)utft unb adt ik
itu|trU(^tn X)ingt ? ©it rettfirn aCe nit^t bie an bit @ttle. S)ic
©eele btborf btrm !einte ju (ftriptidjtm Stben, (fitiftli^K ©trttft'
tigteit unb gtti^eit, nut ttntS btbarf jle, baa ^of^fiettigt Sort
@Dttte, bae $Dangt[ium gffctfti, aQtr ®m Dotl. Stufgenommen
adtin bnri^ bni ©lauben, brinst ti oDtS mit fit^, ^trgtbung
btr @t)nben, @trt(ttlgtti^ griibt unb grtiEitit. Tin @taube, btr
IKO e^tifttn }uni e^rifttn tnn(^t, tft fein tinjigtS Skrf. 2Btc
on eiirtftuin gtaubt, btr ^t bte (Srfllllung bte ®eft(t8, E|at, mi
Ut ®(bott forbtrn, bemt ftine Sttle otrtinigt fi^ mit Stiri^o
uit tint JBraut mit i^rtnt a^rantfgatn, gitbt i^ aUt i^re ®Unbt,
trnpfSngt con i^m buri^ ben SRalfc^a^ i^rtA ©taubtne oUt feint
(Strei^tigttit, ftin tmigte ^litptrtum unb fdn ^trrli(t|t9 ffiSnig*
nii^. @D mUffen bcm S^Tifttmnenfi^ oQt ^ingi, toenn er
i^tr au(ti nii^t bebaif, fonbirn i^m btr @(aubt gtnug ift, unttrt^n
ftin nnb litlfcn ^r StUgltit, Sob uiA giben, ®uf(« unb 49bft«.
SBtr nag auSbtufen bit (S^t unb $libe tint« <Sl|rifttnmtnf4tR?
Tjaxdf ftin fliinigrti^ tft ec adtr S)ingt mdt^tig, buri^ ftin
$titfttrlum tft tr ®otte« tit(ic|lig, btnn @ott t^ut, nme er bittet
nnb »ia, mit bo gefclirieben Pt^ im ^fatter: „®ott t^it btn
SBiHen btitr, bit i^ onruftn unb tr^iirtt i^ ©tbtt." @o ifit tin S^ri*
fttnnimfi^ feci »on alien 'i)ingen, ilbtr aKin 3>ingtn, unb btbarf ttintr
guttn SSerft, um fttig ju mrben, benn tr ^t fit Ini IHaabtn.
13*
Disiti.cdDi. Google
276 „8i>n bti; gn^tit tintl ts^tnnnnfi^''
„ffiarum finb btnn abtt gutc {Qtife gtbottn? @o ntDKnt
toir QUttr S)inge Fein unb ni(^t9 t^un. 9Ma, lietPtr 3Stnf4, nii^t
a\\ol <&9 toiire mo^l fo, tutnii bu aQcin ein inntclii^cr SRcnf^
tDttctft, unb ganj getfttii^ unb Innetlii^ gttaorbtn, mi^ti nlc^t
gtfd|it^t btS an ben llingftin Xag. Ss ift unb biiiit auf Stben
nuE ein. Sn^tbcn unb 3unt^'>*<" f tDet4tS erft in imet 9Bttt
oalltnbtt micb." XUium gilt au4 btr anben @a$: .(Sin
e^riftenintnf(^ ift tin bitn^bater finedil unb itbtrmann untcc
t^an.*
Ob tt n)D^( gtiti^lftrtlgt ift, fo bttibt et bo(^ no^ in bicfciti
Itib(t(f|tn ^ita, tin SRtnf<^ untn 3Rttif((tR. @o mug tc btnn
au4 bitntn unb mtcfcn tm Slamp\ gtgen fein $teif(^ mit ftinm
Z&fltn unb Scgitibnt bnrt^ Sai^tn, ^a\ttxi. unb Scten, fctntn
9ctb ju Kgtcrtn , bnmit et btm ©(auben unb btm in*
acnblgtn SRenfificn, bet ,mit ®ott rinff, frS^lti^ unb (uftig
i^" unb in ftcttr iiibt ®ott bienen ntitt^te, tmmtt gtelcbfdimigcr
mttbt.
W>tt bet 3ntnf(^ [ebt itic^t allein fUt Ht^, fonbern au(^ fftr
alle iDlenfi^en auf Srben; ja re Itbt Dictnu^r aQtln fiic anbite
unb nti^t flit ficb, btnn baju ma^t tt fli^ fttnen Sti6 untcrltian,
urn btfto tt^tfffiaffenct unb ftelec anbecn bienen in tilnnen ; batanf
tnng et aUein fe^en, anbtm ju nil^en in aOen Xltngen, nid|M
boTtn JU fueben a(0 gilttlit^ce SEQo^fgefaQen , bem 9t&4ften go
necben, mai t^n Sbi^ftu^ ftlbft gcrootben i^ — „et fdbft tei^*
U4 fait buE^ bie gUUe unb ben iReii^tum feinee ©taubene".
@o i|t bee <£QtiftEnnienf(^ frei Don ben SJetten, mt\i et fie
felbft ni^t bcaui^t, meil tt in ber innigften SBetbinbung mit feinent
^tifanb bnr4 ben Staubeu adtfl ttat, uofl fcine ©etie bebatf;
abet tben getabe batmn tann et nii^t tmbcrt at« bitntn unb ^an*
bein fUt ben 9}ttd)ften in lauttt Siebt. ,®o fi^itefien mit btnn,
tin S^fiftenmtnfi^ lebt nit^t in fid| ftlbft, fonbetn in (S^ttflo unb
ftintm 9}ii(f|fttn, in S^vifto bmit btn @(aub(n, im iRtt^fttn
imd) bit Siebe, obec et ift tein Shrift. iCutif) ben Slaubeu fS^tt
er bitifluf Uber fii^ ju ®ott, buti^ bie Siebe fQ^rt tt uteberum
unttt fitf) junt 97ti4fltn, unb bleibt bedt itntnetbat in ®Dtt nob
feintt 8i^t, nne S^tiftuS fagt 3o^. 1: hSBa^tlid), ii^ fage euifr,
Disiti.cdDi. Google
9I(ne Untn^nUuitBtii mU Vliit% 277
Don nun an twrtitt i^c ben ^Ittitnit offm fe^tn unb bie (Sngcl
®ott(6 ouf unb nitberftelgen auf bee gjitnf[6tn ©o^n."
Ciae ift blc geiftlii^c unb ma^rc J^ti^ett, bii unfert ^jtn
frtt mai^t Don adtn @Unben, @eFt(en unb ©tboten, lote $auln8
fagt IXim. 1; ,!Dein ©eieibten 1ft Irin ®t\t^ gfgcbtn", tine
l^et^eit, bit aUt (tugrrtn giciEieittn iUiertrtfft, fo tatit btt {litntnel
bie Srbe iiberiagt; bie toffe un$ ®ott rn^t Dirfite^m nnb be*
Bw^ren. Mmen. —
Till beutfc^c tUcjcit, aai) erbaulti^tr gtl^afttne Xnegabe bitftr
@$rift, btrtn $auf)tpunlt( im Obtgen tnttgctti(t lourben, mUimttt
cr bent'StabtDDgt SRii^lpfoibt in 3Q)idau, tinem tieffUdten frotmncn
SDIannt, Don btj^en ^ietit }um (EDangtlium tr burtfi ben 3°>'i^ou<i^
®tt{it(ii$tn Oo^anntS Sgianne trfa^ren. tibrigtnS ^atte bit
©thrift np<^ ben btfonberin Bti^tdr o'^ JBeigabc f^i eintn 5ffent'
(l^en ©enbbrief gu bientn, ju bent fii^ Sutler Iiatte bertimtnen
(affen.
1)n ungliidiii^e Unttr^Snbler Satt Don smUlig ^atle ben ®e'
banten nof^ itnmer nidtt aufgegebtn, tootniiglic^ ben Slu^tn ju
trnten, ben gefit^clii^tn {lanbeC beigelegt ju l|aben. Site @tau|]tt
(Snbe Suguft tin Sluguftinerfapitet in Sieieben f|itlt, auf betn er feinc
Seiicbe in bit ^itnbe bed Stncesfaud Sin! tegte, mar aui^ anilti^
trftfttenen, nm bie gtirfprac^t btt ffiloftertprUbtr bti iaUja }u er>
bitten. SBae er je^t iDUnf(^te, uar niii)te anbered, a(d baf Sutler
in einem offtnen S9rieft bem $a))ftc in Oder iDemut ertl&cc, bog
ei fiine ^eifon niemafe ^abc angreifen nollen. ^anm DttfpTa^
fi4 mm^ bit befte Sirfnng. Sut^ fTcilii^ ni^t, abec er cr<
Ititrtc fi(^ bertit ba}U, bem am(ti| btn @tfaUen gu t^un. .SQiae
lilnnte i4 (eii^tei unb na^rer f^rtitptn", mtinte er. Sfierblnge
tDUlbe er fl(^ pten mUffen, babei ben piiffftli^en @tu^l ni^t aUvt
^art onjutarien, bo(^ foQe er „fein ®a[j' f(^on betommen, litxitb
tt am 11. September an Spalatin. ^tocb ^Qtte tr fein SStr-
fprtt^en nlt^t erfUUt, ali ber pSfirili^e Sann jebe Sffieiiemng
Aberfiuffig erfi^cincn lief. 9Ib(r Snilti^ ^offte av^i itgt noi^.
Mnd) ant $ofe mar man bent ©tbanftn gentigl. 9Iuf tiner per'
fBnli^tn ^DfammtnTunft tm Hntoniteitfofter ju Sii^ttnberg, wtldit
btr JtnrfUrft angeorbnet, rourbe bie ©oc^e am 11. Oftober Don
Disiti.cdDi. Google
238 «Mtf on ben V«Vft-
mutm mtffmttU, uab Sutler Dccrprac^, ben 0rief ju ft^relboi
unb iE||i juglet(^ mit einttn ffieiti^en, in bent er ftine ©eft^ii^tt
tiiifHa unb aUte tax\ Sd fd)teben rooQt, an4gt^en ju fafftn.
Um btn Si^tln jn Dtmtttbni, aM fei np bte Sufle ble Sti'
auIafTuno boju, foDtt er auf ben 6. @e)]tember, idd^I ba« ^otnm
ber iirff)rUngli4|cn Sei^anblung, jurtidbatiert nerben.
a{lerbtits« ba» $rivat(dKn be« ^fflt^ ^utte ei nietnate on*
geta^et, unb mie fdion frU^et, Io6t tr aut^ iefjt bee ^apftefl $er<
fi)nU4(citf feintn ^o^n unb ^errttcttn Sht^m, preift fetne grSmmig'
fett, um becen ntOm tt vert tnOie , in btfftcen 3titen $0))^ p
fein; abet utn fo fdlSrfec nnb um fo jointgec unb dtdfitfiUloFet
niift (t i^m alft bie belanntcn Hnt(agen gcgen ben tiinttfc^n
@tu^[ Ine @efii^t, gegen bad ©obom unb ©omocta unb SBoibli*
lonien, „eine SIRorbgnibt &Ut atU Wloibqwhm, tin ^ben^oid
ttbec ade enbtr^fiufer, tin ^aupt unb SReicQ oQcc Siinbe, bc«
Zobti unb bet tStrbamntnie, bag niifet roo^l ju benten ift, loet^e
iBoe^tit no4 gunt^men Ibnnte, n»nngleid) ber nffinb^riff [elb^
tlbnt." ,3nbe« fit)e^ bii, ^eitiget Soter 8to, wit tin @4af unter
btn XBUftn, gttl^tDie 3)anitf unter btn HHmm, unb mit Sjtdiitt
URter btn .Sfoitiiiintn. {BaS tunnft bn Sinigtr mibtr fo Did
milbe SSunber?" — .(g« ift au« mit bem rilmtf^ett @tu^I, @ottel
3orn ^at i^it Werfaaen unauf^Urtic^." & foQte mo^I bee ¥a))ftrt
unb ber ftarbiniUt flufgabe ftin, bitfem 3ammer ju tpefiTen, abei bit
ftiant^cit fjiottt ber ^vjnti, $ftib unb Siagtn lUmmtrt (ii^ Ri^
um btn gn^rmonn. Da Dfln ee bem Voffl ju nttirfi^en, ti
mare bieftr iS^it (tbig, bie einte ^ubaS Ofi^ariot nert m&ce, fo
miSbiaui^e man befl ¥a))ft{0 Xitel mib (Semaft, Ine @eute jn be<
fd|iibigt» an @ut unb @etl, ®iinb unb ®(6anb jit mt^rtn, bttt
Olaubtn unb Sa^^ttt ju bttmpfen.
IBiit man gcmttnf^t, erjii^It er feim ®ef4i(^te, mit ft^arfn
Snflagt rotber (tine SHberfai^, Dor alien <£d unb bte „fligea
O^tnfingci" bee $a))ftte, bb i^ jU eintm ^albeett moc^
„beT aUt ^inge ju gebteten unb ju forbtm ^abc*. Sr legt ftine
®a(^e in btB ¥apftt« $Snbc, bem er bo4 nUt frine ^rioittgin
ale ©tatl^Itcr e^tifti unb aUeinigen Slueltget ber Si^rift att
i<^vmt 9rttiimtr abffiri^l; cc trbitttt ^4 ^m Drieben, nok
Disiti.cdDi. Google
«ritf an btn $ai|>f). 279
au« btt fitilitgenben Si^tift milge ber ^apft „elnnt gutcn SBunf^
unb anfang bed griAinfl fc^tntdtn", aui^ baraue erfc^n, tnit
meti^cn @ef(^tlften cr am Hearten umgc^tn mli(^te, — abcc untcr
ueti^en Stbingungen? „^ag 14 foQte mtbeicufcn meint Se^te,
bo mirb ntffits au8.' — .IQajn mag icfi nii^t Itiben jRtgtl ober
anage b[( ©thrift auejuUgcn, bitwril biS SBoct @ottt«, bafi a(fe
grei^Ett h^Ed, nitfit foCl no(^ mug gtfiinfltn ftln." — {tiecnai^
ift ee fi^nicr )u D(rfte|cn, nic ni^t nut Sniltil}, fonbtrn aui^
Unelan^i^on fid) Don bttfctn Slriefe, btt Qcnbe Oltober gtf^riebnt
uRb SRttte 9^titmbtr ausgtgcben ftin roitb, cine SCSltlung Dti<
fpcti^tit tonnlt.
Disiti.cdDi. Google
6. KaptteC
iDtr vit^^lii^e fima rmi Mt lEntfi^etftstig in tttprmf.
Si^on lange ^atte fi^ M ®tTiii!()t Dtr&reitct, bag ber ^a))^
tDirtli^i Sut^tr in ben 8ann gtt^an, (Si tnit riner bacauf btjlig'
Ii(^en 43pllt unttTUiege fti, ate man iSnbe ©(pttmbtr in SStttni'
t)(T9 Mt fti^ert ftutibt tmpfing, bag t» f4 mirtlit^ fo oer^ittt.
ISnbIi4 nor ee (&i gelunsen, bit rSmifi^tn 9tbcnEtt(^tciten ju
Ubtminbtn. Unlet ftlner tigcnen iQet^itre nat^ [angen Seralungcn
mat bie SannbuQe am 15. Stunt 1520 enbglitttg fertiggt[lellt morbtn.
@tt mar in btn ftittlften SluebrUdcn abgefagt. ©te begtnnt mit btn
SSoxUa bes 74. $fa[me : „Wta<l}t bti^ auf, $trr, unb rii^te beint
@a4e, gebenfe bet ©dimod), bit btr son ben SE^ortn wiberfa^it
ben ganjen S:ag. Sleige betn O^r ju unfeten :SJitten, benn bit
gU^fe uoQtn bctnen SStinbtrg oeiroUftcn. Sin @ber au8 bcm
Salbe fui^t i^n ju jtrftUrtn, tin uilbcS Sier neibtt i^n ab
u. f. tp.* 9!i^t tnenigtc ale 41 ©d^e ^atte man aut gut^rt
@$clften ^erau«gegrtffen, @iit)C bet Derfi^itbenfttn 9rt; tnit bf
fonbtiei SSotlitbe bit, ffltfi^e bit ©tmalt btr Sltdn unb bts
$rieftertum9 antoftelcn, obtc mi) ben : .Xtit St^vc Dtrbttnnen i^
gcgen ben SBJilten bee ^eKigtn ©eiftes"; bagegen vat Sutlers
fiaupat^rt, ble von bet ©taubenSgrici^tigteit, nur inbirett berU^rt
3l}an fie^t, ivoiauf man ben gtOgiitn SStrt legte. grttltc^ ntaren
bit le^ten StuelaHungtH Sul^erS gtgen ble rSmif^t ftiri^e unb i^rt
@alramente in fRom noi^ ni^t bttannt. aui$ fciner Ocrufung
on tin Son}tI tourbt gtbadit unb babti ^eiruorgt^oben, bog etnt
Disiti.cdDi. Google
2)it SannbnUt nnb t^ic eiuittiliitie. 281
fol^t oQein fi^on m<^ ben Strorbnungtn ber '^Hp^t ¥tu« II.
unb 3uliu« U. tct)crif4 fci. Unftatt, ait ublii^, Sut^r noi^
tinmal ju citUrcn, btgnllgte fii^ bit JFurie bamit, i^m 60 Zait
gun SQibettuf )u gfinncn. 9Iai^ Kbiauf bicfci {^ift foQti tr al«
tin Iiarlniidiger St^tr, M tin Derborrter 2[fl Don bti (S^iifttni)tlt
ubgc^autn merbtn.
@o ^Bttt btnn 9tom ftln Icgtrt tDoit gefpro^cn. !t)n' ))er*
fMlt^t Sttnb, ber KnlUser unb 8tiii|tti iusfeid), burfte fie mit
pap^tlii^tT SSoOmatdt na4 S^eutf^lonb trogen. 3m September
erft^ien n bamit in iDleigen. !3)a« ^itt mar erceii^t, fo meinten
bie ©egner.
<&i tDor bi)4 eitt ©[^(00 iai SSaffer eemefen. S)eT Sanit'
fitral)! niollte nit^t jttnben. SEiie fe^t bie at^tung dot bti ftif^'
lit^en (Sewatt in beittf(^en Sanbtn erfd^iDttert mar, lieg fid; borauS
ttTenntn, mct^en gcttngen Sinbrud Me fjUpftlii^e Suite mo^te.
Snidit menigc S3tf4fife fanbtn ee uconQejeigt, blcfctbe ju fmEiIijiertn,
nnc fct|r au(^ 3o^. ISd brdngen moi^te. 3"""^ burfte btifelbe in
tne^rertn 33iticefen bte SannbuQe anfdjfafi'n (affen, unb ei fdjeute
fli^ nid|t, oon bem uner^ilrten iRcd|le ®e&tau(^ ju maiden, mi)
9e(ieben etnige Slnpngcr Sutlers — e« loaien bie !Ibt[inannr
^iiflielnitr, ®penglet, ou4 Sutlers Sollegen,-€artftabt, gettitir^en
unb btr $rebigti Sgranue Don So^^^""' fti"' perfSnlii^en Beinbe^
o(e SSlitgebannte ju bejet^nen. <Sr Iiatte auid ben ISifoIg, ba§
bie beiben erftgcnanntcn in ber gotge fii^ btugten; Me {jauptfai^t
toat aber bo4, met bad pttpftlti^c SScrbammungeutttil gigen Sutler
auafb^ren mUrbe. HUe (^riftiii^en ISemlten waren, faile Mcjer
nti^ niebeiriefe, unttr Slnbroljung fi^nieret @ttafe oufgefotbeit
aorben, fii| feinei ^eifon ju btmilt^tigen unb i^n in bie $iinbf
bee ^opfted gu liefern; abcr t0 rU^rtt fi^ niemonb. Slielntt^r
er^obcn fi(^ gemic^tlec ©timmen auti) Don fDl^'n, bie fic^ bureaus-
ni(f)t auf Sutlers @eitt ftttlen niollttn, bit in bem 3$0TgtI|cn beS-
$a))ftee eine unge^eure ainmofung, ein (Eingreifen tn bie iRei^tc
beft JtaiferS unb bed S^etdite fo^en nnb empOrt barliber niartn,
bag man Sut^ti o^nt Ser^iir Derurteilt ^abt. Son alien ©eiten,
out aQen ©tftnben betam et aufmuntttnbt SBoitc ju ^brtn.
Spalatin bctidittt ttntnal vxt jtnrc 3'i'> bo§ cr bet 8ut^ft on
Disiti.cdDi. Google
282 nufna^inc bn; Siillt. OCBttiMriftni. ftjifKlIatiott.
bit SO erteft Don ^Uc^cn, fDitjtient ^n Qenen unb 9t\^tm
0116 alfcn bnitf(^«t Oauen oorgcfunben ^c, son ^Bmineni bit
vail bee S^mttj, oom ^etSBOu IiiB >"4 Socmen.
Z)ic CBittcnbtrBcr Untserfitfit befi^Iot, bit SuUc nii^t )u Dfl;<
6fftntll4en. SRon gob ^anptfft^ltdr al« tfcnnli on, ta§ tier fnfft
(aum baoon ttmae tuifTen totrbt, obtr nur buit^ (Si oufgnciit
VDrbett fei. 3)it turfiir^bfecn 9tatt tnaren bamit tinBtT^anben.
Sctgeblid) fiufitc Sd bit lUBtno^enbtn Oif4iiff jut tlBefli^mng
btr 49amibuae ju btntstn; fit uarcn ntadtttrt.
. Son biefti €citt ^tte alfo Ihit^tr juiiil4ft nl^ gu fiii#ni.
Unb baf i^n btt Sonn bt« ^apftte, in brai n (ifyclftM ftUft on*
urtcilt fa^, tniitrii(^ nit^t betli^ite, broui^t taum no(^ Qtfogt ju
ntrben. ©tlegtntlli^ btmtrfl er tinmat feint gnnbr barUber, bafi
n bard) bit S^imnunilation mtt Don ben Scfc^tR fttntA Oibtnt
getDfl fei: nnr im fflofter unb im 3RbR4*Ueibe gebenle er ju
Mtibtn.
X)eT lOtmn M $apfttfl Mranfogte i^n nit^t, qu4 nnr eiint
tinjigen @af} juriictjuneitinen ; feint gtgtn bit Snllt gerit^tden
ZrottQle, in btnen tr fti^ anfongA nod| ben Snfc^etn gab, all
i^itlte er \\t flir dnt Sitifdie SdCf4u>i8< 'uBn on ©^tirft nt4tl
JU mUnfdKH itbrig, ttur betonte er bm^ tlarer unb beftimtnttr att
ft&fftt bit ^ti(ige @4rlft at4 bit oUeintgi ®ntnb(agt beS ®tan<
bene, nw^ bet atite geric^tet bitrben mUfft: ,X)it @4rift i^
tinftT 8teil)t unb Z;to|, batnit Dit auife einem Snget oom ^imntei
negen uibcrflreben, tntt ®t. fautue (9a(. 1, 8 gebeut, gefdinieige
tinttR $a))ft unb jtonjU."
®Iti4n)oi)t tmniertt ec auf ben Slat gnttr ^nunbe, baorit
t4 nii^t ft^eine, baf er anf fein gute« fRetlrt Dtr)i(^ttn noQe, qm
17. 9!ot)cinbet 1520 ftiiit StfipeEIalian an fin fiet ^jA^O} ftni'
jiriQin, 6a< ttirUtcIi etmafl fei, aw^ nenn ber ^|>ft mit feincn
2>col)ung(n es ju ni<l|ti niad)en noUe, ,fo ei oo^C neig, bag,
mitvo^t ti noi^ nit DctfatRmtlt ift, fo finb be4 bte Dor^nbtn,
bie ht tin ftonjUintn gefibrtn, niimli4 bit (I|ri|tli(^e iSemtint.*
Dltfe aptUation mar freiCii^ mt^ tine HtiHoge bt6 fopM w
bem AalfcT unb bti tnettficfieH @inalt, bie er briagenb erfu^t,
jnr &ieberf|trfleanng ber lat^oUfc^cn ZSo^r^titcn unb ber £^
Disiti.cdDi. Google
Sic $affnung(ii auf btn Saiftc. 238
®Dtte« fl^ ftincr SpiptQation acgen btn (laplittt^nt So^nfinn an<
iuf^IUgen; imb noi^ cinbringftc^et crma^nt a in btr (lateinift^en)
©*rift „®lb(r bte SJuKt bt« anti^rifi*- ftoiftt anb gftrpen,
ni^lt ju filiiDeient gu ben auS btr ^itft lommtnbtn Sttmmen btS
«nt(^rift8. aSie mirb fii^ b« floifer boju ftedtn, baS mat jeftt
bit aHqtmmt g'rage. —
Snit grtubcn ^atte man Dtrnommen, mag ffCnig Soil fdton
im Ottober 1519 btn ®titnbtn vertUnbtn titg, bag tc t^ieben
unb 9I((f)t unb gutf Orbnung im ffitii^ aufrii^tnt uoQt. Sbct
noe emactttt man nidft aQts Don bitftm Snifttn I ^fler ^crjen tnt
'fSotte f(^(ugen l^m tntgfgtn. 3cber @tanb ^attt feint befonbercn
-£)offnnngtn. Sit n fcin iRtgimcnt auffagte, bit abroIuHftifi^tn
tRtigungtn ftintt fjianifi^tn Sorfa^rtn gefeaentlii^ au($ fl'Snillbtc
btm Sitxai jnr ©titung ju btingtn otrftanb, bason nugtt man mo^t in
^tutf^Ianb noi^ ntc^ts. Senn trgenbjnnanb, ba mar ftin Bmtiftl,
-in btn augtnbtidd^tn fjotitffi^tn mtb lir^tiditn Strren ju §elfm,
btm bro^tnben „9ranb Don ganj ©trmanitn" entecgtnjtilrtten
.DtrmiH^tt, fo umt tS btr Aaiftc. ®e bai^te baS SSoit, fo baditm
bit gUrrttn, tin Sriebrii^ Don @ai^ftn unb bet ^rftitft Don
URainj, bit i^n in tinbringti^en XBoTttn \it)oa am 19. gtbruar
1&20 cimo^nt, ftint Sttlft inS %ei4 ju beT^ttui'B'x ' )"> biino^
nQte iRtt^t, ®cfe^t unb gntt ®itttn in bet taifttloftn ^tit ju>
fammtnjubrtc^tn bto^ttn.
SSie Sutler felbft, truarttte tin grogtr £til btt bcntfdieD
mation, ba§ tt fti^ br« unreif|tmilgtg gcbanntcn Stt^ai anne^men
iDUrbt, anbttt, bit bem SSitttnbtrger QRSni^t ftfnblit^ gt^ntft
naitn , ^offien boi^ aut^ , bag mtt ftiner $llfe tine etnft>
(id|t 9Iefotmation ber ftin^c juftonbt fommtn toUibt: „aUe @lttnM
feien gebre(|lii^, juDotan bit ©tiftii^tn Dom obtt^tn bie auf ben
nlibtrftcn"; .Suri^t ®otttS unb brllbcrli^t Siebt unb 3:ttue fo gar
<tlof4tn, unb bieStd fo gan; oerft^it, bag a iti ftinem Solft,
3ubtii, {teiben, Xttrltn obti Zartann, in btt ©emtinb fo atg nlc
gtrtonbtn", fi^ritb bamafe ^itionQmue (Emfer in ftintt nl^t un*
.jcfi^ictttn (Sntgegnung auf SutQeiS ©i^tift an ben Kbtl unb
Disiti.cdDi. Google
2B4 3>it QoffminBcn auf btn Sniftr.
nUiifdltt .barum bctn jungtn (tetitn Ui aQtrgrogmiit^tigftcn flSnig*
itaiofi ble KBtiS^eit ®alDDtiini« anb 3)aniele". Wxt aaSi bit
tpfi)]ft(l4c flurie nuitt, bag fit nnr jum ^itU lamttun fiStratf,
UKnn tc i^c flctang, Don brc ^B^ftcn @maU bic SoUjit^nng In
49iiElt ouBjunirlen.
So lagtn bie Ser^SttntfTt, al« ffart V. im fterbp bee da^Ttt
lCt20 na4 Xxutfi^Ianb tam, urn fi^ am ©robe Jtarte bee @TO§a
bit ffaiftrtront aufjuft^nt unb fcincn tr^cn dtti^etag ju ^altnt.
iSr mar tio^ \tffx jung, taum 20 3a^rt alt, gort gtbaut, doq
inittlcrcr ©rSft, btafftn 8lntfl|}e«, noift bartloe, Don lu^igtr ^
tung, trnptr, als t6 feint 3a^rt trmarttn liegen, in {ebrat ^rttt
ein @fanier , obmo^I er gtrn an feint niebtt(finbif(f)e ®ebDrt t^
Innertt.
SS log na^e, btn jungen SBiftm fKr nnfttbftiinbig )u Iialtni:
H tomme nnt batauf ait, i^m nnb feinen Slatgefpern bit Singt
itn rt^ten ^tt^tt barjafttKen. 3tbe fartei ^telt eS fiit tin Seitfittt,
i^ i^rt ^[ttnt in bit {liinbt ju fpitlen; Doi alltn X)ingtn bit
^umantflen unb Slitter, Uttid) D. $)utten, gratij d. ©idtngot
unb ®enoffen, bie fi(^ tt^t ale bie Stirrer bcr (ut^etifc^en ^artti
g^&rbtttn unb mit il|rtn JtiitgepfilneR bit ganjt ®elt etfUlIttn.
SBer fit reben ^Otte, lonnte meinen, ee ftSnbe tine ganjt arintc
^nttt t^ntn, bit nnr i^ree iBlnfeS gcmilrtig wax, unb biemtiltn
Slaubttn ftt td Do^t audi ftlbff. ^tbtnfatle macfitt i^r ffricgB'
gfff^itt einbrud, Qng^ete bit fRomaniften, fife&ttt bas geutr, w
gretcrtt bie atlgtmtiRt Unru^t nnb Derpttrttt bit {loffnungtn btl
gtmeincR SHanntS. Obmo^I (le td nngein ^Srtin, bag btr ffaiftr
tton tiner grofitn ^0)1 ttrt^liditr SBUcbtntiSgec umgeben \i,
ineinltn fie bo^l . i^n f(^on btSIialb ttii^t fftr fi^ geuinntn jn
tJlnntn, meil er i^ncn oerpflli^tet miirc. SSar bod) in btr ^t,
ivie nir ^ilrtm, bie {loltung bet Slitter ni^t gana oline iSSebeutmig
far bic SBa^I ffarle nan Spanicn gtnefen.
j^itrnai^ glaubte man etmarten gn bttrfen, bag bcr.ftaifet fi4
i^ntn, ben ^atclotin, banlbar trmtifen mfirbt. (Se nar niitit
anbert btntbar , ate bag ber fioifer ftinen SSorteit erftnncn
nnb fi4 bet 9Iitterfd|aft, bie bod) etnmai ber fiern unb Stem
bee 9?ei(fie0 mare, btbienen roerbc, urn ^eutfi^Ianb non bnn
Disiti.cdDi. Google
3>it tSmifi^ca itqaUn. 285
tfimifi^n 3o4e ju btfrtten unb 8ut^r« Sltfotmgttiantnt auS*
„34 ^off bie [a4 fen unbea gut
@o flarolns, baS tbtt filiit,
3>ic fa4 tUt flir ^4 ii<:^iiitn.''
@o.fanfl man tin $icbc, nii^rtnb Sutler In feintr trtu^eriistn
3Qeife, ecfUQt Don bctn mttttlafterftdien ©ebanttn, bag ber Aatftr
bae $au))t bcr Q^rifttn^tit, btt S^u^^cri bcr ^ri^e \ti, mmm
toitttte, te \tl nur niitig, btm iungcn gUrften bie Slugcn ju 6ffnen,
utn l^n ffir bad SDanQtttuin ju gcwuinett. @a rt^neten bie ttntn;
ni[^t tninbtr gtfc^iiflis loaren bie anbeten, bftt fflaifn Don 8ut^
Aegertl utib uon fcinti Sp^tdit, bcr ffirc^e ben ^rafenbtn Stmt }u
Cei^en, ju Ubtijeugen. 3n !Rom ^atte man jioei aHilnner au«<
qm&tiU, bie bcm ffmfer tntgeQtngefcIiiA nutben, ben ^rototiittar
Saraccioli unb ben SSoifte^er ber Datifamft^cn Stbliot^et, $ieton^mu4
Slleanber. JBefonbei« bem It^tetcn mot bie Sierttttung ber @a(^e
gegen gutter tibtrtiagcn. <£r burfte als ein (ferDorragtnber {iu>
manifit setten. 3!or etnem Oa^rjc^nt ^atte et fid) jumal aM
l^f^ier beS @rie[^tf(^en in $arie giogte 8(nfe^tn timoibtn. ®patec
mar er in bie Xiienfite btS Sifc^ofe Don Sttttii^, bonn in bie beS
^apftee getreten. OtaUener Don @ebuit nnb ainf^ouung, ^attc
cr auife no4 in fdneE legtcn ©tellang mit ben beutf^en ®ele^iten
in Sejie^ung geftanben. Siieilei^t ^at man i^n beS^alb gerabe
fUr ben geeignctfttn SRann ju biefer 92unliatur ge^altcn; tnbeffen
al« er ietit aid pU^iftlic^ei Segat eifdjien, atfo aid ®egneT Sut^rS,
gait er ben ^rtunben oIS ein iBertorener, al« ein SSerrilter an ben
fdfbnen Siffenf(f)aften unb @4met4Ier ber iDmif^ien ISurtifantn.
jiein SOIenfii ntoQtt ttaaS Don i^m niffm. ®liiE|enbec ^ag folgte
i^m auf alien feinen SSegen.
S)er flaifer ^atte fein {loflager in glonbern, in feinen Sib*
lanben, oufgefi^Iagen, ale bie pdpftrt^en Segaten i^n mit bcr SuKe
trreii^ten. ®ie fatten nii^t nDtig, i^n erft mit Sutlers @ai$e
belannt ju maiden. Sr ^otte tjing^ fiunbe baoon; ni(^t bag er
fi4 etna einge^enber mit ber religibfen unb tfr^Iiiiitn fBebeutung
bee ^x&it (ef(^ftftigt ^otte, meldie bte Station, an beren @pi|e ec
te|}t trcten foQte, in fo ^o^em ®rabe enegtt, abei er ^atte fie in
Disiti.cdDi. Google
JSS6 Xit laifnlidtt ^glitil unb bit @(»^t Eut^tii.
btn Artie ftintr poIitif4ra ll9ere4nuRs gcjoeen. Strcits in SAai
btS 3a^ri8 1520 ^attc btr (aifetlidic ©efanbtt in iRom batauf
aufmeitfam gentatfit, wclE^tr Sortnt baiauS ju jic^cit Diitt, tntnn
bet Aaifcr „(intm QCtDifffn Snartin Suttee eitiige ®unft angcbet^
lofftf btc flif) am C)ofc Dcit ©odgftn beflnbe unb bur(^ bie SaHfta,
bit n ytebige, btm rDintri^tn {)afe fitforgnid dnfUgc'. St^t
bitamen bit 91untien ju ^Ottn, bag btr ftotftr bent ¥at)ftt go
faQig ftin loCTbe, nenn bifftr i^ gtfaillg tottie nnb frine Seinbc
Riif|t mittrj)&^t. £108 maten bie @tfid)te))un(te, untei bttien Aarl V.
unb feint Kate bie 3nge(egeni)tit betiac^ettn. 3!)ie ^a^, ob
bem aimtn ^bnitt, urn btffen JBeturteilung ti ^6t ^aiibette. Un-
rest gefi^ii^r lotn gar niAt in Setra^t. !Dag bcrfelbe tin Stljet
fei, nai^bem i^n btr ^apft bafiir erflart, baran jueifelte ftarl,
ouferjogtn in bet fireagften iBen^rung gegen bie Stiti^t unb i^
fi^dureS Obertfaupt, tclittn auficnblid. Xxr ©tbante, bag t»
jcine ¥flt(^t ftln tBnnte, i^n gegen feint geinbt gu fip^en, ift
i^m ernftli^ no^t niemale gelomtntn; a&tr man fonntc bte ®a(|e
Ejin^aUcn, bie fet|te Qntfi^eibung an Sebingungtn tn^pftn, bie bar
$a))ft Dieati(f)t o^nebtm menigit gtntigt ftin Diirbe, jn erfUQnt.
S3ie ^atte man fiil} boi$ auf betbtit Stittn in bttfctn EDIanne qt*
taufi^tl
Q9 toatttt it^c bcftitntnle @(faQigIeitra, miUjt bie taifnti^e
Sltgieiung Don btr ri)mtf[f)tn ^rie trmartcte. X)ag ilber furj obcr
lang bit Srieg ntit giantrttc^ unDcrtncibtic^ mar, nnterlag feinttn
Smeifet, unb tbeii je^t Detbrtitcte |1(f| bas 3eiU(^t, bog btr '^apft,
auf bt)7tn ©ttUungna^me Dlel anfam, fti^ mit granj I. ctr^inbtn
Dofle. ®a« mugte oer^inbeit merboi. ^er anbtre ^tinft betcaf
einc inntrt Singelegra^dt bcfl fpanif^en 9tei(4e. ^ort fatten Box
(UTjtm bie ©ttinbc Don SIrragonitn Dom ^papfte tinlgt SrtMtt
ouegemictt, buc4 mtlc^e bie 3Rad|t bii Onqulfitian no^ gtaiffm
3It[^tuitgen eittgtfd|iantt mrrbtn fofite. 3Pbefftn gtanbte bie 8te«
gtciung bet bid^erigen ^aquifttionflpiaf id , bie aa^ unb. nac^ )a
einer nit^tigen Stit^t bts abfo[uttpif(|en tRtgimentg gemotbtn vat,
nii^t entraten }u flinntn, unb oertangte ba^er bie 9IUifnai)aie btr
pdpftlti^en iStlaffe. ^e aat^bcm bie Str^aHblnngai Dbet bitfc
^nntte fortfi^ritten obtr einen ©tiUftonb erfuticen, jtigte man fli|
Disiti.cdDi. Google
SSitbrtnnunQ usn Sutlers sment. $Htttn' aaf bee Sbnnbucg. 287
int Ialftr(i(^tit State tnc^r tbtx mtnigtr otntigt, auf bit pdiifKit^tn
t)a% btr Jtaifn o^ne nitittree bie papftti(|c JButle jur 31u«<
fS^iinig bringeti tonbe, tvit btr Stgat emarttt ^aben moi^tt, tX'
itidlte cc unttr bltftn Umftanbtti jwat Rt(t)t; abcr man latti i^m
tntgtgeu, unb tr fiatte fogleic^ ben Sinbrud, bag bet ^atfer (fn
f(I)r n^riftfii^et'' ^Itrft fti. IS« gtlang i|m, tin ISbttt ouS*
jniviifen, mtd^eS bit 9}erbTtnnune Don Sut^trd ©i^riften in btS
fialfet? erblanben btfa^(. (£i beeitte [it^, te fttbft, unb jnar
jucTft in Sbwtn, jur SlufifU^rung ju bringtn. „^i Aoifer unb
ftint Matt", tU^mtt tr fit^, ,fa^tn bit Surfier fd)on brtnntn,
e^e fit [t(^ nei$ rei^t betougt gtnioiben, bag fie baS 3)Ianbot
jugeftanbcn." Slltanbtt ^ttCt bitfe SSecbrtnnungtn , bit er na^
Snbgtii^teit ju Dtranftalten fud)tt , fUr ougtroibentlii^ raii^tig:
babnrc^ roflrbt bit Sduilt am biptn btfannt gtmai^t; t^ut bann
bie fttbigt bet ^Unift baS O^rige ba3U, urn ba« aSoIf iibtr
Sut^trff Stt%txtl auf juttiireR , fo mtrbt man batb gtmonneneA
iSpit( ^aben.
SS tonntt ni(^E fe^fen, bag bit jtunbt Don ben ctfttn (Scfotgtn
ber pitpfKii^tn ©efanbttn brim jtaifer bie {i^antaftifc^rn (Simartungtn
btc iRitttt btbtutenb trmagigte. 3nbiffen ga&m fie bit ^offnung
no(^ ni(^t auf. €int enge gieunbftfiEift jnifi^en btm jtoifer unb
eintm 8to ^t[t $utten fiir unmOgli^. @r unltrlicg nenigflene
nid|t«, urn fit }u Dtr^inbern. (Sin offentS ©dircibtn an ben jtaifer,
n>DTin er il|m bit rbmifd^t Stitft offenbait, ^atte bieftn fogitii^
btim Sttrtttn bt9 btutfi^tn :Oobtne btgrUgt. <Sx murbt nlt^t mUbt,
baefitbc, nur mit immtc f(^iirfeitm SSott, in immtr braftifditrtr
Sffieife JU fagtn.
Sben bomole fi^Iog tr fjt^ au4 ftftec an ©idtngtn an. ^u«
Snainj Dom {)cife bee erjbifiliofe 8llbit4it uon eranbtnburg otr*
jogt, ^attc ei auf btr (Sbtinbuig, ©Idingtne gtftt, 3(ufna^t gc
fnnbtn. Xiott lebtin fit nun jufommtn unb planttn gcogt Xilngc
fUr bf« ^rifllic^tn ®tanbt«, dbtt aad) bte i^Tigen etfftning.
anit nai^ftnbtr Stilna^me oeitieftt fi^ @idingtn untti ^utttne
Seitung in Sut^trfl ©i^riften. Do« gntereffe on ftlnen rtUgiBfm
©ebanlen abeimog balb bit Stmunbtcung btr lU^ntn (Sntfi^IofftR'
Disiti.cdDi. Google
288 Sui^n fiber btn Si^ug bn gfir^n.
^cit be« Slttenbttgtr 3R0n4tS, bit i^ jucrft t>ce Slitttre $in|
Stmonntn Iiatte. Snc^r ats te »ar tc Eitrtit, in icbec et)ic^mt|)
ffiE t^n tinjutnten. 3n feinttn offentn, gcrabtn @inn, btc fi^
fo (tii^t ^Qtte U(ier;cuatn laffcn, lonnle tr ntcincn, bftn ftaifcr
milgten bit Sugtn aufs'^ei^f uinn et uur tinmal Sut^rre @(^dftni
(life. Mm FoUtt fie ju bitftm 3nied in« Siatijiifl^t Ubtifrbtn
laffen; jnicitaufenb ®u(btn ftintt 3a^rge^att9 iDoKe er batiUR
itita, Iit| tr {14 Dirni^men.
%Sit anbei«, tole oitf Rarer fa^ bo4 8ut^tr bit XBtnbunfl bcr
!Cin0t an t Dec Traum, ba§ fein tna^nenbefl unb ftrafcnbee {Sort
bie gUrfttn unb ©emaltigtn trtoecfen mecbe, mann^ft fiti bai
lEnatigelium einjutieleR , mar nut Don lurjet Dautr gtiotfen.
Sd^itnb tr forlfa^it, f{t gu trma^ntn, jnitiftlt er ba(b am Si'
fDtgt. S^on im Oltober ^attt cr ge^drt, bag am {>oft btS
JtaiftrS bit $ttteImBn(f|t bie ^trtft^aft I|Stlen unb bag Don Rati
nid|te ju ^offtn uQit. .ffein CQunber'', fagt ei, ,Dec(dffet ea4
ni^t auf prfttn, fit flnb SIRenfi^en, fte tannen ja nti^t ^Ifcn.'
(¥f. 146, 3.) Unb menige SBoi^en fpilter fdireibt er an ©palattn:
„34 h'tue tni^, bog bu tnMii^ fitlift, bag bit ^opungen bee
X)(utf4en t^itri^t ftnb, fo bag bu Icmen mitft, nf((|t auf gUrfttn
)u Detttautn, unb auf^Ortn n)irft, am Utttll bet antnf(f)en i>t
fliiRgtn, ob fit nun meint €a4e lobtn ober DeiuctttlCR. SSenn
bat QDangtliutn fo aflrt, bog e« bur^ bit SRa^t^ober ttr SBttt
Dtrbreittt ober 9e\(t)m mtrbtn tOnntt, ^filte e« ©ott ni^t Sif^tm
ttbtrttagen. Sfliijt tft t», mtin ©palatin, bie @ai^e bet 0iicflen
obic btc ^taiattn bieftr SStIt, bos SQJort ©otteS ju fi^Ufeen, unb
nid|t btS^alb bitte i(^ mn iigenbtemanbe^ @4ug, ba fit oiedne^
tinanbec ^tlftn mUfftn gtgtn btn $trrn unb fetnen S^tiftaS. SEiU
14 betieibe, betreibt i(^ Dit(mei)r bet^atb, bag fu bur^ i^reii
Xtienft gtgtn ail(f| fid) fetbft bad {Sort ©ottte Dtrbttntn unb bunQ
baSftlbt felig mtrbtn. 3)ertT iammert mic^, bie tS gt^iirt unb
Dcrftanbtn ^abtn ; btnn tS ift nit^t mbgli^, bag fte o^e tmigtfl SJer*
beibtn baeftlbe Detltugntn, eerlafftn unb ^i^tin, monmttt, utt
Ut fiir(^te, Diett Don unfertn geinbtn gtfunben metbtn bfirften.
QRan mug urn ben ®tift btr a:a)rferteit btttn. Qi ift tine f^mtrt
@a4e, mit aOen "^TiMm unb ^ttrften in Siberfprui^ Ju ft'^;
Disiti.cdDi. Google
Sabntntung bet eotuAnllt. 2S9
iAtt ti tileiM (ttn anbtitr Stg, am bci |)0(le unb bti noigett
SStrboininnid ju tntgc^nt."
3^111 fttbft fe^ tfl an bem @tift btr Xofiferfeit ntdtt. gftng^
^atte ft, uit air ^Srttn, bcfditsffen, fads man ffine Silver ocr*
ittaat, aa^ bte bet ®tgnti bent gnttr )u Hberantioortni. ^ttgt
auf bit Annbt, ba§ btt SJro^mtg gur SJaiir^ttt gnoorbtn toac,
fif)rUt tr )ur 3>it. di mar tein ougotblidli^tr ansbtui^ bee
3onte9, fonbcrn rint tDO^IttbeittBtc &afy. S^on am 28. Stoonnlier
irugte ct oon bcm Zcetben bn ))li))fit(td|en Stgattn. Sis ®pa«
iatiit am 2. iDejember tn Qtttenbtrg mar, ^Qrtt er, bog Sut^tc
-bit ))d)>|)Ii4t SBuQc fogaz auf bn Sanjel bcrbtcnntn uollc, ec
ttatte nur noi^ ouf fic^cn ftunbc Don tincm ntuen 3!Rfirtmiung8'
lirojig, btr in Stitigig ftattgefmiben ^aben foUtt; obtr np tine
SBiK^t fpater tntf(^Iog tt fii$, ba« (Stgen^lid Dorjunt^men. (£<
toar am 10. S^egtmbtt 1620, als bit atabtmifdit 3ugtnb bun^
folgtnbcn Snf^Iog mit ftinnn Soi^abtn bttannt gtmat^t murbe:
,3tbtr, btr com Sifn fQr bit toangrlifdit SSolir^tit trgrifftn ifl,
btt fti um 9 U^r augtr^alb bet ©tabtmautr bti btr ^ttligen
itititjt«tic4e, wo noit atttm unb apdftotifi^tm Sran^e bie gott*
(oftn J^Uf^tr btt ))t[)ifl(iif|en jtonfiitutiontn unb bn f^otapift^en
X^tologit Dtrbrannt iDtrbra foQen, btnn fo ntit ift bit SSeriDtgcn'
^ttt btr grille bt0 (SDongtliumS foitgtfdftittni , bag fit bit
fmmmen unb toangttifc^en 49lt4ti 8ut^cr« titrbronnt ^t
^o^Ian bcnn, bu frommt ftubtnenbt 3ugtnb, tritt jufommtn ju
Jiitftm ftommtn unb ttligiiifcu @i^aufpitt; DitUetc^t ift \tit bte
3ett, in ber btr Snti^rifl offtnbar mtrbtu foU."
j)aufennitife ftrfimten, mlt btgtcif(i(i|, bit ®(i)oIarfn ju btt bt*
}ti4ntttn @tattt; unutit bt« eifttrt^orte, in btt 9ttt^ bt« @pitaM,
^ottt man tintn ®(|titti^auftn tttidittt. Sut^r Itgtt bit p&p^*
lidftR JRti^tSblt^ti barauf, dn ^Ragiftcr jUnbttt ben Ciclj^og an.
SJmm narf.Sut^tr bit SannbuQt in bit lobcmbe 0[ammc mit
ita ffiorten: .SSiit bu btn ^tiligtn bte ^trin (SOtatt. 1, 21)
Iicttiibt ^aft, fo Dttjt^rt bi4 bae tnlge Stu"!" ®Icid) barauf
petliti tr b<u ¥(a|i; i^n btgltitettn bit angeft^tnftcn £)aftocen
unb SDJagifter unb fonftigtn UniDet|ltiit0angtE|drlBtn. Wt^nn
^unbtrt ®lubenten Mtcbtn J[tbD4 btim gtutr juiiid unb tiiebtu
Disiti.cdDi. Google
SM Bt rtttui iiutfl b« Qnllt.
i^en @)iDtt, inbtnt bit etnca bae Tedenm, anbne ftbtr bie 2)C'
httaita 8eiif)nigcffiRge anftimtnttn. S)a6 gcufr mnrbe mtttr^tin
snfc naif)DtUtag0 fr^tra bit @tubtnttn bit UStrbrtnnung fort. Unttt
flUtrUi iDhitninnifc^ani nnb $ofTni fu^ctn fit in bei €tabt ton'
^ unb Eitai^ten ganje SEBafltntabnttgcn con fBtii^tin Don 8ut^
®tsntnt jufamtntn, bit fit btnt gentr ttbetantttifltttttn. !Cicfc<
Xttibtn btr auigclafftntn 3ugtnb aar nun. nii^t nai^ 8ntl|n>
@tf(^mad. Sebtr tr noi^ fSltlmi^tfym ober ftarfftailit ^tttn ftd)
am Slai^mlttagc ^tu [afftn. 3^ mar efl biltcrtr (£mft. Sc
untgtt fe^ IDO^I, low tr gtt^tt, ba§ er nnnnu^ bltie^ j&rildc
^nttr \Uii abflfbrst^m; unb foflltid^ am nli^fttn Xogc im^ tr
in btr SQorltfuttB (Stltgttt^lt, ftine Stubtnttn borauf ^injutDttftn,
moianf ce bti adtbrat anUme: nor btn pJl^iftEic^tR ©a^ttngen foUttn
fit fii^ ^ttten. SRtt btm aittbrtntitn btr Snllt nnb ber pApm<i)at
VttdfiHi&dia fci ts noc^ nid|t gtnug^ bei ^opf't' baS ^dgt, btr
)>ttfrtti4t Stit^I, nUffe Dtrbrannt locrbeti. .SStnn i^r nlt^t dob
ganjem ^trjtn btm iRitc^t bte ^apflte entfagt, fitnnt i^c tartr
®tt(tn ®ellgtttt nlt^t trrlngtn. SS ^Htc fli^ alfo tcbtr, btc fUr
ftint @nlt forgcn niK, bag tr nii^t Q^rirtum Derlcugnt, inbtm tr
btm Ihipftc juftimmt."
Unttrbtfftn nareti bit pttpfHli^tn Stgattti nii^t mQgig geimftn.
9t(6tti btm Jtaiftr f^itn ti Dor aOtn SMngtn nlt^tig, 8ut^tre
eanbte^trm, btn JhtrfUrfttn ^itbti^ btn SSeiftn, fftr ftc^ ju gc
ntnntn. Kn l^n gotten pe fptjltde Smitn unb miinblii^e Hnf>
triigt. 3)a btr fiiirfUrft um feints fobagrafl uiUtn nli^t an btr
AtUnung l^arifl ttilgmommtn, fonbtrn in ftVfn juritdgtblltbtn mar,
ttafm fie crft nat^ btrftlbtn bert mit i^m jufammtn. grlcbri^
mart lintn gem auegtni^tn. 9(^1 Xagt, Kagtt ^pitti ateanbtr,
^abt btr AurfDrft fit auf tint Stubitnj marttn lafftn. Da iratot
fie om 4. moDtmbet in bti SRtfft an l^n ^eran, Ubtrgabtn f^
bit pllpftn^tn @tl)rtifitn unb mitbtr^olttu i^m btn ffiunf^ bt<
9a))pe«, tr tnSge bit Snilt DoQjit^tn, 8ut^rC SUc^ Dcrbrtnntn,
t^ ftlbft flraftn, obet gefSngfi^ tinjie^en, ober na<^ Mom f^ifftn.
a«a gioget «trtbfamfclt ft^Ubtrte Ktcanbtr bo* SBtrbtrbtn, bo»
Disiti.cdDi. Google
!Cn tm^lixft nttb Ulnmbtir. »1
Don Snt^ ontsc^e, unb toagtt fogoT bit Qitjiie St^uptung, bog
btr ifaifei unb bit ttbiigtn 8ttt^«fttrft(n btn pap^Ui^tn Socbimngra
nt^tftmtn, er otlcin fei nod) iibrig.
'tJtr fturflirft DtrtrUfttte t^n aitf fptUertn atfdicib. Sxi o(tc
flMnnu ^crr, btr btntn grOgtrin €(^e ^lOte ali fctne iibeml^e
81e(ii:|uini(aaun[nng tn btr ©(^logtirc^e ju Sittcnbtrg, no^m tbte
ctgcntfintli^t @ttllinig tin. 2)it ^Igt ©t^tift, oaf bfe fii^ gut^
flttfett, nwt i^ tin ttntc utitts SBort, cr la« gtrn barjn. Hu^
Cul^« ®4rrffitn aaim i^m ntrt, tint OueQt ntant^tilct Xrd^ung
in tranttn unb gtfnnbni !;ragtn. ®tn)tt pimmtt n au{^ oitltn
btt, mas Sut^tr gtgen bo« SStrbctbtn bti fMri^t jn fogtn ^attc, ju*
mat tno btcftr ^i) mit ISraemut btiU^rtt, unb tr mUgtt nf<$t tin
fo gntti Stutft^T getDcftn fcin, ntt ec in SSa^rEKit nur, rarnn tr
nl^t an(^ oitlce oon btm, teas Sut^tr itn 9^lnltn btr Station gtforbeit,
gtbiUigt ^Btte. Sor aacm ft^llttt tr 8iit^tr ptrfUna^ fe^i ^o^,
abtr ei mar mtit entfernt baoon, fttr \tit\t Stt|rc ^ortti ntfimtn
)0 tDolItn. 3n feintm SRunbt mar t« Itint ¥^raf{, ncnn er bte«
itnmtr miebtr trOttrtt, — nli Sate etrftt^t tr au4 nii^M baoon — ,
unb bttdtcrtt, bog tr ^4 o^^ gt^orfomer frommtr ®o^n ber
JHri^, bt( aUtm bnrttbet jn urtttltn, txmtifen nolle, mtnn man
an^ fagtn tonn, bag, not^ Intialif)lfif|et 8(Rf4aunng, in bem ®d)U^,
btn ti Sutler juttil mtrbtn lieg unb in btr ^rbtrung, ben SttJint^
jn ntbtrtcgen, f^on tint gettiffe ^orttina^t fag. <St ftOifit fa^
t« ni4t fo an. 3)ic pttpptti^t fturic ^ottc t^ fr&^er urn feint
Stimitttlung tifudit. Sut^ mar barauf ttRgtgan$nt. SSorum
^attt man bteftn Seg ni^it nitittr utrfolgt? SiB^tr ^atte nix^
niftnanb btn iDIttnt^ niibtrUgt.
aSitQei^t gt^Brtt ani!^ btr SurfUr^ ju benttnigen, bit in Sut^
ft^on btefHiIb Itintn fftftr ju ft^tn Qennoi^ten, Dtil tr ni^M
gtgtn bit jwMf SrtiM bts @Ianbtn0 gtlt^rt. Unb Sut^c nxir ftia
SanbtSHnb, bit Bitibe ftintr Uniotrfitat, btm bitftlbt i^rt «»tt
nnb t^rtn ytaifet Dtibonfte. €d d^c axitfctt moUtt tr i^n ft^
Rif^t raubtn tofftn. 91o4 ^tlt tr rt fUr frin Slti^ nnb fttnt
Vfli^t, lipi gtgtn }tbt« Untt^t ju ftpijtn. 2>ariR btftBrtttn i^
aui^ bit ^gtrungtn be« Don i^m |o4gefc^&tttn StaSmn*, btn tr
in ftntn Xagtn nn feint JCnfi^t anging.
19 •
3,;. Google
292 Stembn in JtGln. etalttttM.
(Stadnufl ^t Irin IitfonbeTcS ^attrtfft baron, bit flnge*
lesfn^ttttR Weanber*, bcr i^m tKtfBnli^ oerS^tft^ mar, )u
ffirbern. SInf bit 0rage, oEi auc^ tr mrint, ba^ gut^tr in feints
®4relb{n unb ^ebigtnt geirrt I)ime, gab er bt felntr farlaftifi^
ZBeift jur Hntvort: ,3a, in jiDti etttden, niUnlii^ bag cr btm
^p^e an bit Sronc nob ben Snsn^tn an bit SAui^t fitgiifftn
^t." iDtiftlbc iKann, ber vor ntnig SBot^en fi^tdbnt lonntt,
n ^c Satyrs ®<^riften niemaU gtleftn, fanb a ^iti taxvm^m,
fi4 ft^i gltn^id \&a i^n auSjuftirti^en, bat Secfa^ren gfgtn i^n
oii tin ungtrei^tftitfattB ^nju^tOtn. 9?o4 ^te(t a: ttntn flut'
gttit^ fUr mtiiiii). ^Itrauf bef^Iof bei ftutfftt^, auf btm fr^
oon i^m tingtnommtncn Stonbpunlt }u oet^rren. 3tt feintr 9Bt<
wort, bit tr burtfi ftint StAtt trttiten (itf, gab tr luiDtr^o^
ftinem Unmut bariibtr SuMrud, bag mon ntbtn aitunbtr au4
DD^ btm (Sd tint pttp^Hi^t Stuntiatur libtrtragtn , unb bicftr in
ftiner Sbmtfen^tit in fitn Sanb mit btr JBoQe lingtfoQen fti. SQSig
infolgt befftn ttna bort gef^t^en, bafitr tBnnt er tclnc 33n;antn)ort'
(idtttit abernt^mra. ^tii 8ut^tc irgtnbnte fii^ ecrfflenbtn, tDoQte
tr au(fi it^t nti^t, nur be^anb tr barouf, bag, ate tS frU^tr Dtp
cinbort uar, unb nit Sut^tr ancfi Jtgt noc^ fifcrit, feint ©a^e
gclt^rttn, frommen unb unotrbildttigtn Stit^ttm ^r SSeratnnfl
Ubergebtn iptrbt. Stbtr Dom ftaifcr nn^ son fonp iemanbem fd
tr bertditet, bag Sut^crd ®4'ift'n btrmagtn Ubermunben ftien,
bag fit Dtibrannt D»cben ntligttn. SBilre bite ber gall, fo DKtbt
tr P4 fo oer^atten, Die i^ als gt^orfamtr @o^n ber ftir^t
juiamt.
^ae mar atlee, nai bie Stgaten errei(f)ttn-, ,ber ft^Ioue
3u(^', uie SUeonber feitbcm ben fturfitrften In feinen iSriefen
)U nenntn belidtt, erfonnte bie SuUe ale ni^t ja 9te4t beflt^b
an. 3t veniger bie Stgaten bagtgeu ma^en (onnten, urn fo
m^r (tegen fie i^m entriiflnng borttber freitn Sauf. ,ffilt
mtrbtn btefen CKrjDg gricbrii^ mo^i ju finbtn nifynt", iiugtrU
SaraccfoU ju Sra«mue, nnb Hieanbtr (leg fi(^ Derne^en: .S)(i
^pft tann, mtnn er niQ, ju Itaiftr ftart fagen: ,^a bift tin
^nbmeitti.' *
91i<^t o^t ®runb ^atte ber flurfUrft In fttntr Xntnort auf
Disiti.cdDi. Google
aitanbet anb bti Saifn. 29S
bic ^orbentng btr Stuntitn bit {Stmeifung eittflitgtn lofftn , bag
cr au<^ DDBt Aaifet noi^ nt(^t btri^tet nait, bag Snt^ere @(t)iiftni
fibcrniunbtn uilren. 9(tantitT bedtte fid), i^tn bitfc ZBafft ju
cntrtigni, rabim cr, mtc fi^on frii^tr, bti bttn faiftili^ni SRat tin
ajlanbat btontrostt, locti^tfl iibttad Im Situtftben JRcidit bie 3Scc'
brtntiung con SutbeiS IBfi^ern vcroibntte. ?la(^btm btr itaifer
^i ftint (SrblAnbei etn folf^efi Sbilt jngtftanbtn , unb ce ouib in
flUIn jugtloffen, bog doc ftintn Xugtn gutters Sd&^tt Dtrbcannt
ttncbeit, glaubte Ahanbei, o^nc gtoge SIRtt^t ba« gttoilnfditc Wlaa*
bat ti^aOen jn titnntn. 'Dit (alftrttditn 9tfilt bottni l^m ou4
frfi^cr nod) bitftr SRic^tung ^tn {loffnimg giniac^ unb nur bie
Snefii^tung uc[(^obtn Difftn doUch, toeil Dot btr ftrOnnng tin
folate (Sbift nii^t mtt ber btr @a($e angitnefftntn ZBtrtfaintctt
n(afffn mtrbtn Ibnntt. ^t^t erffilrttn fit ju Sltanbtre ni^t gt*
tingtr Uberrafc^ung : gtgen tinen .£)eutfd|tn liegt ft^ t><(8r *^f^^
mm nti^t tintn grogtn SfonbaC gtfflilitigtn tooUt, o^ne Ski^br
til^t mac^tn. 3n btr Zijat lagtn bit S3tt^it(tniffe In btutfi^m
Sanben anbers. $itr gatttn no4 bte atttn Jtonfotbott, no^i btntn
tint Slpptflation an tin Sonjit jnttfellod gtftalltt mar, unb fotbnt
tr^ ^tte Sari in ftintr itSa^ttapitubtton gtf^nortn, bieftI6nt
anfitdit cr^a[ttn ju noQcR, unb fii^ otrfiflii^tet, nitmanbtn, ntlditn
etanbt« tr audi fti, nnbtr^Ort unb o^nt orbtntlic^tn ^rojtg in
bie S(^t ju trtttlrtn.
Z}aiQbtr, nitI4» Stg man Don dtridi« megtn tinjuf^tagen
^t, roar t« o^nt ^mttfef tDoI|( f^on in fti)(n ju SStr|anblungni
jmif^tri bttn faifcrliditn SRini^tc $tcm Don S^ibrte unb gritbiii^
bem SBtiftn gthimmtR. St^rtr ^attt febenfaae fdne a(tt gorbe*
mng tmtutrt, bag Sut^tr nti^t o^nt Sti^Or gcrl^tet mtrbtn foDt;
bo<^ Dar DO^I au4 f^on bit f^ragt crBrttrt norbtn, ob ti ni^it
ant t^unli(^ptn miirt, Sutler ddi btn {Rtit^etag ju cttieren, bm
bn Saiftr anf Snfsng 3anuar nai^ SBonnB btruftn ^ttt. ^fe
antinung gtmonn fi^Iitg(u^ bit Obti^nb, unb AUanbtt trfu|t,
a(« bcr Saifer SRitte IDijtntbtr naii SSocme (am, bag man tine
ba^in gt^tnbt Huffotbtrung an btn ftutfttr^tn oon @a(f|ftn gt'
fanbt ^obt; ja tc ^ttrte, bag a ®ttmmtn im taiftrtii^tn Watt
gtbt, tt)(I4ie oon 8ut^tr nur eintn SBibtmif btfftn ^Ortn UcUttn,
Disiti.cdDi. Google
2M Sev^aablungcn fiber Bnt^ Scnifung.
)Da« f(f)iin Don ben ftonjllitn unb flaifern verurttUt iDOtben U'ivt.
Sd f^cine, ate nioOe man babet wcbcr tic« ittiigen $itt)fte« no^
btr filtlitrtR ^(t{ ema^nung t^uit, au4 ben $unlt Von bci
Ottmitt bc« ffftppa^tn ©tu^tfl gang unnilrtert laffen. „0,
bttfe jaaberri', fttgt aCtonbtr in feinem ©eftmbtf^nberi^tc
^in^u, — man fic^t, xatauf tt ti^t tHmlfdi ben ^autttmert
tegte.
i&t ^ttft bi^iin, mit toeit man niTtlt^ bunaU im tatfccBi^
State an eint folc^e S^nblung ber @ad|c bai^te ober nur gcgen
bie pi]0li)ea Segaten cine ^refft»n aufl&ben moUtt; iebenfaQi
^le fotDo^I bei latftrtti^ SRintflcT, bann ber ftaifcr felbft am
28. Stooemfcer an griebtii^ gtfil)iiebeu nnb i^m ben SSunfi^ jn
eilemien gegcEint, Sut^ct mit auf ben fRei^Stag jn bitngen unb ba'
fit! m forgen, bag ei nnterbeffen nidiU gtgen ))ftt)ftliif){ ^eUigUt
unb ben @tu^( ju dlom fi^reifw. Sut^ei, Don Spolottn um feine
aStbiang befragt, trfliirte fU^ foforl bertit bojti, not Jtaifer mib
9}(i4 p erfi^einen. :Com ^ifer gtrufeu gu merben, gift i^m
etnem iKufi be8 ^mi g(euf|. „{Benn man mi4 uift, ntcbe ^,
taai an mir (Eegt, fommtn, om^ loenn ti$ mi(4 mik§te tconl ^in*
fa^en Inffen, menn i(^ nUI)t gefunb ^(ommin tjlnnte.'' 2>ie
gro|e ®efa^, anf bie i^n Spalattn no^l nm^ befonbet« anf*
mcitfam gemat^t ^atte, Det^c^Ite er fii$ nii^t. .®rtlfen fie gm:
®maH', filrieb er, „tDie eS iDa^Trif|tint'4 ifl — )>"«i ><>1> fi4
btlt^ren gu laffen, taffen ^e mi^ nii^t ntftn -— , fo mufi man bic
®a4t bem $etrn Itefe^. 9to4 lebt unb tegiert berfelbe, bet ftie
btti ftnaben in bem fetir^ Ofm M fiOnige Dsn jdab^isn er^ottra
lot. SfC ec uein ^aOft nUfi nffoitta, flo ift eS ein @ecingt«,
Detg(E4en mit (g^nftud, ^ mit l^difter @i$mQ4 gu aOci ^rgentis
snb ESnbtrben Dielei gctDttt ift. T)eQn ^ier barf man nti^t auf
@efo4r ober Stettung Stildfi^t n^en; bafllr ift Dlelm^r gu fsrsni,
bat toir baft (Soongdium, uaS mir einma( angefangen ^oben, nt^t
i&tn €pett ber ©otflofen ntrben laffcn tu^ Ixn ®epem Qkltgcti'
|eb geben, ^ ju tft|men, aXi ob nir nil^ mogten, ga bdcnnnt,
mae mir gcte^ct ^ben, unb nn« f^eut^n, unfer SBitut gu tiargicftn.
@tU)t Qeig|(it bet un« unb foUieS Wttj^men bei j^nen mb^ bee
traTm^eri^|e @ott obuenben. flmen."
Disiti.cdDi. Google
Sn^trtlimflrn itbtc Sut^cia Soufung. 2M
Unb bie ganjt Xttfe fctnte fiommen ©tmiltte wit bit beutfi^e
Zxmt )u fttntm Aaiftr (tu^ct borous ^tcDor, bag tc babci tiiti
utniger mt bit eigent fSt^aifv ali an bit bM fiatftrS btnlt. <Sc
crinntrt ®potatiii baian, Die ttai^ btr Snmnbuns beS $itf baa
tSCenb i^t fiaifcr Sigiemunb Ejertbig^tiH^ fd, toie i^m ni^td
me^r stgliidt, xm a o^ne 9}a(l)tciininen gfftorbtn, mie tiai^^ mi^
Sabieloue, fctn Zedjtti\o^xi, {ugrunbe gtgangen nnb in tinct @e>
neratton friti 3lamt Detlit^t fei, — „ttf)t bltibt bafl uafeit fittjigc
$fli4t, ben ^im jn biitm, bag £acl« Sttgtment felne ttfttn $anti'
(unettt, urn bit Stm^tofieteit ju fi^liteiif nii^t tnit mctneni obet
itgenbeinea anbern Stute befltdt: i4 tooGtt [itbei. Die til) t<
oft au>gcfpto(^en ^abe, aUein buri^ bie {>ilnb( btr iRitmlingt urn*
fotnmtn, bamit ni^t itnei mtt ben ©linigtn in bitft ®o(^ t)ti'
ttidklt werbe".
„Ca iiaft bu mtintn ^(an unb nttint Stifit^t. auts ntagft
bit »on mit gtaubtn, nur nict|t glu^t ober {Qtbtriuf, fiit^cn uHQ
i(^ ntt^, nibrimftn no(^ Diel totnigtr. 3:)aju ftdrfe mid) ber
^err Stfua!"
9Io(4 tf}t btr AurfUrft von biefon am 21. Xxjtmtifr gefi^iU*
fientn i&ct^ Stmbt tr^Iltn, ^atte ec fdbft tint abU^ntnbc flntr
toort abg^n laffen. 3)ag man tro^ &iitE)ti0 unb feiner Stttt,
bit @ac^ Dor orbenttidjcn Stii^ttrn oti^anbeln ju lafftn, beffen
Sllc^ei in fibfn unb aUainj Mrbrannt E|a6e, fati tt ali tine )]er<
f&nOi^e edeibignng an. .Sr trSiirte, tr tSnnt and) ni^t bafttt
einftf^en, mtnn Sntl^tr ttina barauf^in aeUtr gegangen. St bitte
beS^Ur, i^ mit bcm flufltog ju oerft^patn.
after and) am taiftill(^en {)oft ^tte fi4 feitbtm bit ®tin>>
mang geiinbtrt. Sltanber ^attt nod) Snagti^Ieit btm urftirihig*
tiE|tn ¥tane entgegengeaibeltet £Jo« i^ a(« ba9 KOtcioic^tigfte
fdjten, mar bled, bag bie ^ragt, ob Sutler mlt iRei^t obex Un*
rt4t Dnurleitt morbtn fti, ganj aitgtr @plt{ bttibt. &it^ itiar
bnrd) tue fiiMiftli^t ^ulle beflnittD oerurttiit. ^a6 mngtt anec*
Uaat Bxrbcn, boitn ivttrbe rt fit^ bormn ^nbeln, wlf man am
t^unli^^en an Wt Sitfru^nrag be« UrttUs ge^tn fSnnti.
^Ii4l, nm bit iRt^tnli^ateit bti fluUt jur 8Inerftmim:g ju
(iringenr ttnnt tr untct ben obioattenbin Umftiinbeii bot^ ait4
Disiti.cdDi. Google
SM Sninbcttc SttanmiiaB am t^.
Ittn iKffertt SRitttI, al« anf bit ©a^e ftUpjt cinjnBtl^ utd iatSfOt
SB9i1)tit im gieQftra ^^tt baijufttOoi. SIS tv jnm ctftcnmule
(t» Oiirb am 15. !Dt}tinbti gnotftn fcin) jnt ©i^img M taifcf
II(!^ !Ratt6 jngrfaffm nnibt, ffi^ctt tr in ftintt Kcbt, i»4 feincr
eigencn Sngabe bit „ uns^tneiltiliften unb to^ejten Jtetftieitn"
8at^e an itnb fnt^te i^ir @cfft^iI14|frit bui4 4)ctuftine anf baft
Slcnt Stftomtnt nnb bit a(ttn iCoftortn , ,ba bet ^nnb oon bni
ntuen 3:^oIogen unb Ddrtti^in nttfitS oifTen toDBt", {u tnncifen.
SDIit bitftr StgiUnbnng fttUtt tr Don ntncm bit gorberung, tin
allgcineint« Snonbat gtgtn Sutlers Silver gn atafftn. (S« lam
}a Itincnt etf^Iufi- Ss ^, man mliffe anf bit Slntunft bc«
SRaingtc Aucfttrften marten, ber ait Crjlonjltr bte dttiHiS bafr
6itstl btua^re.
3nimti^in ^atttn SItanbtrS SnffU^rnngtn (Sinbrud gtma^t^
bcfpnbtrt al6 cr fditinbar auf bit 9Itignngtn bcr lotftrlii^tn 8t3tc
tinging, unttc btntn ^aiit)tfai^(14 UntrcuTinnS ®attinara, bet
Sanjttr, bit Strufiutg SutEitrt filr nnurngSngli^ ^itlt, nnb tr<
tUirtt, bag cr an(^ fttntrftiM Sut^it ftommtn nilnfi^, fatis ti
nur tDibcrrufcn moQc; ba« niicbt tt obcr in Sioigftit nii^t t^un.
Unb ntnn tr nun am bee frcien @tlrits ntQtn ftraflod bUebc,
mfirbt bie Scnnirmng no4 ttrger otrbtn, ullrbe oCt SSStIt mtinnt^
ftine goltUrt 8t^t ftt be^igL 3ubtm mitnf^ttn bit Snt^trantt
gar fe^r bit Hntunft iE|it9 .3Ro^mmtb" unb Dtrbrtlttttn fdion,
bag er (ommtn unb SSunbcr tl|un ttttibt. X)tr AanjUi ocrf)na4^
bit @a(^t anfe be^t jn rtgttn.
anon ^attt iegt ®mnb, fid) btm '^apft gtf&Uig jn trmcifen,
ba f{4 bit ftarle ebtnfaQt gentigt jtiglt, btn laiftrft^tn !Dftiif4*t>
in ber Scage oon btr fpanlfdien ^nquifittDn natftjutommen. Untcr
btm 12. X)qtn&tr trft&rtc Sto X., ftint auf XbUnbtning ber 3ic
qnifition gerii^tcttn SreDtn inrtidnel|mtn ju moQcn. (Bine fttnf-
fUbibigc Unttrxtbung bee Segattn mit btm toiftrliititn SOtUtttaUt,
3o^. Ofoplo, mag bonn ba« 3^t baju gttiian ^abcn; turg, am
17. iCqtmbtr, noif tijt ftin er^er 8rtef in bie $>iinbc bet ftttr*
f^flcn gtlammtn uat, na^ btr Soifer btnfctbtn jnrfid. X)ie
Stgr&nbnng mac tint ^9^^ ouffadlge. Or ^abt in Stfo^nns
gtbra^t, glcbt ber fiaifcr on, bag Snt^tr in bet fofpt' yu^^m
Disiti.cdDi. Google
SttdiH^t ki ecnfitig itttkta. 297
Sbtam fltfatlcn unb aUt Ortt, in bit r tfimc, torn ^nttibitt bt<
troffen tDtibctt toiicben, and) fonft ffir nllc bifttnifltn, mit btntn
tt Dfclt^cn vtttbt, bn ^nn ju btfikr^tni a&rc; bietialfa nolle
tr von ttntr Sccufung brtfeUirn abft^n. — Slue im SaQe, tia|
8ut^ allee ia», racA n mlber bit fitpfUic^t {itiligttit, btn rOint'
fl^eti Stn^t unb bit (Beftfet bti Ssnjilttn gcf^ntbtn, onbtriDFtn
imb fii$ bent tflraifc^tn ®tnl|[ nnttrnierfni aoUt, foUt tt tnit auf
btn 8ttiii)8tag gtbrai^t vnbm, jmar nti^t m<^ SSormft, obec
ttna bit na^ Srantfntt obtr tinem onbnn tn btt 9{llE|e gt'
legentn Ort.
SRan ftt^t, XftnUict fonntc fintn etfole Dcritii^ntn: nnc iin
gatlt bt< ffiUieituffl foQt Sul^tt lonimtn. Sbtr tooju toar ba»
bann nrnfi nbtig? Unb mannn nut bie nac^ Scantfnrt, tat
Mi tbenfp gut bem Onttibttt vtrfaaen aiiTbt ntt SQDimS?
SfoQtt man btn SRItnd) DlcQeit^t bod) ni>4 flcbran^tn? 3cbtn>
fafle ^attt btr ftaifti nur jui ^iUftt bra ^litpfttii^tn %)Unf4tn
(ntfi)iod|ra, Die bcE $a))^ i^m nnf) nkfit in btr franjltfifdim
Stage gtDiUfii^rt. 9tD4 toat nic^U entf^itbtn. 3cbtn Slugen'
blitf tonntt bie €a4ic mitbtr anfaeRontnitn ntrbtn.
3)ct gerntTftt^enbt \a^ fittlii^ barau« nui, bag man Sutler
nii^t ^n rnoQe. ISin Stnmt bee SntrDftung ging bnri^ gan}
S)tiitftf)Ianb. ^uttro, btr tf»n bamait bie SBvUe gtgtn 6uti)tr
mil .BcfafjmEn" ®tofTm ^crontgob unb in (ateinifi^en unb bcut>
f(^ ®cbl4tra gtgtn bit SSerbrtiuuing Den 8utf)tte Sfl^tm
liroteplertt, fi^ttttt in a(ttr SBtlfe.
Smmtr gmaltigtr gttrte tt, tcofen bit ®egtnffttt ouf ein-
anbei, benn au^ bit 9titmtr Mitbtn.ni4M fc^nlbig. <&d, Cmftc,
anumtr mugtra ju ontmorttn. Sn^ biefi @4tlfttn, bie an
CBttrmt unb Stgeifterung ^inttt btnen btr @cgtn|)attti nldlt jnrttd'
ftanbtn unb Jtaifti unb Hbt( onfritftn, fUr ben alttn ®laubra
rinjn^^, murben gtltftn unb oetme^rttn bit ajtrutrrnng.
Snt^tT felbft empfanb t« ft^mttjU^, bag btt iiaiftt ftint St>
tufnng guiUdgtjogtn. Sr ift fid) btunigt, bag man bit tt^t nut
gtftiitU E|at. ,(£nt^et(« fitin besot, abtr t« ift aOte in
iSotttt {)iinbtn'', f^rtibt ec on feinra aitra 8e^tr unb gnunb
€tati)ri6. !Dlit Cicrnll nnb (Sntfd|iditn^eit KtlAtt tt fl4 gcftcn bit
Disiti.cdDi. Google
288 Siil^ vnb SItaiikn.
<^maltti(&iit {inUcn*, aber et flt^t tio4 ftOift f^on ben Zunidt
^cinbcei^en. .OitUri^t foil ft^oit fttt", nutnt ti dnmal, »bU
gTsfc 3Iat ^ortinbrtc^'', mtU^t bit Sftiologtn anf tat ^n^t
1524 0tni(i4fa0t ^tten. 3m fiinUid boianf »dg tr trin aic
bcrc« aRitld, qM iu btten fttr tia« @ott, bni4 ntli^ oflcitt,
ni^t bUTi^ SDlorb obtr @tDatt, bit ftirdit Dttbcr^iratfttDt unb
btx Snti^rift Dtrnitfittt lotrbm ipicb.
Sditiei @(senfa6 beftonb boii itoifi^tn btn bttbni SKtlnntnt,
bit batnale in Z^eutf^Umb bit ^apfttir^t mtb btn (Sfaubtn iin
bae ^rieptEtum adtr tBISubigtn rtprttfmtitrttn , bem t>fi|)fl(t4ra
Stgottn SlIeaDbct unb bem Sttttnbttgtr 9Hltni$! ()in fo gan)
allein ba« Scttrautn anf bie gne^tc @ai^e, bic ®ottte ^b
jum @itgt fUIjrtn mlrb, DitQ(l(l)t buri^ bit grommni unb ©otttO*
flir^tigtn, oitUtidit auif) o^nt fit, bort aUcin bit f(^[aut Otrtc^*
nung, bit lotnn iCri^g unb &moit ntt^U tumiigen, bit tt>
bttrmli^tn Qifa&Hita unb S<^In btr SRtnfi^ti btnut^t, um gn
tdrtm 3ith ja iDDtmen.
^ir anbtre au4 i^tc ^itU\ 3mmtr toitbtr erfUrtt QaS)tT,
bog tr ft4 XBBiit mtiftn taffm, bamit bit 2Ba|iE|eit an btn £ag
tomme. Xltanbtr ocrfolgte nnr btn tintn ®tft4te)>nntt , bie
HutoriUt bet ^apflte unocclett p er^tttn. "Siai ift i^ (»i[
unb S^iifltntum. SDaf tS fi^ mn tint ©o^t ^ottbcttt, bie in
ftintn Sugtn irrig ftin mo(f|tt, bit abtr bo4 bit iStniintn dm
Dltltn Saufenben bninrul)igle, and) nai^bcm btr ^pft ftin Ucteil
gtfpro^tn, fi^tint tr nic in ben ffrtia ftintt tibtctegungen ge*
jogen p ^n. X}ic gonje angttcgtn^tit mat i^ lebigit^ cine
SRo^tfroge. ©tine eigencn rtliglbftn JBcbiiifnifft uatcn fttep gn
gtring, a(« bag tr bat Ittftfit SierftitnbnU fUr bit tgemifftntnot
ba beulfi^nt SoIIet jn ^btn vtratw^t. 9Zttr tlnmat Itfen mir
in feincn Sritftn toS^renb bet fflormftr Hnfent^ltet in ber ftar*
tootle, bag tr Beit fanb, „fi4 tin uxnig mil S^riftut unb feinem
OcDifftn ju beft^Sftigen". 3>a mar et ftin iffiniriier, axaa et
Uberatl nnr gtmetnc felbpifi^c aSotine fa^. Sut^, btr .^unb",
ber ,8afi(i8l', ber ^Saton", ift nnr don @tol} nnb (l^rgtij er«
filUt, ftine tfn^ttngtr nnr (tt^ent na4 Jtin^engnt. SRit (Ent*
f^itbcn^t bringt bee Sluntint jmar batauf, bag man in 9tom
Disiti.cdDi. Google
iS^araltKiftil tttanbnS. 29B
rinige Wig^linbe abft^affe, btn anetimAi^n fmnben ^rttnbtn-
i^Qtn 3^t( anUgfn foUe; frin ^auptDtitraiitn fe^t cr feliot^
auf bie HKlUi^e Snai^t, bertn ipf[i4t ti fti, bit SntfditibuRg bc«
rilintfi^tn ©tu^Ue anSjnfU^rm. Unt bte gTDgtn unb &hi«i
^i^^dKt ja gctninnnt, bebarf eS nor oQem .ffitfct unb @i^(au<
^tt". SKit ulbensjirtigti Offtn^fit trtliiit cr bent l&ap^, bie
^cgntr feitH nur mil fSgni SHrtcii ^u libtrutnbtn, man mUffe
.i^en ,fra«r( unb ectge, ^litt unb Obti^m* (b. ^ ^o^t ttr^-
{i4< @t<Qen) Dtrfpin^tii. (£e nll|e tti(^l«, tnit ®riinben het
®iMitai sbtt bn 9tt{igti)R ober bet ©cElgteit, ndt @tgen obec
^iad) Dor}ugc^en, ,benn bie gonje iSJtft tjl lau gemnrben im
®\atAta, (a^t bmriiber*. ,ffia« 14 f4»i6c% fe^t tt ^itiju, „ip
tie ctittc, sldi^fain toongeltf^ tSo^i^U.''
®q9 iBaHn bie StnnbfS^, nai^ bcnoi Kleanber Dtrfu^r. 33m
Jwm ftaifer bllefi tr litietjeitst, bag n ein na^r^aft bit^olifi^ec
gUcjt fet, bee btfte gQenf^ ber Sdt, rin gonjer Sat^olit, abtr
ct nuigte benerten, bag tit fdner Uaigebung fii% Seute fdnbctt,
Me fi4l au4 ont anbettn aU fir^tfien SrlDSgiingtn (eiten titgni,
ime t»tr ®cofi(iut)[er S^curiintfi (Satiitiaca unb Qffiiotts. btt
aia frU^ecei (Erjie^c be« ftaEfet« etnen grofita (Sin^ug ^bt, n«4
^rOgereit ftrtilii^ bci toifeilii^e J9(i<^tt)ater , ^o^. @(a))io , bee
^anjietancr , ber beim ftoifer ielna^e olles oermiiae. Sic oOe
^ft ee ju gewinnen, edenfo bie Bidtn onbeTeu ^laiatcit, bit ^
am $wflager btfanbea, mie bit iDdtli4en gHtrften, bie ^c^ aUmJi^
(t(^ pint 3Ici(^tagt cin^ttn.
a»tt rafUofer X^Stigleit tPirfo^t btr Segnt feint Stu^e. St
n»c (eiae jRu^mrtbtgleit , menu er tta(^ Slont btri^tete: ,@iitt
ftrof e mi^ , toenn ii^ , fo DttI an mir liegt , {emate ben tteinften
augenblid Derfaumt t)dlbt, in bitftt ®a4e ju ndtltn." „S;ag
ntib ^ai^t finb toir bdm ftaifet unb beim Deh^tnottt unb bes
ffltitglitbtrn befl g^itnin diOti unb mU^ und ab, ba« anft^tti
imftitA $emt unangetaftet jn ei^Iten." QberaQ Decftanb et el,
bie fi^DMV^n ®citfn ju entbeden; UberaQ mar a: fteunb(i$ nnb
juVDitotnmenb, aui$ no tr ^gte. SSo SRo^nungen, 9}otfleiruitgta
iiiii|» fni4ttten, mngten (6 SBerfpte^rniflen ttrei^en. Haf aUti
gey ec etn, iebt« Bnliegtn ift i!|nt bca^ten^niit; bem (inen ver>
Disiti.cdDi. Google
800 aitanbtt.
fprit^t tr tittftf, ban anbern itnifl. 8ei dnigett fdietRl tin freitiA>
Ii4t« XBort bra aiutfniintie Donftttm ht» $ap^e0 {u gtnQgen,
lutbnc tnBfftn ftSrtcr angefaft lonbnt: rin Aorbutoto^t, tint
^frftnbt, Dbtr mtnig^nifl bit Hnnartf^oft baranf, mikibt ti bttU
[d(^t t^un, etti4i>it(, ob bit Kti^tt onbtTtc bobtl stitt^t totibtn.
Sti bicftr I)o4iDi4tifltn 6ad)t mui ba« aUgmttint 3ntercfTc In
SoTbtrgnmbt ^t^. XIS (Sufli^ gilt t^m icbtt. 91ue Itin «c(b
fparen ht bicftr Hngtftgtn^itl iHttatl ^at ti feint etjit^angtn,
nntti^ tr Spfi^tr, bit iE|n von aUcm untcrri^tcn; in btr
fianjltl bee ftatftrt ^t tr ftUtt {tori^tr, fa bid in bit ^O^tt htt
Sflmtn onf btr QAtmfinrg \p\mt a feint gSbtn.
St mucbt i^m nid)t Itii^t gemai^t. (ofi nnb Sna^tung
fanb ra auf bci ttnen, gan^t nnb UnjnDtrlSffigteit anf bee on'
btm @tite. St nrirb laura aft tlbertrtibnng btjcic^ntt merben
bficftn, menn n inmttten btr aufgneettn SAengt ftin Stften bc>
bro^t fo^. B114 fiber 9tom ^ttt n gu tOigen. 3)i)rt nnttrf48|tt
man bit Sii^tigftit btr @ad)t. Snftatt ftint StmQ^ungen )n
nnttrpii|tn nnb ju fflrbtm, Itii)t man Steibem nnb Strlnimbent
fetn 0^1. Bbtr unlet aU btn aXtt^fttigkittn bt^tt n untntmegt
fein Sitl im 8ngc, 8nt^tr jn ntrni^ten nnb bafl flnfe^n M
Vofipee jn tr^^en.
®c(ten $at bie fiurit einen rii^tstrtn SStrfti^ter i^tt Got^t^
felten eintn rUd^altloftttn aStrtrtter i^rtr biplontatifdien nnb pui*
tifi^tn I9runbfll4)t gefii^ ISr ftatrii ni^t on, bit fnr4tbart XKo*
^g ODdjufpTe^tn: „S3tnn i^ 23tittf4en, bie i^r bofl menigflc
0t(b an btn $apA beja^tt, bae ritnttf^t 3o4 abfi^litttlt, fo
ntrbtn n>it bafUr forgen, bog i^r tn^ gtgtnftitig totf4(agt tub
in turtm einte mattn fodt."
SQSar t» ba tin Sunber, ntnn bit Srbtlttntng audit, ntnn
8nt^tr, trot ^^ bttngtnbtn Snnf^efl feintr grtut^e nnb btt
jtnrfiir^en, feint fi^arfe ©^rttbmtift tbenfaQt nit^t ju milgigtn
vetmoi^tt, and) tinmal in tintm Srieft btn Sunfd) auAfpnii^,
bag (utttn, »it bitftr gebrolit, Hleanber niirKid) .abgefangn)'
SBie txfiSfii, i)aKt bcr Segot jnnfid)^ ttntn Ileintn Srfotg
9t^t. C^ Boriftt tarn i^m aui^ bie ftunbt Don gut^te
Disiti.cdDi. Google
Stumnuna utttn bcu Stcu^fliliitdi. 801
SJtrfcrtnitiuTg bee Sann&uElt juftatten. £« was Uidft, baran jti
}tlgen, toit nnbotmagig frtn gan)t« $atibtbt nftte. 33tc 9Iai$rt4t
bason Eiattt tint s^ogt Slufrtgung in SS^ormS ^tnorgtitifni. ^w
g(ti(^ UDUtt man abet an4 loifTtn, fo btrli^tttt btr Dtnttianif^c
(Sefanbtt In ftine ^eimot, bafi baS Soli, baS i^ ilbtroa an>
^tngt, nintmerme^r bulben ntibt, toenn ttma ber ftuiffirft Don
@a4fen i^n Dtitrtibtn obtr fonftnit jn ftraftn bcobfiidtigtn foQte.
(Es ftanb f^on ftp, bag bte @a4e niic auf bcm K(i4<tagt }ntn
^uflttag lommtn fOnnt. ®o ^atte fl4 iin4 ffari T. tntfd)itbtn,
ale bet Scgat am 2Bei^na(||t0ftpt, na^bem ti ba< ©olranient gt>
noJTtn, bt< jtaiferfl onbilt^tigt Stimmung boju btnn|te, nm mit
Ungeftttm von i^m bie S3tmid)tung be« .ftt^C unb Srrfolgert
btg iSlaxtimf )a foibtm. QS uitTbe fi(^ gcbtt^tn, ^tK tr
gtantnoittt, btn @nmb bet Sai^t ja erlunben, an4 t>it 9tti44*
ft&nbt ju ntmt^men.
9(i bitftn bilbtte Sul^ert Sngtltgen^tit ba« Sagrtgtfpr&t.
3ebti ntut 8nlt>mm[ing mufite 9!eueS jn erjit^Itn. ailan rig fi^
urn bie I3ilber von 8ut^r, bit in Snaffen Vtibrtittt uurbtn*, o^
^Utt man i^n gtmeinfam mit ^utttn bar, mlt [otipreifenben
JBttftn, bit utnig not^ ftlntm @innt gemtfen ffin bUrfttn. 'Sut
JturfUift 3oai^m Don Sranbtnbucg, btr fi4 E^otb a(e btr cr*
bitttrtftt ®tgntr 8utE|eT« jtigtt, Eiattt fi^ i^n btl btr Z)ur^retfc
bnr4 SQiittenbtrg votftt^rcn [affni. .®k motlttn bo4 ben 3Rtit>
fd)en ft^tn", f^riefi Sutler.
9!o4 t^e btc Kei^etag btgann, rowcbt bit ©(anbenflangcttgtn*
^tlt im taiferti^tn State fitigig ertvofltn. 3riebri(4 ber Stift tr*
fu^r, bag man aQt SCagt baritbtr fog, Sut^tr in Oann unb
%i)t ju t^un unb aufe ^Sc^flt jn vtrfolgtn. „Sae tl|un bie
tnit btu Tottn ^Utlttn unb bit Stitnter tnit l^rtm Hn^ang; fonft
finb au4 vitl Stutt, bie i^m ®nte» gSnnen, ®ott \tffit t9 na4
feintn iStidtta'', bert^tttt tr fcintm 83ruber 3o^n.
SSitk ^itlten itljt Sutler fiit oertorcn, gloobttn itboc^, bag
<« o^nt Sufru^T nii^t abgt^en aflrbt. ^r frommt iRttmbergtr
Kate^r SojantS ©ptngtcr mtinte, „fo btr ftaifer nnb bit ftor*
binii(t nli^t btn {>errgott mit untei bit 9tatt aufnt^mtn, uerbt btc
Q>ot|I ftlbtr ins &pitl lommtn unb unnberbart iSinge mirttn'.
3,;. Google
902 VttVft mi ftaltn.
am 3. Oonuar flffi^ utli^, na» SUeanbfr Ifogfl btaelrtt.
3)n $0(1^ trntiUTte unb Mrfdrfirftt bit 8annbuae gegm Sut^
nnb aUt feint Knlgfingci, nat^bnn bit i^m btmiUigtt grift jan
iSibemif abgtlauftii. Km 16. ^anuoi H^tete re tin barmif be*
jiiglt(^f« JSrcM an btn ffaiftr. ^tr $ap^ rO^mt baiin ha9 bls>
l)nlQt SStrfa^tn Stali, wm bcffcn trtffli(f|eE ®tf!nnung btc Stgat
fo ^txitaitt ecii^tt no4 Stirat gcfanbt, ft^t nott tinntal bit
8tii4[ofigttit 8Bt^re auAtitumbtr nnb Itgt i^tti brfngnib an« $trj,
nnnntt^r btm Qtift)ic( feintr ^ifa^ien jit fo{stn, bit nii^t nnc
bit fttttc ftf&p, fonbtrn audf il|tt W^ci ccrbiannttn, um ilft
anbtnlcn oon btr Srbt jn otitiEgcn. SJtrgtbOt^ tDfirbt tr mlt
btm €4il9trte bti ^Hc^^tn irbif^in Sttoatt utnsfirtel ftiit, mens
a c« ni^t tote gtgtn bte Unglflpbigtn fo au4 gtgoi bit oM
f^Omtntrm fitter gtbraiu^t. 3t(t mttibt i^tn join cr^tnmalc
®t(tgtn^U gtbottn, }u {(igtn, nit ft^r i^m bit (Sintrw^t unb ber
Stu^tn btr tol^otif^tn fttr^c out $trjtn [itge. ^^"'^ Sage doc
!^ ^t btt fap^ ftin btm Aaifer rinen aRottat frtt^ gegcbentt
SBtrfpECi^tn trfUQt. iCit fiilfi^tii^tn Sbtnta inbtjug anf bit fpa*
iitf^t Onquifttiro isurbtn unttcbiUdt,
@o lagen bit ^ingt, ale ber ftoiftr btn Kcit^ttg, befftn 9f
gtnn bur4 Siang^rtttigldttn Dtrji>gtrt morbtn toar, am 28. 3anuar
eriiffnttt.
<S9 wax tint ftattli^t, UbtiouB ja^dtii^t SQtrftmmlung, tote
ftt feit btm jtonftanjti ffonjit ni(f)t mitbtt Dorgtlonimtn febt
modiit. Die IiT4ti4e t^ragt ftanb, toie begreiflii^, im Serbcrgrunbe,
bit ^t^bCiuigtii Ubec bit mi^tigtn (Sintii^tangtn, {Rei^^tgimtot
unb ftammcrgtri^t, aurbtn jtitwtirig fnfptnbiert, inn fi^ nit
i|T oQtin ju btf^llftigcn. Stibc, bit btutfi^tn Stftnbc uit ber
t)flHt[i4e Stgot, |atttn ba« glei^e Sntertfft, bit angeltgtn^tit be-
f^Unniflt ju ft^tn.
KQt toaren barttbtr tinig, btg ttnae 3)ur4ignifetibtt gefi^c^
mAffe, um bit tttglii^ uaififtnbt StrtDirrung unb bebrp^i^er
mttbtnbt Unra^ ju btfdtigen. Wttt ttbtr ba« S6^ ging man
ft^ mtit auScinonbtc. Unttc btn IDtntft^ fttQtin fid^ bw^ not
utnigt, uit 3oiu^ Don Sranbtaburg, riid^olttofl aif @tittn btt
fCnrit. &fft Ditit fa^ gte<n»<Tttg btn SRamtnt gtlotnntn, Dm
Disiti.cdDi. Google
atltanbcie giogc Hc&c im Sltit^etag. SOS
btm rilfflif^tn @lu^{ Konjcffiontn ju triangen. Sm mtiftcn tt»
Dttrmtt man ftc^ fitr ben ©ebaoltn, bie Slngelesen^it burt^ tin
jtimjtt jntn Stustrag ju brtngtn. 8(u4 im (aifnt^tn 9t«t tr^obtn
fid) oftmalfl ©ttmrnen baf^r. Unb fjitiln (ag, bae erlanntt Sic
onbti fog(({4, fiir bu fturit bit grtlgte @rfa^r. SSenn irgenb*
etoaa, magte bite Qiitttttricbtn trtcbtn.
Sm Slfi^tiinittniDi^, te mar btr 13. gcbtuar, bucftt btr piipfU
iiijt Segat bai tcflt SDht (tin Hnltegtn Dor ben iRtii^etag brinQtn.
3RtitB)lirbig, toit bM tingtrii^et motbtn mar. 'iRitmanti Don bm
©tttnben toot batouf DDrbercitet, ntemanb angtt ttmae baoon, tM
bet ^aiftr, ftint fRiite unb 8(leanbtr, mit btm bittf ben Zoq Dor«
^er otiabrebet morbtn mat. dS foUtt ein Sucnict ftattfinbtn, man
etmartttt fcfion bit Slnfunft bt« ffai|ere, ate bit Kuifltrften unb
gUtften pimiit) ju ^ofe befi^itbtn murbtn. t!n(t'ti(f| Don ®a(f)[en
(itg fi4 tntft^ulbigtn unb f^idte ftatt feinti ftintn jianjieir ®tUd
mit ttnem SRatt.
$tti Durbe nun btm ifaiftr baS piipftlic^t Steoe libetantmottet
unb Don bem Stblt Don gulba Dttleftn; bacauf trljieit btr Stgot
bie STiaubniS td ju btfiirmotltn, ntaS er in einti mt^r a(8 btti*
ftttnbtgtn 9Itbt t^t.
anan ^Sttt meincn foQen, ber Sertrttcr btS Obet^auf)tt« bti
Q^rifttnfitit mUrbc fii$ Dor afltm in titFfter fittltc^et Stittltftung
gtgen bae mtnben, mas Sutler miber bie ®[aubene(tf|te btr tS«
mtfc^tn ftirifie gn fagen gtwagt ^atte; Inbeffen Sllcanbtt ^ottt fc^on
tange gtnitg untet btn :Stut[(^cn Dttft^tt, tines ieben @tmlit unb
unb iSltinune untet ben giitften obet 9ilUm etforf(^t, um nic^t jn
iviffen, bag er, um ffiinbrnrf ju maiden, eintn anbftn 9Btg tin*
ft^tagen mugte; ou$ fo^ er ftlbft in Sutlers {Qibtrf|)ni4 in btr
(Blaubtndlt^re nnr bit ^oc^miitigt fatanift^e Slnfte^nung gtgtn bie
Slutoritiit it9 ^ajpfttums. lyitit not abtt au4 bei fonft gut 9tji«
tnif4>®t{inttlen in SJnfafl gtlemmen. & mugte barum juet^ gejcigt
merbtn, bag 9a^et tin politlfc^ gef&^tlii^tr SKann fti. iComit
btgann ei fogteit^. ,(S9 Ift Sf^ntlic^ am a:ag('', ft^te tr auS*
ttnanbet, „baf Sutler Snfni^r unb l£ot))t>rung unlet bem SSoltt
eroeitt ^at." SS)ie bit S9it^mtn, itnt Dtt^gttften untet aUtn
Sttljttn, unter bem 9himen be« (Svangefittmfl @e^otfam unb Orb<
Disiti.cdDi. Google
8M Uunbol Htdfogt.
tmng unttrbrilitt, fo Derfudic Sutler mit frintit SnftSngttB, Stt^t
unb laifeilii^tfl (Bcftf), fa allt Obrigblt umjupogtn. Se fti flat,
tDoe baraue mcrben mfinc- Urn grOgtrcl Un^I )u Dtrmtibm,
f^ait bet $a))[t a[« (rfa^rtntt flrgt aQt antttet angtmenbct, uiit
baS rttubise @4tif oon bet $(Tbc ju f^tibtn. 9Ziin fti a Siu^t
bM ffatftre, fclnt« amtrt olft flbootat nnb eer^ttter bet atr^e
JU tDQctcn. !Cte :9etfpUtt ftintt ISorfa^itn cingtbetd, nwrbt ec
aitumttmeEii btn bn(b(n, bn 3o^ann(0 (tne nub {)itronl}mu8 »on
¥rag, bie }u Aon^anj Derbatmnt nnb oerh'aiint fcitn, anfl bn
Unb iDoS ^at bttfer Sutler nii^t aQtd ^ttffna; fcCbft bie ju
brn 3;UTltn unb {itlbtn l^ fi^on bit ftunbt dor bcr ncutn Sefitnl
flfbningtnl Unb rait mtib unb freunblid) ^at btr ^apft, al0 tin
pter $irtt, i^n auf ben rit^tigen fScg jurUdjufti^rtn gffui^t!
9Ifl ntlti Dtrgtbli4 gtmtfen, ^abt tr i^n burt!^ tine SuQc ott*
bammt. 3nan ^abt btnn lEifit^tit btjwtiftit unb fit nii^t inc
Suefii^rung &ringtn moQtn, untti bent ^orgefein, bag btr ^ovfl
baoon ni(^t« vifft. ICarauf^in \tabt tc fi4 ba9 Originalt^emplat
tommtn Ufftn, ua4 itbec tinfe^tn (Onnt.
3nbefftn uoKc tt bem ftaifti unb btn ^ifltn bit ^rrtiimec
8ut^r« fefbfit na^ntiftn. aRon ^drt nur bit artitti, bit et erft
mrjU4 gtf (firieben , .bit aOtin raikcbtg maitn, bag man ^unbert*
taufenb ffit^er barutn nttbrtnnt*.
Bn bttfem Smtd ftt^e aitanbet an» einer 9tei^t Don Sn^|cr<
©cfinfttn, be[onber« aue btnen, bit tt gcgtn bie ))fi))plt4t Sudt
Dttbfftnttit^t , obtc ani^ aai btr @4rlft oon btc babt^tonifi^en
®tfQngcnf4aft unb btr 3ttiE|eit tineft S:i|rifltntntnf(^en natfi feinem
eigtnen SuSbind ,graufame Unge^tucrli^ttiten* an. 3)arau« gc^
Itar ^ttoot, bae tt aStfl It^rt, »a9 (i^on anf btm ftonjit gn
ftan^an} DetutttiU ftt. iSr biaigt bit Srtiht bt« ^M, bit be«
Sictef, bomit an^ bie Eengnung bet @tgtn»art S^fti int Wenb*
Dta^t — nae Sut^tt nit gttEian ^at — , uetuttft b(t8 Stgcfcner,
mo^t qQi getonfttn (S^dfttn jn ^rit^tm (,mtI4 eint SBerneine*
rung bee prie^trll^en StanbtS"), ffinbigt gtgen bie ^tiligen, bit
ratltlii^t Obtigteit nnb fogat bie ftDujilicn; ^at ec boi^ genagt.
Disiti.cdDi. Google
aitanbtrt Stebt. SOB
fed* SotiftanjcT ffonjK, auf bent auc^ btt Jtoiftr ®igi«inunb ge«
utftn, eintn SleufelSpfu^I ju ntnnen.
3:ro^btm ^instn l^m oitlc an, meU tc H'^ oiif bit ®i^rift
«truft; abtr ba« fti berStfeci 9Sttfe, i^tc 8t^ie bunji bit @4dft
ju btaa^rtn nnb fie boi^ attber^ ju Dtrftt^tn ali bit fiirdie. andj)
ier Xcuftt fu^tt bit ©i^tift im QRunbt, ait man aud btm Soan*
gcliunt trfe^tn tiinnt.
(S« gSbe 8tut(, bte 8ut^t fiic tinen frommtn SRonn I^itltcn.
Hitt wma btr S^tuftl bit Stutt DtrfU^rtn 100^1, fa t^nt n bas
untti btm ®(^tEti bes ®uta. {SSrt et mirftit^ tin ftommtt SRonn,
fo toUrbt a nii^t mt^r toiffm noQen als bit ^tiligtn Siittr.
(St(ii^e nttintcn, man foUt Su^tr« SU^cc barum ni(^t Dtr<
bttntira, mtil mit ®uttd bariti fti. ®o ^abe man aui^ bit
S&c^o: bte Otigtneft trof) ftineu giogtn 3rctlimtc befte^tn (a|ftn.
Stbcr bitfn iQergttii^ ift falfc^. Zltnn ju Orignu« 3cittn ton
nitmanb, btr i^n beI«^Ttn (onntt. Sutler fti abei trot aKti fBt*
(t^Tuttg Dtipoift geblifbtn. 3)it 9t^n unb i^it SUifiet ju dci«
brtnncn fel aUcfl ^trfommtn.
Snblit^ uoUttn ttnigt, urn eincn ^tufrufir im SoUt ju Dtc>
tnttbtn, Sulfite nai^ iSSomte lommtn lafftn, um i^n ju ^Drtn.
SSanim ^at er fii^ ttii^t vom fapftt iDtiftn lalfen, bti i^ bwl
frtite ®t(dt angtbotcn? €r mlQ fi4 nit^t lotiftn (afftn unb nut
„;ur Stdrtung ftint« 3RuttDiatR« nnb aufriU^renf(^en aSocnc^mtna"
^t tt on tin Jtonjil apptHizt, btifelbt, btr tS bfftntlii^ aues^'
fpFDi^tn, bag bat Aonjit }u Aon^anj btm ^M unb $iitrDnQmu6
Don ^rog Unrtt^t gtt^an. <E« ijl ®a(^e bee Aaiftre, ber Aur-
fiirften unb i^uiptn, mcltiii^tn nnb gtl|lli4tn €tanbte, bit ®6pM^,
bit bamit if|tni Sorfa^ttn auftrltgt morbtn, Qbjumtnbtn.
SBenn nun SutEier bit Sflnjilitn nii^t antrtennc, ratr foQe
dli^ttE In btc ®a4t ftln? S)tT Jlaiftt raiffe, bag i^m ba»
nidit ju^f^e, DttI toenigtr anbtrtn 8aitn. Ku6 aOtn bitfcn ®riln*
btn fti tt bringtnb notirtnbig, tinti mcittttn KuSbttitung bee
^crti oorjnbeugcn, bte^alb trfui^t tt, tin aQgtmfinte ISbitt fiir
bai 9{ci4 auegc^cn ju lafftn, mtlt^td adtnt^alben Su^trt SU^tc
ju Dcrititnntn Mrorbnt, fit ju btudtn, ju tauftn obtt tiRtauftit
vtrbltte.
Disiti.cdDi. Google
lOS 3(t aiabidif.
aiianbtt fi^ittb na4 8tom, tr |«6e onf Ue Suffetttrtms ft(»
flaifei0, „nui atlti ^{raDejufaatn, fo gtfproc^en, a(s ob cr sntanji}
OuttgenS tine Stttlon ^t" — banon ifl tn btr bnrcfiau^ magDoQ
gt^ttnn ditbt, ml^t hit fa^flf^cn Wtitt ftir f^rtn ^Mrrin na4«
f^Tl^n, nii^te ju finbtn — ; an4 fsnft bt^mtitft er, inan(^e»
jnr Stt^ncliifeung M lOmlfi^tn Stu^le gtfagt ju ffoim, wa cr
anstftdiu btt i)tn]dtttibm ©timmnng mo^tnidMii^ unttrfafTtn ^t.
Vbn cr ^«ttt ft^ gtfd)i<lt gtfpro^en, iRbttn tr f{i^ ganj gtgeii
ftinc tigtnt anfdtauung onf ben @litRbt>mi!t btt btutf^tn Station
fttOtc, ble tto4 Inimti a»f bas ftonjil ju Aonpan} tnit ^totj
jntUdfitidtt, oi)nt fi4 lat&itt (far ju feitt, nit mtnlg fJe noii
Dm btn (Srtuitgtnft^ftm 'be<ft(btn befag. Unb bte[e« ^titige
jtonill |attt Uul^tr angtgiiffin unb bamit ou4l bit btutfi^e 3la*
tjon, in itntm Jtalfcr SigiAmunb aui^ btt !DIalrftat ftaiftr Part*.
aRtQr ale tintnal fimttnt tr onf bitfen ^unlt juillif. Siit^t ^tte
on citt ftotijit apptUiett. ®ttabt bit ftoniltefragt foQtt i^n dr*
berbtn. (E« nor Kar, nuf afte bie|enigtn, bit in (tnim fionjU
ben aQtinigtn ^tuetotg fa^en, ntugte bie iRebt grogtn (^nbniA
miuttti, junal fii^ aiianber gepttt, an bae pappti^ Sinbot
einer 9IpptIlation an bae Aonjtl ju trtnnern, oKli^t bit JOuUe alitttt
f^on a(0 tt^jtitfil b(jei[^n(t ^attt.
^tt ffaifet trliattt fitQ ic|it btrtit, ben XBttnfi^tn bt« Scgatnt
nai^jufonmtn. 33it (Stfttlfigfeit bte ^opftte not finer anbtcett
mert. SBa^rft^tinitt^ noi^ an bemfetben Xoge, in bit nfimii^m
Sifung niuibe ben giltfien tin (Sbilt notgtftgt, roti^tt bure-
aus ben iluefii^rungen Sitiinbtrft tntfpro^ unb in feinem @tnne
obgefogt tttar. SSon tinem iBer^Brt fet abjuft^tn, mtif bies unnBtig,
Ja ungtbtt^rlt^ uftrt tintffl 3Renfd)tn gegtntibti, btt baS It^te,
mi bit Ronjifttn lAngft Otruttttlt ^litten. file ©i^itm^r btt
Stlxiii bcfit^lt bo^et btt jtatftt btn StAnbtn bte Steii^te, btl ettafe
btr a(f|t bie S^tifttn Sut^tie 3u tietbrenncn unb feine ^trfon
geffinglit^ tinaujie^nt.
®o otint utiteree mattn bit @tBnbt natttrli^ nUfi gtnfQt,
bent totftrli^tn SSotftliiaee beiju^imtntn. 3ainaE in ben ftdbtifi^ni
ftteifen mx man tntiiifltt, bat bit Segatcn but4 il^ „unanf4i)r>
lii^ Sln^atttn unb Soufen", ate bur^ bit pitppii^tn flttbtn i^rm
Disiti.cdDi. Google
WUttt buridgcft^t flatten. iDtr ^Urnbrrger ®efanbte iirgtrtE ffd)
tiQClibti, bag nun aui^ ba« So^Imolltn unb ©unft gtgtn Sutler,
olfo ,au$ bie ©tbanftn, bit boify fonft ni)(^ gtmtinem ®prtil|WDtt
joCfrei m8r(n", eerboten fein (oUtoi.
Wan tiat bariiber foelii^ in Snatung. 3(0(0 anbtrt murbe
juiUdgeftcQt.
(£e btgctlft rt<^> bag mon tn Krcifcn, in btncn man bit S)inge
politifi^ auf}ufaffen gcioo^nt toar unb bie inneien jDIotioe bee
taifcrlic^tn $olttif nii^t fannte, bariiber tiftaunt mar, bag btr
Stai\n one btr bcutfi^tr Strntanng fo totntg SDotteil gtstn bra
$apfl jit^n unb ntit ^m gtmeinfi^aftfi^e ©ai^t tnai^tn noKt.
fSm $oft Don jlnrfa^fen jtotifelte man mo^l boian, D)it mcit tt
ifyn bamit (Smft ftt. iSei btn obmalttnbtn Stratungen mat ti
fU^ti uiinfi^tnSmtrt, fl[^ baiiibtr flrac^eit ju ctrf^affcn, mic fi4i
bee itaifti 4)tTfi}n[l[f| }ur ®aiiit Cnt^eiB ^ellte. 3u bem Enbt
btaufttogte bei fflutfUift feintn Sanjter Dr. iSrild — oUttn 9(no
ft^tin nat^ Dor SIttanbete 9{tbt — , ben 4)eii^tDattr ausjuforfi^en,
benn bag btt ftatfet Don biefem im ^ii(^fttn iinagt betinflugt nncbt,
uat aQgemtine Slnfji^t.
3ot|. ©topio, ber i!fran}ie(aner, vent in ftintr Sttfe tin frommec
Snann tnittelatteclit^tn @i$lagte. 3)tn ©ebanten an tine Siefot'
motion bei Siii^t, fomeit fie bit SBiebtr^erfleUung iiugtrer Orb*
tnutg, ^ndft unb @itte bctrafen, mar tr teinesmegs obgentigt,
tonntt pH) fogar baftic ettsiimten. iSbtnbee^alC) fi^Iigtt er au(6
btn Qrradmue, mar i^m jtbti ttil)t, btr feint ©timme gtgen ba«
SSerberben in bee Sir^e ti^ob. ®tgtn bte ©^Sbtn btr ttavft*
lii^cn ffiutit mac tr nti^t b(inb, ftinc Srgebtn^tit gegeniUier btm
^opflt Eiattt t^e ft^r btpimmttn ©rtnjtn. Sc tmpfanb inmetltn,
bog man feine lOtbtutung aU faifet(t(^er JSti^lDater in fRom
nit^t gtnttgenb mUcbigle, i^n nit^t gtnUgtnb efirtt. Slltonber, ben
tr bite JU triennen gtgcben ^ttt, unb ber bit Sic^tigtcit be*
SRanneB ttincn liugtnbUd berfanntt, ^atte ftd| bttilt, t^m eintgt
Hufmttffamteit Don 9tom gn oerfl^affen, tint Sinertennung feincr
SStrbttn^e, rin befonberefl tf^Ptt^cd ^rtDe. ©eiftem I|telt tr
i^ fUc ^tr. X)tr Segat mar ti aaify gemeftn, bee i^n ouf*
eingt^nbfte mtt Snt^er^ Ce^t belannt gtmiii^t ^attt. £)araiif
Disiti.cdDi. Google
SOS ttlatiio unb 8illif.
^attc ®[a))io Sut^trt ®4ciftcn ati4 fcU>ft ootgensmmen , btfott<
ber« bit utbtr bit SSambaUt gtf4cic6(Htn unb bit Don btt bab^<
(ontf^en ®tfat(gnifd)aft. 3n ftintm (E^citipfat bcrfetbnt ^Itt n
^c^ ju jtbem tinitlncn ^unttt iRonbbnnntunQtn gnnai^t.
8uf bit SnfTQBt bt« ffit^fifi^en ftanjUie, aie er unb btr
Itaiftr fl$ JU Sut^crt ©a^c ^ttlttn, gab et an, bag ifm Sut^etfl
crftt @(^Tifttn E|o4 ccfccut ^Htten; ei ^abt in i^tn etn ,ntuc9
cti(t0 ®tiDa[f)«'' (ttannt, baB bn flir^t Ditle ftgnt«iti(^t gril^te
bringtn (Bnnlc. Sbtnfo ^abt btt ffotfcr frtt^cc an feincm ®c^rti'
ben ©(faQtn gt^abt. Utn fo mt^r fei er U6tr Sut^tte ©thrift
son bti bab4(oni[(^tn ®efongtnf4aft trfi^rocfen. (Sr llinne nii^t
glaubtn, bag Sutler fi^ ju bitfnn Sut^t bEltnntn mtrbe, c8 fti
au4 gar m4t ftin ®ttl. ©aOte tc t« abtr niitfti^ gtft^tieben
^btn, fo ^dtte t^n mo^( btt 3oc" ^^^^ t'it pfipftKi^e SuQt
iibernunnt. ttbrlgnifl fti ttint SQunbt fo grog unb fo bBft, bag
fie nii^l ae^titt Dttbtn tOntic. 3:)a)u totirbcn fi(| fi^on no$
anittti unb Stgc ftnben. Sui^ btr ftaifer uiire btr anfti^t, ba§
fin folt^tr anann mit btr jFiii^e Dtrfii^nt merbtn intifTt.
Xuf btS RanjIerB 33eran(iifyung (itg ftffi ©tapto ^ttbti, eint
grogt 3tt^[ i>oi> Hctitetn aue Sut^er6 @ij|Tift ,tion btt bab^>
(ontf^cn ®tfangtnf(^aft' unb btr „9te(^tfettiBung btr Dcrbommtts
HttiteC auSjujitEitn, ui{d)t i^m bcfonbcrft anftiigig mortn. Sic
foQte Sutler uibtrtuftn , tntinte btt Stti^toater, obtr boi^ cr«
Kliten, bag tr fie im ftt^itiifien @inne otrftanben ^abtn uoUt; fei
boi^ Itin Srttltl fo ungtfi^idt, „ti mi^U tin c^riftUi^ct Sctftaub
unb guter unb fat^otifdiit @inn barauS gtjogtn unb batiit ttet*
ftanben uerbtn".
<£0 mattn fo jitmlit^ bit ni^tigfitn @iifet Sut^ttS, Dom aU-
gtmtintn $citftfrtum, fttnt gt^rt Don ber Jtiit^e, oon ben ©otio*
tntnten :c. @it nartn fiit ©lapio mit baS ganjt Su(^ oon ber
babt)[onifi!E|cn ffiefangtnf^aft teere SQoitt. SJon btt @4ttft aU
®[aubenegtunblage uoQtt tr nid|te ^itten, bit tOnntt „tin jtbec
jttttn unb btl^ntn nit miil)t» tSa^d",
anit bent SStrfa^ttn btr Aurle unb l^tr Segattn ifi tr felntS*
toegs tinoetftanben. Sit Sc^auptung tut Ic^ttttn, bag bet ftaifec
In bitftn Xiingtn Irine SltfugniS ^abe, i)Ut aaS} et fUr cine 9In<
DisitiriMDi. Google
(Sropio itnli Sritil. 809
tnagutig. (Se fci be« Aalfere $f[i(^t unb fein 3BilIc, jut 9}tfoi<
ntatiDn btc Sititt mitjuRiitlni. Sr ertliict, ffarl V. mlt ber
@lrafe bts |)iinint(e gebro^t ju ^btn, mm tc nl^t bit Alr^t
Don btn 3Rig6riiu4tn btfitien mrU.
S)ie ))&ti^It4e Suttt gtgtn Sutler ftl ttin $ilnbmtU. ®te
liSime jnrUdgtnomntcn mcrbcn, jumal Sut^n nit^t ge^Bit lootbtn
man. i&ffcntU^t SBer^nnblungd) ^ti(t (r fUi nut}(oe, bo(^ jclgt
tr f1[^ genetgt, suf btn SitbtiiigSgtbanten be4 jtutfDtfttn clniugc^tn,
bit %nge[egtn^ttt gtU^rtcn unb unnerbSi^tigcn Smanncrn jur @e<
nrltltung DDrjuItgtn, aHiS bite in btc SQoiauSfc^ung be« SibtT'
tuf« bei bcraugtcn Slrtiftl. X)i(0 uiQ tc fc^on btn laiftclu^en
KAttn Dorgtfi^Iagen ^abtn unb mlQ femtr^tn bflctibcr mit btm
ftaiftr ntrljonbtln, bamtt nut Sat^tte tttfflii^t XutUffungen , baft
^(igt, bit gegcn bug Qugtre Stibtrbcn in btr fitit^c gtri^ttttn,
R^alttn blitben.
<&i ift nic^t ganj ((at, mlt meit td btm gnninbttn Miat^
bamit ttnft nor. !DtTft(bt snann, btc bitn fianjitr gtgtnilbtc
ba« a3trfa^rtn btc fiucie gtgtn Snt^tc fUc unbiQig tcffltrte, ^attt
fic^ tiirj Dor^tc oom i)il)]filii$tn Segottn 400 d^tmpUxt bee 8ullt
ttbettn, unt fit unttr ftintn Orbtnsbrlibnn ju utrbrclttn. <Ecad>
tnu« uctttltf Don i^m, ba% ftln g^acattcr fo unburil^fl^tlg ttfirt,
bag man il)n mi) aaii) jt^n 3af|rtn bte 3ufammtn(tbtn8 nii^t
bnc^f^autf. Sli^ir (odte ti ftintn (S^rgtii, in eintc \o toii^tigtn
€o(f|t bit Sloilt tints SJtcmittleiS ju fpitltn. 3:ite^alb [ui^tt tc,
Dot Blltn Slttgen tin offijitlltS SDtanbat bajn Donfeittn bee jFuc>
f&cfttn JU ttlangtn. "^o^ baju mar btcftlbt ni<$t ju btmtgtn.
®ttctu ftinei bie^ciigtn ^olttit uolltt tc aOtft Dtimtlbtn, voai
icgtnbnit btn @$tin tnctdtn IQnntt, alt ob tc flic 8ut^tc $acltt
nS^mt. 9!i(t|t tinma( tint 3(ubitnj fonntt ®(af)io bti i^m tc>
^olttn. 9lai^ Qifittitgigtn SQtr^anblungtn trEtQrtt btr flonjltc
ecUd ftintn anftcag fUc tcltbigt. Dbm^l t« jDtifel^ft blitb,
mit iDtit btr Sei^itbatfc autocifitct mac, fo oiei ^atte man boi$
trfa^rtn, unb barauf tarn ti an, bag tro^ its fi^ocftn ebi!te<
tntniucftA bit (aiftcllt^tn {NHtt mit fii^ rtbtn tafftn vatbtn. SRan
fonntt aui| bit Stbingungin, unttr btntn bits mbglic^ fttn
liiUrbf. —
Dpti.cdDi. Google
SIO :^ etanlit unb lue bilttfl^t !niitit«t.
Strgtbtne ^attt H(tanber st^offt, bit SDMtmirtung bcr @tftnbt
bti btm etgen Sutler ju trlaffcnben SRanbatt ju ^inttrtrcibtn.
9ts4 toB^renb bti JBtr^anbtunscn fui^te tr im latftrliditn fftatt
bagcgcn ju agitifttn, inbtot et ouf bit SnOglitdfoU Rioted, baf
blc 9tei(^0ftttiibe fi4 fltflm l>°t %Bt(((ii be« fiaifert cttUren fOntf
ten unb babur^ btm fiaifer bie $iinbc gcEiitiibtn tvUtboi. £)«:
jtnngltr bnu^gte t^n bt«^(b, bet ftoifec utrbe ftinen StQca
f4on buri^juftfitn Dtrfte^tn.
@i>glti4 tm SoUfgiutn btt Surfiiiftcn lam ee, luie ju er*
tparttn, gu {r^bUi^en SneinungSDtcfi^itbtti^titcn. 3!>ttn ¥faI)STafeti
nab btm Auif&tfttn Don ©odiftn ftanben ble bid geiftlii^nt J^ur<
fUrfttn unb btt 3)faTtgcaf Den Sranbinburg gtgtniUiet, obuo^
auifi fit Ri^t gtnj btn SSUnft^en bt« Segaten grrtc^t ju n»ib«t
btabfi^tigttn. „'Ccc ansni^', \^i\tb bn gianlfuctcr ®efanbU
in bit ^eimot, „mai^t Dtit attbrit, tS mi}(^f i^n ja tin Ztil gar
aai Kieitj fi^fagni, flicdit', er nirb i^ntn (aunt enttinntn; adcin
ift JU btforgtn, ido t9 gcfi^e^t, tt raficb' am britttn Xogt uitbtt
aufftt^.' ^(tfe Itt}tt 0{fi>rgRt9 mar tint aQgtmtint. Sui^ ttit
8ut^tr feinbli^ gtfinnttn ©tttnbt tannten bit Vti^ItnifTe jn gut,
um niifit }u mifftn, bag burd) tint tinfai^t 3u|limtnung ju btn
)>)i))filli4cn SoTbttungtn bit ©aifit ni(^t and btt aSktt ju f^afftn
tDHtf.
X)fi<i vartn au^ bit @t^ittipaattt , bit in btr ^ntiooct bcr
€titnbc DDm 19. @rbcuar, in btr btc Sinfiug bi9 fii4fif(^tn jtur-
fUr^tn unotrltnubat ift, jum Sufibrucf fatntn. anan mai^tc batanf
aufmtilfam, bag tS Itit^t ju Xufriifir nnb (SmpDruna in btc beut"
fi^tn 9!aHon iDmnten lOnnlt, »tnn tin fo fi^rftfl !Dtanbat itita
Sutler Quegingt, o^nt bag man i^n Docgiforbtrt ^ttt, ba itn
gemtintn iSIann buri^ ftine ^rtbigt, gt^it unb Si^rifttn aQettti
@tbanten, ^^ntafuen unb SSUnf(f|t aufgtlommtn ftitn. S^tS^a^
flibtn bit @tSnbt ju btbtnttn, ob tt nic^t angtmcfftn ftl, ^t^
unttr fii^trtm ®tlttt }um SStr^Br tommtn ju taffen. 33on einer
dSfintatiDn fotit hint JKtbt ftin. 3^m foUt nuc bit grogt Dor'
gtltgt merbtn, ob tr fii^ jn btn SIrtililn, bit <r uibti btn 4cift'
(ii^tn @[aubEn ^abt auegt^n lafftn, bdtnnt, unb bobei btE|arrt
ober ni^t. 3m trftcm Satlt trflttrttn fii^ bit @t&nbt btctit, jun
Disiti.cdDi. Google
$)it ®Unbt unk bqt tai[cT[t<f|t {jRanbat. Sll
€4ut}c be« ©lau^nd i^itr SipitUern eitiem „9tblil^Tltc((n SRan>
bate" bee jtaifere bet^utEettn ; falle ti abcr bie ^nUimet tK4
®laabta9 nibtrricfe, ^iettnt (ie cB flit UUi^, i^it in bt|i anbcnn
^uiittcn ju ^i^en. S)abci tia^qten fit ®tlcfltn^t, ouf bU arogcB
^ef^tDtcben bn StatiDit gcetniUPcr btm |)tlj}rUti|tn @tu^t ^tti'
^tDtiftn.
D^vt Snieiftt tnai bei (t^tt $untt bcTittiigt, Ubir ipc[i$cn bie
St'i^t iSinigttit dtrrfAtt. abnr au4 bag Sut^ci Dtrurteitt nnben
mugtc, falls tr bei fetntn ©laubenefiigm be^arrtt, ftanb bet SOte^jfl^f
tec 9Ifi(^«riiinbt feft. gRantgt, bit i^n bie^er nun a(« a^r{iini)>fcE
^tr btutff^n station flegtn bofi riiintff^c Unntfen actannt ^attfti,
uwrui burt^ aUanbtl Jcfet Don fciner ^iJirefu iibei}tust iDpTbtii.
^ag t« i^tttn nic^t juftiinbt, Uber ®a4tn ju urteilen, liber neli^t
Ate ffoniifitn fi^ptt Sntft^cibung gctroffcn, bactn fc^Iof man ft4
bm tiiit>ftli4cn tlueiaffungtn unumnunticn an; abtr imtntr^tn fonnU
nan txn SHann, bti fo flt^n unb fo ctnbiingli(^ bte Snigbrdrntf
tec jturit aufgtbcdt ^tte, fdion um M SoRcS toiQen nii^t
faUfii Caffen, o^tic i^n gt^ijct ju ^oben- SBirlletcfit gdang ca,
ftinen {tanbd, fo meinten anbere, ju benuden, um bit 9?Dtiiienbtg'
Itit, bie bcutfi^tn Seft^tDtrben abiiiftcQen, mit gc&gcnm IStfaig
aU frU^tt btr Stuilt barjulegen.
& max nti^t nillier gtfagt norbctt, teas man mit itnen .an<
btxtn ^uittten", in btntn Sutler gegilrt mibta [otiU, mirttii^
mcint; abti Slconber ocntiutctt f«|c rtt^tig, bag babti aa^ hif
Qragf Don b» Slutotitiit bti ^fte« unb .bit poHtiotn iRtt^te"
— ti mtintt SDoifi bit buc^ t)ie fiantoTlMtc gnott^cleifttteii jRci^tc
Uv bcutfc^tn Elation — in ^tra^t lammtn mtirbtn, tpoB i^n in
nit^t gtiingeu ^otn oerfe^te,
$tc fiaifer stns ouf bit SiSiinfc^t btr EReii^eDtrfammlung tin.
9tiKti in btr ©i^ung ftlbft, in btc i^m ba« Stbenltn btr ®titnbe
Ubtrrti^t murbt, tcKdrte tc fi4 nii^t Qbgtneigt, Sutler lommtn
lu tafftn- SSit mtnlg tr jtbotl bit 3nttctffen btr IDtutfi^tn Dtr*
ftanb obtr fu nit^t Dttftt^tn aoiltt , jeigt frine CrtUrung,
bag tr bit ^^t SutiftEe , bit btn ®[auben berU^rt , nl^t
Dttmtngt ^en moQe mit btn Stf^mtrbtn gegtn !Rom. (£r
pKcbt on ®t. (ciligftit ft^cciben unb ^offt, bitfttbt toftbt bie
Disiti.cdDi. Google
HI «attnli4a fbat^fy^. iu^at Snnftntg.
SnigbrSui^e, menn fit nirrtii^ fi> fftoS nflnn, ffI6fit olifldfeti, ant*
noTtetc tr.
Sin bnti Aniftr tingeftbtti Hnefi^, tnel^ au« ¥iB(atnt U'
fttffcai, cr^ielt btn flnftrog, btc @a(^e totittr tuu^jnbtnttn , bttbei
ji4i iu (tma^ra, «<Siitt )u bltnen unb ton ¥apflt, bie (S^rt mib
¥^t4i. ftin" SRaitftftt fonit bit Scfiitbigung btc gUr^tn im
Sugc jn ^aben mib btm VAU mSglit^ft ttenig Xnpog jn gcbtn'.
X)ae nami f^ipcr ju Dtrbinbcnbc Hnfgabtn. Snertni&ibiB gntus.
toit nan fit )u tdfnt gtbai^tt.
!Git f^riftli^t Hnttvott M ftalftrt, bit auC biefen ^latungiR
^tit)»rgbio, mUbtt^oIte bit mfinbrii^ 3vfase btsfclben, 8iit^
tominni in loffni, itnb forbtrtc bajii anf, bit ^f^ntrben gtgnt
bit fturit (4tiftri4 cinjubringtn. Skbti bae tint no4 boe anbtrt
)ii vtE^nbent, aav bent attonbtc, In btfTm flnfttag gang bt\on*
htxt btt Qcrtbif^Df Don @a(jbuig in bet ItommifftDn mititt, m^'
lii^ fitmtftn. Sr nai f^ti'^Iii^ \n1), bag fibtt^anpt ttma« ft*
f4({|tn fDlItt. 3>it laifeiG^tn State jeigttn vieber ^tignng, bit
@a0e ^njujie^, bei fionjler @attlnaia tiliaite me^ifa^, bit
€ii4e miicbt o^nt ftntjll ni(l)t ^ nltbigtn ftin, au4 fi^ten bit
ftonpeUotion ni^t g&nftig. X)a toot t9 nnn ffir Hleanbei nn f»
U)id)tigtr, bag tn btnt Sbi(t, wetc^ btn laiferli^ien ISntfd)Iu§ jcber>
tnann tunb t^un foQte, bit Slntoritiit be« ^ipfttt ju intern dte^t
titntt. (Sin (Entmurf bcSftQptn fi^ilbnte in ben fi^tirfflen SSorten
bie 89trru(^t^it Sutlers unb forberte, obmo^I man &ut^ tomtnen
taflen tooUte, urn frinen JEBibttruf ju ^bren, Jebtnnann auf, einft*
iDtiltn fetnt Sii^tr ju Mibttnntn. Daft toat nun ni^t bit 3fo«
fi^t bee @titnbc gtttieftn. @o (ongt ti nii^ ner^rt — barin
Dt^^tn fit nnabdnberlid) Don btn i)>iiiifi^tn Sinff^auitngen ab — ,
gait ei t^ntn aui^ no4 nii^t alB Otruiteilt. 3Ran einigte (ii|
cnbli4 bo^in, ba§ bas Sbilt Dorcrft nii^t anCge^tn, Sutler akr
aut^ Dom ^rtbigtn unb @4irtiben abfle^n folle.
XBo^in 8nt^ ju trnuftn fti, uor noi^ unentf^itbtn. Sic aiaa
bat&bcr in btn crptn Xagtn bt< SSfirj in Sttatung trat, tannic
ttiebtr ber alte <Btbante auf, t^n nur bis na4 Orantfurt fomiatn
jU (offtn. XiafBt iDarm ^nt Qrotltti ganj befonberl bie pip^
lidjtn @efai^ltn. ©^tiefli^ tntfi^itb tnan fii^ bD(| fjit Bonn*.
Disiti.cdDi. Google
3>K Jtaitd on Sutler. 8iS
Iba tntflotibcn ni>4 (inmal StbtttEtn, bit bui(^ bit @tiftli{^tn gc
n&^it tourbtn, ob te auc^ ftir btn Jtaiftc fi^idli^ fti, feincrfettft
ben StljtT jtt btiufen. @)tin ^Uttt ti ben Surfttrfttn Don ©ai^fen
boju Dtrntm^t; bitftr afitr le^nlt ti aus ben f^on fcii^er Belttnb
gtmodittn @rUnben ab. ®d tntf^Iog fit^ btnti btr ftaifti ftftpj),
bit cfftjietlt Xufforbtrung an Sut^tr ergt^n ju lafftn.
@ein Sritf lautttc fofgenbtrmagt n :
.S^rfamcr, liebeT, unbii^ttger. Slat^btm mir unb bte ^ttUgtn
9}tii^« ©tilnbt, je$o ^ier Dtifamntltt , Doretnommcn unb titt'
W^f'tf ber 8^» unb SBIuSitt tfoXbtn, fo tint 3tlt ^ti von bit
Iin0gan0tn, Grefunbtgung ju ttn|>fa^n, §abcn toil bit ^sutnmmtn
ntib Don bannen niebtrum an bttn fii])tr ©ema^rfant unfer unit
bt« !Rti4d frei giftcadt ®i4fi|eit unb ®t(tit gebtn, bat mtr bir
^ittntlitn juftnben. Unb ift unfti crn^Iii^ Vtge^i, bu toollcft
bit^ filibnlii^ ir^btn, alfo bag bu inmcnbig ttnunbjmanjig Xagcn
in folt^tin unftrn @cleit btrtimmt, gtiotgtii^ E|ter bti une ftitl
unb ja ni[^t augen bitibtn moStft, bi4 aui^ Irinte (Stualte obec
Unrc(^t bcforgtn. S}eRn mtt bii^ Eici Urn gtmtlttn unftrm @e(ttt
fffttg[i4 ^anb^abtn mctftn, und on^ Quf folt^e bttne 3ulit"ft
niblii^ Dtilafftn. Unb bn t^uft boran nnftrt trnflltt^t SRctnung.
(^tgeben in unftr unb bt« jRti^S ©tabt ffiormfl am 6. Sage bts
3)Ionb« SDIartit Anno M. D. 21., unftrs Stelae im anbern
3a^r." —
ilRan fonnle tlntn vtrutttiden fitter laum frtunblidicT bt<
^anbtln, nnb bit StftUrjung btsStgatcn, uEe tc — erft 14 Xage
fplitti — tton bei Hnrtbt ^rtt, mar Btgrtiflt^, ^attt tx bod)
fr&^cc ttntn ganj anbtren Sritf an Sut^tr gtft^tn, btr fo abgc
fogt mat, bag bitftr gtwig nii^t fommen nUrbt.
Unb in ber XEiat, f^on ^attt btr fflaiftr bitftn nnttrfi^rtcbtn,
ate i^n bit Aunbt son btm (SinfaQ tints jetntr aSafaUen, 9tobtrt6
Don btr Wiaxt, in bae Sn^nnburgif^e, btn man oii im 49unbe
mit gconfreti^ unb bem ^opftt fte^tnb bttrai^tttt, btn Srftf
jn Dttanbttn vtronlagtt. fiaum <u^t Xagt frii^ ^aHt (err
Von S^UdicS bem 8tgattn otgentibtr btmerft: n®<>St tint, bo§
n»r ^afft »"("< ®°'^' "^4^ Pli"' ^tm \oU tr aUeft (aben,
nae ti non un9 forbtrn lann, fonft mlrb man i^ eine S3cr>
Disiti.cdDi. Google
Sli !ut^ X^tigtot in i)t{(n 3rit.
BHiEung ancit^ttn, txtf ei fSJl^t ffabta foil, fi4 ^rau« ju finbtn.''
O^t^t fi^un bcr augtntitiif ^dammen, bie iDro^ung ivo^i ;ii
tnat^tn, Suiter gtgot ben $apft luSjufpielcn.
3)i(ftm foLittfc^cn S^acfijuge iai ftaiftrd uurbe (« olfi
.f4[je61i<f) DCtbanlt, bog gutt^tr dot Aaiftr unb 9tei4 nff^him
ittifte.
Sia^nib ienci aSet^anblungnt in SSBocmfl, mo fo nitltrltl 3nlcr<
cffcn ft(^ trtujttn nnb nut fo mentge con bencn tin SBort mit*
gurtben fatten, bie ti o^ntcn, bag t8 ^ vm tint @a4t bet
©mifTtnA Eioitbcltt, bic but^ Icint mm\ifiUlit XScil^rit tntfi^itbtn
unben tDnn£, ttS^cnb bit gtinbe baSb ttiump^ttn, baCb in Un<
Bint iiber ben fi^tqiiiatbtn ®ang btn $ag lesnt ben SSolteotf
fe^rtE fi^llrttn, bic ^eunbe fii^ itt dongtt @orge Dtrje^tta obtr
bit &anb an ba« @4loect ^ittEtn, ^atte Sut^ ni^ig fetxeS XtnM
getDOrtcl.
fUm ©txtiatiii unb frinnn SoUtgen, bem ^nriftcn ^iemo^muS
€(^f, unibc er btiilglit^ bcr SQormfer SJocgiinge ouf btn
Sanfenben er^len, Main au^ bit JBritfe ntr fpJittii^ unb nu'
Redmagie tinttefen. iSr freule fi(^, menn t^ @pa(attn bie $0^'
nuns QuSfpcat^, bag bad iSDange(ium bort in giogtt Outift ftc^f
aikr er Eegte ttlnen Btogen XBcrt ouf biefc ^Radfcit^tn. Qa feincn
0tieftn finben fi^i Dcr^UniSmagle nwnig eejte^uitaen barouf.
«r ^atte Itinc 3eit, Did barfiber no^jubenten. SOZe^ forgtt er
ffir anbtrt, a(e ffir fitf)* itibtm er in olter Seife balb fOt bieftn,
iaib far jencn betin finrftir^ett gtldittc etnlegte xnb UfucaU cin<
teat, BO man feint< ^akt unb fdner $t[fe benBtigte.
S)tt SCiofteS unb ber ©tarfung fiEbnrfte boinalS ganj befpnberf
fdii stliditer itffttt unb Srennb, ^o^anu D. ©taupi^. ©dtbtnt
cr im ©stnmeE 1520 feine ©teaimg old ®enttatDicar ber beut^
f4tti KuguftinttEougregation niebergticgt ^tte. t^e er ant $of(
be« Sr^ifi^ofS Don Sarjbing, brat £itt^ ftl&ft dap S3er<
trauen gefi^nft, bcr it«t ober dU etnee fetser cntfdEiiebcn^ai
^egner auftiat. S)ie (loffunug btS ©ttutiig, ben ffiitten bcr
Disiti.cdDi. Google
Eitt^tr unb @tau))i1j. 81S
Sut^tir(^(n @ad|t buri$ feinen StUdtriti entgangtn }u fein, mat
tine trUgerifi^e gcmeftn. %u(^ jit ^m btang bai ,9rU(Itn bt<
SliDien''. SRan forbtrte Don iE|m tine SBertDtcfung bee in ber
JDannbude Derbammttn Slrtittt &nt^8. 9uf bie ftunbe Don fetnem
St^mantcn unb feiner ©enlfyenenot fui^te iffii Sntlier aufjurt^ttit,
inbem er l^n an bas {Sort etinnettt, meti^ i^ ®taupt( tinft
in 9Iugebnre jngcntfen: er tnitge beffen eingebtitt frin, bag et bit
@a4e im Slanen 3tfu angefangen Eiabe, unb bag alia in ©ottcC
$anb ^e^e. 3[{« er ipittt bie 9ta(^tl($t er^ie[t, ba§ @taupi$ fi^
bo4 infwtit gtbeugt, ba^ er btn ^apft o(« feinen Kti^tct on*
luertcnnen trKSrte, ^ielt Sutler audi mit bent Xabel uli^t jurttd,
inbent er in feinem Skr^Iten ttPenig^tnS elne ^a(be SJtrltugnung
befftn faE|, doju {tner fi^ Itn {)er|tn bctanntc ^^t, no unfcr
$err 3tefu« S^riftus Decurtrilt, btraubt unb gclttpert uirb, ip
ttiae 3dt, fi(^ gn fitrc^ttn, fonbern taut gu tufcn. Sie bu m\<i
jut S)cmut trma^nft, trnut^ne it^ bi4 jum l^ljtn Sctbftbeiougt*
ftin. .8ei bie ift ju Diet 3)einut, bei mtc gu ntel €tDtj. Hbet
l)if @a(fie ift ernft. Oe^t gtCt bae CBort: ,!Scr mii) UttxixtA
tor ben JKtnf^eu «:.'" —
3n ben afabemif(^en aier^aitnijfen SSittenbergd Dor bur4 8ut^n<
mt feiner Sn^ilnger Sannung tetnc ^berung eingetreten. fatten
trndt Quf bit ttftt Jtunbe elnittnt Sittinberg iwrlafftn, fo war btc
tUpgang balb burt^ anbere erfet{t, tint gmgt fitr t^mi Secret bf
geijieitt @4ar, in ber bit !@trai4tuna bti SfMp^tti imb btr JRiintf
flngt mit {(bent £age touc^A. Sit btl Strbrennung btr 0ann>
6uQe tritben bie ©tubenttn in ben gaftnai^tstagen nrit bem $apft
unb btn ftarbintittn bun^ nUtrtti Sufj> unb fcmifi^e S)ar»
fttQungen berbtn ®))ott. „^tx Setnb g^rt^*, ftigte Sutler, ,ber
mit bem ^Ut^rtm ftitnigt, ja e^riflo fttbft, fein €|)iel treibt, i^
fof^en €pottte njiirbig." Siu^ fon^ uurbt boe piil^ii)t 9tegi>
ment unb fetne fluDe on me^rertn Orten ftort Der^b^nt. aRiu
tntrft ee an bem Xon, in nt^em 8ut^ bte« ben greunben
nitteift, nie if|n bleft ^^m ber Bofifmtung frenten, ^ eintr
3eit, IBO man in QHerfeburg unb SRrigrn jtfet nirflf^ mUf fcine
■8ti(f|tc oerbranutt.
3n ben SSorhfungen be^onbeltt er in biefen Sinter nit f(f)oit
Disiti.cdDi. Google
816 ^biat^atigtrit.
nutgere B'it bit ¥fa(intn. iCantben ttiittc n ununttrbro^tn at*
¥reblEiec unb Stelforgcr. Oft fireliiBte tx au(^ je^t tneimaC bee
£agtS. 91at&r(l4 tarn cr bobei aui^ barauf ju fprc^tn, toaC
angrnblicttti^ atler ©etnfittr btnwgtt. IS« bicnt t^m nui baju,
bra SBtberflrtit jtolft^tn bcm Ski^e ®Ma unb bem bee SntU
4Tifl<, btr ba« eoangcdnm nii^t bulben miO, }it beleui^fcn. 33te
^aiif)tfa(^e blcibt i^m bie ^lebigt oon btr 0aTin^ti}lQ(ett @ottte,
btm .^autftgutc' btr S^rifttn^eit : ,b(t9 foD baft vocnt^m^r
tbtlflt Serf fttn tintt (S^riftenmtnf^cn, bof ec fetnem Ilebtn
C^rifto traut unb l^nt glaubt", .bet bo btreit Ifit, ju tr9|)en,
JU ^t[ftn tn aQtn SitbertDilTtiBtettni'. „ Still man (S^riftum
rt(^t cinpflatigtn In bit {itritn btr S^rifttnmcnfi^tn, fo mug man
juDor mit Srnft auertnttn unb onegrabtn beti $a;)ft nnb ftin
Regtmtnt, baft ift fi^einli^t, ndtlti^t ^ai^t in gri^tic^tr $trfoti.
Sobalb mon ba< t^nt, fo niU man mi fttinigtn, tBten unb ttr*
bttnnnt. 9tun ao^Ian, niir m^jftn ani ntt frSmmtr unb fieffcr
ai^ttn, al« bit ^rop^tttn unb Spo^tC (S^iipi, bie ba oQe urn btr
SBa^r^ttt nititn tiati fi^Bublii^tn Xobee ^ben flerben mfiffen.
Stun muf tS Dtt^r ftin, bag ein Jeber rei^ttr effangtCfi^tr ^rc*
biger mng mitten nnttr ben SJMfen manbetn unb oKe ®tnnb
narten bte Jtreujcfl unb grimntgtn Xobee. Sbti litbc Jtinbtr,
Oitt bcffcr ift,' tine Stunbt lirenntn in bieftm jtiKi^itn gentf
um ber So^r^eit miUen, btnn eioigli^ brtnntn mit bcntn, bit
nnttr btm SedmanttI gtiftlic^tr (Bematt KEiriftom Dcrtreibtn moUtn."
€o prebigte er am 6. ^anuar 1521 nnb forbtrtt feine @emtinbe
auf JU btten: ,®icb und unftr tdgltd) JBrot, Dtrltl^ une re^tt
toangtlifi^t ^rcbigtr, bit fiif) Dor ben XBeifen nidtit ^ri^ttn, bit
SSa^r^eit ju fagen."
Um bieft SSa^r^eit ftinerfeits Don nentm ju betcntn unb bie
bnr^ bie 9annbitllc in i^rem @etDiffen OcbrUdten jn beru^lgcn,
f^rieb tr, jum Xdf onf aSunfi^ bt6 AnrfUrfttn, bit f^on frfi^tr
eraOlintt Kt^tfertigung ber Dom ^oppe Deruiteilten Hctifel unb
gmar in bfutft^er unb lateinifi^er ©prac^e: ,®tunb unb Ur«
fa4 aOcT artilel, fo bnri^ bit riimifi^e Sulle unrti^tlii^ t>er«
bammt morbtn." Suf ®runb ber Shrift fui^t er barin bit ein*
jttncn artiFet jn bema^ren. Ciabti mirb man^e frll^tre Knft-
Disiti.cdDi. Google
„Oninb unb Utfai^ aDcT attitcl." 817
laffung Dtrfi^tft, ha a feitbttn jn ticffttft QcrinintniS gtfommra.
©EgtnUber bent oft flt^brtcn SJccmurf, ben aai) itltt aitbtx bit
^tgner in ZBonnS bttonten, bag tx bie ®4rift im SSSibtrfpcn^
ju btn Sutorititten bee SSatei auelcgt, utrft tr in ber [attliti[4en
fiaiioSit bic i$ragt auf, tsarum man benn bit ^tiCtge @cltiitft nic^t
denfo ^bUnn biitfe , wit in btr crften t^rtftUi^tn Air^t, al« rt
no(^ (cine Stutoiitilttn gab? ,04 >oit( nii^t gcle^rtcr als alle
'Qc^altcn mttbcn, abec ic^ miU, bag aQtin ble ©(^rift ^trrfc^t, nii^t
bag fie nat^ meinem obcr bnn ®eifte irgenbtiKi^cT ^lltnft^en aufl*
'QeleQt werbe, fonbtrn bag man fie aUetn au« i^i fttbft unb i^rcoi
®tiflt Deifte^e." ;Z>enn fie crlliiit fit^ fclbft om {i(^ttn, Ici4'
tefltn unb flarflen, aui^ bnt SinfSIttgen.
8luf bie anbere (Eimebe, bag tr, bee tine SRonn, fii^ ^eroor*
tl)ue, truiebert ei, bag er tiietntc^i tmntec gentigt fet, in ben
SDinM ju trit^tn. SDIan ^ittt i^n abet ^tCDorgejogen, um on
l^Di ¥rtl« unb Sldre gu Derbtentti.
,Utib Db t0 gfei^ loa^r nilif, bag li^ aUein mic^ ^littt auf*
gtraorfen, wiiren fie btnno4 bamtt nti^t entf4infbigt. Set utig,
ob mi4 ®ott baju btcnftn unb trmedt ^ai, unb fQt fit ju fttrc^'
ten ifit, iai fit nit ®ott in mlc Dtroc^ten."
nStftn uit nit, bag ®ott gtmetntgli^ uur tintn ^rop^tten
auf tine ^txt oufgeuedt ^at im Stten 2:eftamtnt? — :£)aiu ijot
<r ni)4 nte (eittmat ben obeiften ^ticfter obtr anbeie ^o^e @t(inbe
)U ^lop^etcn gcuiat^t; fonbern gemetnigfl^ nlebtige Dcrai^tett $tr>
fonen, au^l iaieftt ben {itcten !Imo«. — Sllfa ^obtn aui^ bie
lieben {leiligen atljett miber ble Oberfiten, Jtiinige, SUifttUr ^ritfler,
<gtelt^rte prebigtn unb fc^eitcn miiffen, ben $ate btan nagen nob
(offen."
:Carum fo wiH ii^ unangefe^en ben ^afifi tnit ftinem giogtu
^aufen, bie SitiM, fo in ber SuQe Dtibommt, mit greubtn fo
viel mic ®att ®nabe giebt, erretttn unb f4ii(t>t( trout, fit
nmt ®otie« ®naben Dot Untc^t mo^ gu tr^alttn; flit ®eua(t
Ift nii^t mt^r ^iet, btnn ein atmet XHrpa, btn btft^Ie i4
®i)tt unb ftinet ^itigtn bur^ btn ^opft Qetbammten SSa^t^eit
amen." —
Disiti.cdDi. Google
818 „Unttm4t fftc bit etit^tHnbex." aRagnijkat fo^lii.
9(»f bic Stixttit, tug bit $rit^ an Diden Otten in btr
0nd)te na(fi bun 8efm fciner Ou^tr fDCfifttra obcr btxtn SIul'
liefenins foTbertra, litfi tr im Sfbtuar auf ©fiafatme flnregung
(in nrinte ©i^rtfti^n brndcn: .Untcrit^t far bic ^i^tfinbcr."
6c i&t bartn, {tne 0oibtrunBtn }utitit)uiDciftn unb bcmlttig nm
Hbfofntion unb %baibtno^( ju bitten; ipoin bae nii^ts ^((fe, ,fo
lug fasten @atranttnt, flitar, $faff unb Stixfya. 3)tnn ba«
giittd^t CBoct, in bn Sullr oerbammt, ip mt^r bmn oUe S)tngt,
iDc(4e8 bie €»le nti^t entbe^rcn lann, mag abtr no^l bcS ®a>
tramtntfl tntbe^rcn; fo UKtb bi^ bet ici^tc IStf^of, iS^ri^uf,
fetbtt f))cifa gtipii^ mit btrnftttm Satroment." 3>>etn4 »'
ma^nt n obti aad) bic ^rStaten, nti^t mit ©tnail in bie @f
nifftn ju bttngtn.
StttR gut (Etbauung \oUte feint SlufiUgung beS iBIosnificat, bed
SobgtfangS btc Snaita, biencn, bic ti in ben Xagcn not SStr-
brcnnung bcr eannbude begann. Si ^attt ^e btm jungtn ^linicn
Oodann i^:iebri(^ jugtbac^t, miiEirtnb cr fctncin Sutfiirfiten feint
pon bieftm (iinsfl gtmUnfi^te ^oftiKe fUr bit ^rtbigci; unb ©eel'
fptger loibmete, Don bcr im SIRdrj btr etfte 3:ei( cifc^ien. Ste
gem ^cittc er fti$ aUcin mit biefen ^tngen btfi^iiftigt, bei @t>
melnbe gcbicnt unb ba9 Soangclium gtpflanjt, ate t8 btr Sunft^
ftint« @anbee^erin mar! !£]arauf tommt ti aui^ ju fprtdien in
fttntr SBtbniungetpiftti Dom 3. Wl&xi an btn JturfUr^en griebiiifl,
bnt QRann btfl griebtne. (Sr beboucit, bici Oa^rt mit Streil'
fdliiften Deilortn ju ijaita. €ttt« ^abe ir auf tine ^tit beS
^riebtne S'^offt; "un fe^e er tin, bag bie9 ttltl iinenf^ragtbanttn
ftitn unb tr tiiglid) ntt^t auf btm 3Rctrt nm^trgctrttbtn nerbe.
!Di( ^offnung auf grttbtn ^abc er aufgcgcbtn, barum ujoae tr,
cingtbcnt befl 9ttE|cmia, (li^ jum $Btrte bed ffiriegcd unb bee grit'
ben« jugltiA rUfttn, mit bn einen ^onb bofl ®^eit ^olten, tnit
bCE anbem btc Wltatv bautn.
Unb btr Hnflutm btr litttrarifc^en (9tgnei orni^S Don Zag jii
Xag. aSon alien @eiten ^ijrte er Don €4riftcu, bie gegeu i^
onfginfltn. SGSolUe er fetne @aifie nii||t anfgtben, fo burftt feinr
Sebtr feintn Stugtnblid ru^en, nit mibtiutirtig ee i^ au^ toar,'
tmmtr Don ntuem auf btn Jtampftilob ju trettn, bie sittn Stro.
Disiti.cdDi. Google
©tfltn 9nt6rari)i> Saliwrinue. Son bcc Riviit. SIS''
ftuoibungtii ttnb mat anigDer^ilRbiiiffe jurUct}omeiffR , ieo6ii (c
bcmn oft fi^rfft 0bet, wit ftlbft \tmt t^reunbi melnteti, .biffigcr"
Mot, al0 td b(c ®a4t biennt motile, 3"^t^t "<x^ Iitad)tt l^n
bie ®4nft cintfl i&mlfc^tn X)omtiii(anii» Slmbioflue Jtot^tinuS;
H®(scn bit goUtoftn unb ft^i Derberbticbeu 3cr(e^ctn SOiottln
iuOttst" in ^arnifi^. @ie mar on ben ftaifer geti^ttl unb ani^
bnri^ SltonbtrS :Ctimtttetuns bnnfelEKR iibergeben noTben. SRan
mag i^t in Wont elne erogt :Clebeutiing bet, ivtilireRb ber fQaitiU
vatec @iap\o, mte ti bei feUitn Untercebungen mit Idt&d Kugeite,
bud eifUmmfit beffiri^tcte, mtim fit in 8ui^ne ^finbt fiti, maft
fi^ tenn and) btma^r^titctr.
3tl0 Suiter fit ctma am 7. Snaij ti^ielt, btft^iog », baO-
.sfberne" Sdati), bag i^m ba(b Sai^en, balb &tl Hrurfa^te, 1r
aentgm SSoqm ta beantDioittn, bem ®cf)ittbtT librtgnta ttaai bit
M@a(lt }u btmegen". Sosttic^ fe^tc ti fti^ an bie 3libeM unk
fdirieb tnit f^nelfer $anb ttne nmfongreit^e ffiegaifc^rift, glei<^
mutatis burd) Me ^lle beS Spotted, mit ber er ben ^^mUttgen
@$olaftitei Dberfi^ttetc, tuie burc^ bie Qcntfc^ioffen^eit, mit ber er
bie Uni^rifKti^fctt bee ^apfttumS barjuUgtn oerfuditt.
SDItt ben gragen iibtr ben Sblag, bie Aonjttien, flanoneS u. f. ro.
erKdit er, fi$ ntdjt auf^alten ju moUen. kS)u tommft ju ipUt^
mrin ftat^artnuS, eS ^anbclt fi(^ f$on ni^t me^r barum, ob eta
$ap^ ifl, fmbern loir (ommen jn ber ^oge: ,xoai tr tp'.*
Unb ma^rtnb tv frti^ec tiur beititufig ben fopft ben Snli^rt^cn
genantit ^ttt, menbet er fti% j|egt baju, jum 2:ei[ anf ®[unt>^
prop^etif^er ®telltn, mte Spaniel 8 unb 2X^(ff. 2, einen umfong*
nii^fn, frtitid) oft ft^r lU^nen ®(^rtflbemtid bofiir ju erbringen^
urn bit ^^auptung dor ber gbttlic^tn @tiftiiRg be€ ^apfttums-
jn mtbtriegen. S^^'^^ entnldtft er abtr aait) ftartr unb urn*
foffcnbtr aU bidder feine Sntt^anitng Don bem SBefen ber ifirdie,
b(T ottf ben i$eU S^rt^ne gegrUnbettn, unfii^aren, ober bvc^ et*
ttnnbaren. ®ie i^ iUeroO ba, too man bie @atramenle fciert uab-
ba9 fitnt usm SoangeUitm Dcrtttnbigt. X)a« finb i^e Sttmy&dtm
betu no bae (SDangelium \^, bas Sedtn unb bit Subftanj ber
uabitn ffiir^t, ba tft tin ffiUube, tint Siebt, ein ®ei^ ^Bo-
abet bos Soangctium nidit ijt, nit in ber „®^nagoge ber $apt[»n%
Disiti.cdDi. Google
ba ift au4 bit StiT^t ni^t, fonbern 8abqIon, iDtI4ee, isit bet
¥cop^ct DaaiA fi^rcttit, „o^nt $anb jerbro^en uerbtn foK",
iDOiauS Sutler f^licgt, bag nli^t tiua bit gaien ben ^offt unit
fcin 9tei4 Jtifliirnt Dccbm, wit ttne fitr^tni ^ uab ba« fofftc
uio^l ouc^ gtsetr bie ^tttne tines ^utttn nnb (SknofTen gtfogt fein — ,
ba6 iDilre tine )u getinbe Straft, fonbetn fit oerbcn aufbtma^rt
atibtn bie jnt SSitbciTunft bt9 ^trrn, btr fie nad) btm Xpoftct*
molt nerniilbtdi nicb wit bem ^aa^t ftintd SRunbte.
@o fdiritb 8u4tt angeTit^tC f cintr Serufutig doc Sta,i\tt unb
9tcii^, — am 1* ^ti[, lucj doc feinec Hbrtift, murbt bit @(^rift
ttoUtnbet. St mt^r bit ®tgntc tnit ®maU bro^ti, je tnt^c er
fi4 fagen sing, bog bit ^affiften gtgin t^it oerfa^ccn tooOen aU
gegen eitien Sttlict , nit i^n ,alle ^a^c^iinberte nii^t gcfe^
Itabtn", um fo toenigtc uiB tc etnae baoott miffen, ^etnaft wit
®(ioa[t ju oec^inbern. ,34 oeig", fo f4(itgt ec, .nnb bin gc<
nil, bag 3efud S^ciftuC nnftt ^err (cbt unb regiect; ba t^
baS aetg unb glaube, iDtrbt ii) mi) Die(t Zouftnbe Don 'Pll)>^en
ni^t fUc^ttn. X)tnn gcBgtt ift bee, btc in und ift aU btr ia
btt ffirit ift."
!t)it SIbftnbung btfi latferll^tn Serufungdfi^reibcnt ^atte fii^
vtrjiifltct. ^utt^t nffitlt Sutler burt^ @f>alatin nuc bie aagtnttine
Sfflitteilung, bag wan tf|n towmm (affen noKt, um ftinen SBibcc*
tuf jn ^Orcn. Biifl(tt4 W^* tnon ^Wt in bn Slnna^e, bag
ti fti^ tben boium ^anbeln milcbt, aui$ bie oon ®(apio bejei^'
neten SCrtittI unb feint SJergfelcdeDorli^l&ge Ubtrfanbt. ©ofort am
19. fSlHii fi^ritb tc bacauf^in an ©patatln. 9tnr gum Siebec-
rnf JU fowmtn, erQiict er »ie anbert me^r, fiir UberfCUfftg. XBtbtr'
rnfen Ittnae er in SSitttnbecg tbenfo gut ale in SBormfl. ZMBott
lltnnt ja abet teine iRebt fein, fo lange man ft^ Qttf ni^ts anbece*
flegen i^n ftlijfe, aK bie ©ebclim^t ber ^fcc^e. ®o nolle ec aa^
btm Aaifec f<f|rei6tn. gaCd i^u biefet ober lonuntn laffen uoUe,
um i^n }u tSttn, fo fei ec btccit baju. ,!Cenn fo mir S^rtftut
gnabig Ift, mlK ii^ nit^t flte^en unb iai SBort In btc ®4Iii4t
oeriaffen."
Disiti.cdDi. Google
abtdft na4 ffionnt. 3n Srfnrt. 821
3n ber bitttcnt Stfmtnuttfl fiber bit Bagea (Sttft^tt, bit tr
Derno^m, bit out^ itoi^ bitn^ trie eef^&ftlgm^ ntit bee €(^tnli6<
f^ttft btf Jtat^artnuS gentt^rt nurbt, fi^riA tr einmol In bUfen
3:ag«i: ,Wttn aSlbermf tofrb bieS fttn: grU^ ^a&e t(^ acToet
bcr $at)fl fet bcr ©tatt^olttr e^clfti, jt^t nibtrruft id) efl imb
fagt: btr ^^ ift btr CBlbtrfa^tr (S^rifll unb rin abgefnnbttc
bt9 leufeia."
<Srrt am 26. SOlIirj, tS mar ber X)ienftag In btr 3Rarterti)o4e,
tarn bit Citation in SBlttenberg on: fit tourbe eon (inem faifei>
li^tn Qeroib, fiafpar @h)rm genannt iCeutfc^tanb, fi&n^ra^t, bcc
fiat^cc aui^ nai^ SSorstS ftl^rnt foQtt.
91un foUte tr atfa bn^ noifi ftini 6a4c bfTtntli^ Dor aUtr
aSfIt Dtrtrtten. Son SSibtrrnf nor auSbifldffi^ nenigfttne idc^M
im (aifnSt^tu @c^reiben ju (eftn; btr ftaiftr, bit Siirften unb
^erren ^tttn ©eltttsbritft gtfenbet.
^t Ofttrtoge la^ttt Sut^tc no^i fn ftiner Stilt, btenbctt
bit ©c^rtft gcgtn Aat^arinu9 uitb f^idtt bit trflen JBogtn bt<
SDIagniftcat an ben jungtn Pcpen ^o^nn ^rbtti^. £)anti am
Oflerbtenfitag bra^ er auf. 'Sitt Orbtnflre^l gcmiig loarbe tc
son finem Jtloftergenoffen, bem Ihnbtr ^e^gtnfttintt, btgleUet.
Son. ben ftoUtgen fi^foS f^^ i|>tt %tloIau« Don Stneborf an,
augerbtm tin iunger @lubent, eln Sbclntoun au« ^ommem, $et»
®uaDcn. IDtr !Rat btr @tabt ^attt fit bas ®ef^rt geforgt,
tin offentft {BOgtfi^fn, bo« ntit einer 3)tcfe Qierfpannt verben
fonnte. Voran ritt bci ^erolb, ben taifctll(^en SMtr auf btm
SSaptxnrod.
On Stlpjig, btr Stobt bee ^trjogfl ®eorg, Dtrnxigertt IQm
bcr Kat nidft btn iibli(^tn Q^rtntriuit. @4on fminbfii^tr na^
man l^n In Slaumbng auf, unb {t meiter er nai^ a:^iinngen tarn,
.am fo me^ gcfloltctt P4 f<tx' 9^fc )u 'inem 2:rinm))^jugt.
Son oKtn ©ttttn flreattt ttH SQtH gufamnun, um ben SOtamt ju
fc^cn, btr fo ®ro§tf UHiBt. ISe war tl^ fiogli^ gnoeftn, ob man
i^ in (Srfmrt Xufna^me gtts&^rtn BMrbt. Kbtr bort ^ertf^ttn
JetFt bit (umaniften, nnb 3d^ Srotu« war btr iRtltor btr Uni'
tttrfitttt. gSlatt btft^fog, i^m btn grogartigften Smpfang )n U*
rtittn. 3ln bcr ®renje be6 ®tabtgtbteti« bcgrUgten ^n We Vn-
Disiti.cdDi. Google
822 Snf bet Krife. ettmnmtig in aOotmi.
trctcr In UuiDttfitat, tin ftattll^tr S^' batitnttt nitrjig ju ^ftrbt,
tub fU^itm l^n, gcfolgt oon SEauftnbtn, in ba# filofler fcines
Orbtn«. 3n aOtn ©tragtR, buri^ bit btr Si>0 fling, mogtt bit
SDtenge; f([bft auf ben 3)lli(ern uitb itiirmtn brlingtt man fl4
ntn ben SRonn ®otte« ju fe^en. S)ie $oettn, ein Sofutute $cfft,
(Saridas Sorbite unb ^uftus 3ono« ilberbottn fii^ in i^ $ii(>
blgungen.
am Xagt naA ftlnent iSinjnge, am Sonntag Quapmobogtniti,
befHts tc bit Aonjel bei Aloftntir^e unb t)iebtgtt iiber bae Sdoii'
gtdum 3p^. 20, 19—23. Husge^nib tton btm Sorte bee $(m:
f^icbt ft{ mit tndi'', ^anbtEtt ei baoon, nas i^m bta {Si4ltifl|}(
mat, „n>{e man fcomm ntrbt mib jur €tligteit lommt". Son
ftinec tigentn (itrfitnll^tf ^S< loat bobtt mtt ttincm XBorte tit
jRebe, wenn tc aui^ grgn bie falft^en ^trttn eiftrtt, btt bit aimtn
@(c[tn JU ttugeten SJerfen on^alttn, mftatt fie jn bem re^
einnt (SlavUn an ben j>erni }u fB^ren, btt btr 3nflt>rei: aStr
Sttnbe in.
UntcT ben ®egenemttnf(^en btr Sreunbe, Don benen fii^ Qwii
Hfoi anft^Iog, jog er bon bannen.
Stod) in 3]^Uringtnr tntiotbtr in SSetmiir ober in (SrfitTt, tf
fn^r Su^tr, ba^ ein nene« (Sbitt uiber i^n anegteangtn fti, unb
fo toar a in ber 3^t.
3c nfi^tr bie (Sntf^ttbung ^eianjurfidtn f^itn, um fs f^arfcr
entnidtlttn fii^ bte @fstnfii$t in Sormt. @tlbft nnter but frembtn
9tatiDnen, utt^e bafetb^ otrtrettn martn, tarn ti ju ^arteiinigat
^r unb gcgtn 8ut^. S)tr f^ianif^t Slbet trug mit dntr getoinm
.^tmonftration fcinen <Elftc fUr ben oltcn (Blauben jnr C^ot:.
Som ^crjog Don aiba btrii^tetc ateonbti: ,er itift fti^ fiti
nnfem $erm unb fUr bie JHi^t bae 3fitO omk S^-" X>i>9t0t»
uurcn bit jtianifdien floufltutt, vteffai^ maurift^tr SbftaaununBr
Snt^cr genogtn, Sie ^5rten eS btfonbtre gtRif ^Q§ cr ed fftr
Unrti^t frtlttrt ^abt, ftt^er ju utrbrtnntn, loafl fie fo oft ^cn
mit anfe^en mttnen. & tarn nli^t fctten )n ntibercUn. 3inmtt
btbro^flt^n trfi^itn bem ^ifipfrliditn Segaten bie Hffentlidit Gtimmnng.
SBtnn tt iibtr bit @tra6e glng, entftttt er fic^ Sbtt bra aQflc
mctntu j^ag, btn tr onf alien @tfid|ttm las unb ben man i^
Disiti.cdDi. Google
etiilt stam !nE^« e&^r. 828
oni^ miDer^o^ttn jrigte. (Er ton offmbartn dnfuftcn anSgefetit.
tUri^ t>. ^utttn, im Slianberd iRebe am SIT^titntttao^i gu jtod
^tftiQtn ©enbf^rdbnt gtflcn i^n unb feinen floQcsra SJemnlaffung
gab, bro^tt in bnn i^m eigmm Srone, bafilr ju focora, bag tc
S)nUf4Ianb ntddt Ubenb otAit^t. Unb iDa9 btfomtn ble Scgattn
ni^l odcS jn ^brtti, ale man auf bit laiftrli^e Sufforberung ^in
itijt teittHHi baian ging, bie 3tf4>Deibtn btt btutft^tn 91ation
totter ben pi[|>Ftti4en 6tn^[ jufammcniu^eltenl @{e mugten er>
Men, bog ®tocg von @a(^f{n, ben fit ganj alfl ben 3^rigen be*
trai^tet fatten, M\t tSrttltiungtn unb tin bbftS Stifpltl gegtn
ben ^tiltgen €tii^[ gab". Qa, biefcr gUcft, »on btr iiSa^t^ttt bet
rOmif^tn Se^rt tbtn fo trfiiQt, toit Ubtijtugt von btr titftn SJcr'
becbnte fo bitter iSintti^tnngen in btr jMi^e, trffiM fid) als eintr
btr f^rfften, oI« ti gait, bit rilmtf^tn aOligbtttUi^t m geigttn.
Sie faum Jemala frU^r, E|at nan bamal« aQe antlogtn gtgen
bttt rflmif^n ®tu^( nnb ben AItru9 gufammcngtfagt, bit bit
Sitttratur ber It^ttn ^a^rt bie in» flcin^t anfgtbedt ^ttt.
Sttanber mar in VeritDtiflitng. 8nt^er btrufcn, nun bitfe tbu^*
tigtn KnKogtn gtgts 8}pm, tr fa^ ttintn Huentg mt^r. gritbri^
btr SMft mttbete na4 SBtttenberg, bit ©ni^t fei no<^ nl(^t im
<Rtflt btr $a))ifltn.
3nbtfftn ^atlt man jnoitt ge^offt. ®egtn tine SStrmtf^ung
eon Sutlers @a4t mit btr tlnsdegnt^tit btr beutfc^ Stf^ntr'
ben gtgen 9tom ^atte fUfy ber flaiftr, mit utr ^Srttn, fogltii^
tTUrt. 8ttt^ lomtntR )ii laffen, »ar au4 i^m ft^IittHi^ ata
t>o(ilif4en @rflnben ilitli^ ttft^icntn, btm IBunf^t btr ©t&nbt
gtotag ^tte R bae (BAH, ntt^ti bit SJtrbrtnnung ftinec JSUt^er
btfa^, (urftdfltatR lafftn, inbtfftn filante tr, lugteii^ mit Sttt^re
Semfnng ein onberte SDlanbat auegt^tn ju laffen, ntli^E^ bie
€lidiefemng aOer €(^rifttn Qnt^erB an bit Obrigttit anoibntte
imb bieftlbtn als bnri^ bit fjOtiftlli^t 8u(It otrbammt btjeii^nete.
am 10. fsmti loutbe a unKrjtit^net, abet erft, na^bem btr
Aoifcr ft^erc flunbt er^alttn, bag fein lEBtrba^t gtgtn btn ^)>ft
gmnblrt fei, unrbc es titibfftntlit^t. flm 26. SRSti fa^ matt ee
jntift in Sffietme angtfi^Iagtn} Z^oge barauf nurbc ti auegtmftn,
]ii« in bit Sa^nungtn btr Otlrfiten nnb ©tflnbe litg t9 btt ftaifer
Disiti.cdDi. Google
8S1 eiabrnd btB iSbtttiS.
I)ur4 9ttAt mtb eurgn anfsgen. !3)arUb(r ^rrfd)U aQgtmtbK
St^tirjung, man mtna^tn baianS tnit 91ti^t, bag btr fioifei ble
))B|9|l(i4e SuQc a))))coMeTe. Sntli^ ^ttt ba« Sbift jutia^^ nut
ben StfoCg, bag bU anti)}d)]ftli(^e StitmnmiB ttntn fanmtr gtfi^
n^trcR €^atattti onna^m. (S6 tarn tnc^rfo^i tior, ,ju ©i^itmi^
unb S9era(^tuns be« fnmtmtn noifcrS", bag man bU (Sb^ oon
ten Air^tftmt abrifi, fie geifi^nitt, ober barimterfdirieb: ,®e(is
fhib , bie urn bee (Skic^tigMt Ditfcn Berfofgt uetben , btnn boS
Jitmrnetitii^ Ip l^."
Unter ben hiTfaiftti^en mttn er^ob ft^ bit grage, i^ efl
untec btefen Um^tliAtn ni^t brfftr uKre,. bag Sutl^er nit^t Um.
SBtm tDttrbe geurig tiUt9 SRitgll^e oitmenben, om bat ftatfer ga
Metjengen, bag n dnem 2t%n bafl ®tltit nt^t jn [|idten brottdte-
ZMr Aoifet tSnne fi4 aui^ barmtf betufen, bag bo* Sbitt ri«
aut^enttfi^ erdanrng baifiber gebe, toae man mit Snf^ uor^Iic,
tiSmUit i^n nuc ju fragen, ob ec tolbeirufen looUt obex nn^t
3)a« ftanb atlttbingS barin. tjnt^er ^te alfo loiffm tBnntn,
ttUrbe man fagen, in ueli^c Sefa^r et ft4 btgoti. S)er flanjttr
Sr&d fefete barker e(n @utai|tfn fttr Sfalotin aaf. ^ana4
Biai^ten ft(9 mtter ben ^eunben Sut^ie aiDeierlet SS^nuitgeii
geltcnb. S)te tinen rleten, bag et ft^t ni(f)t tommra unb bie
©rUnbe bafilr bcm ffiaifet aiiednanbetfetfcn foQe. iDie anberen
ntfinten tcbtx^, bag er anf alle SfiQe (ommen mfifTe unb nic^U
gu befoigen ^obe, bfe ffiurfttrften uUrben geioig bofAr eintteten,
bat il|t)i t>o^ ®cltit ge^atten ttfirbe; bagegtn u&xt anjune^men,
ba§ man ee gent fi^en nUrbe, menn n nit^ fSme, meU bann
feiner Seturteilung feme totlttrt @(^igierfgMt enlgtgcn^e^en m&cbc
Ht^tttti f^ten an4 bem fianjlei bas Stii^ge.
au($ bet taiferdt^ ^eiftlb, ein no^Imeinmbei Mam, Bnttbc
beforgt, ate tx baS (SMtt ongefi^agen fuib. (Sr fcagtt, lA 8nt|er
unlet bitfen Umftfinbeu tDtitertfc^en moKt. S)tefer erjS^lt ftiSter,
bag cr ba gt}ittert ^abe, aber bo^ nur rinen Sngenbtid. SRon
Bolle i^n bontit ft^ceden unb baoon o&QaRen, nai^ SBirnrt ft
fDvamttt, mtinte tr. Uneerjogt \t%u er fttuc iRelfe fort, obmol^
ec ben ganjen S^ fiber fttanf^ett ju Itogen ^attc. SBic in
t£tfuit t)rebigte cr au4 in ®ot§a unb Sifenai^. Wn 14. af)ta;
Disiti.cdDi. Google
on rtDtm Smntaat, ttrtii^te tr Srantfutt. Hui^ bort bEingte
^ ik SRenge ^ergu, ben 3Kaan ®attee obtt bm fftger ju fe^en.
SSti SSotf Narrate ira Sittt^aufe jum ©trmig ouf btm Aortf
jwttttc ^tes tr ab.
3n ^antfnrt, bem bontaligcn Sotntncltiunlte brt beutf^cn
SStt^f^xibtie, xoatea feint @i^rtftttt tDH^Cbrfannt onb fatten t^tn
tnan^ Knlidngtr tmoxita.
S>OTt te^ite au^ bcr i^ unb iOiAaa^m ^tfttunbttt ^lunonifl
IBm^tm 9tefcii. ©0 ft^Itc efl tl(im niifit an erneutitem ^ufpru^.
ffiiic a(tc frommt giau ans angtrt^ittm ®ef4Iti^tt btgrllgit i^
aU titn Eifc^Utt JMmpftt gegtu bit frtDiltglRt M $apfttuni« unb
fanbtt t^m jutt SRag SRitfoaficmein*. @o no^t feintni Sitlt mod)te
tr mv^I au4 mantfite oon btn Vi'ititta btr ®tgner ^liint. W>ti cr
ttor ft0I|Iiib unb suttr ^ingt. Mtta ^ilrtc i^n in bet $erbtC(|t bU
Sante f^Cogni, — ®runb etnitg ftir bit Sibnfa^tr, i^n aM
tinen S^^cc uttb lofra Qk]t\im outiuf^ntitn. !Ctm ©vnlotin
teilte tr feint balUst Slidunft mil. ,34 ntit au4> Ixtf 'in
fflatibat JhrU, um mt^ p f^redcn, DtEeffntli^t nioibtR ift.
Hber (S^^ue Itbt, unb inir ntcbeu nad) SJorme timtitttn, afim
VforttD ber ^ttUt unb Sfirftm btr guft jum Xcog", [i^cieb ti
Mn llrantfurt onS.
ItnttrbcjfeD nuu^te man Don anbtter ©cite noc^ eitunal ben Ser-
M, 8itt^er« Srfi^inen in fISiotmS in tKr^tnbem. flm lalftr'
fii^n $ofe uie in bm ftceifta btr $riUattn ^Ue nan fi(^tr ge>
^, bag Snt^r fli^ ft^rtden Uffen uttrbe. mi ft4 bit ftunbc
MrbrtUett, bog et bo(^ liitni, tmt>fanb man biee jum tninbtfttn
aE8 elnt giogc Unbtquentltc^Itit , ni^ nentge nwrtn flciabtju
entfett bari^r: ble SDUgli^tett, bag ^uUtn nnb ©idingen bo^
(Mf^taaen Hnnttn, utnn man btm flRiSm^t gu na^c trtte, mat
bM^ nii^t ongerai^ gn laffcn. ailan tiiufilte fli^ ni^t haxUbn,
tnfi bit @ttmmung hti lOoIItt gtgenttbtr ben ^rillaten nad) btm
14ten iSbiftr immer tro^tr unrbe. Sos hntnte nic^t ollee gc
fc^tn, toenn ^un Snt^tc felbft !atn nnb, ffiit man fKn^tttt, £)t
tax Soto; go|?
IS0 mar nii^t Uog, aie 8nt^ Dermuhtt, ble lUifit^t, if|n
cinfa^ in DCEberben, ncnn man (tin ftommen ni^t iDttafi^tt,
Disiti.cdDi. Google
826 Str^attbtungnt mit (utttit nnb GldinBen.
fonbern tot\i bit 8tT^anb[ntigtn libn felne @a(^f bcm gtplantm
eunbniffc bee Aalftr« mit btm ^apftt DDrau6fii^tIt4 ni^t fbrbcr'
[i4 varen. 3ni (tfitcn Sugcnbtidt befi^Io§ man Uenigftcnfl, btn
liiftiBtn SRa^ntc auf bn <£btitibuig tDombglii^ unft^abtli^ gn ma^en.
3)tt fatftilit^e JMmmectr ^u[ d. armporff toutbc na4 Stdin*
gni9 gffte fltf^iiAr um fatten tin Sa^rgrfb atijubiettn. !Dag man
bobti bit abfii^t ^ttt, buT(^ bit iRitttr miUtlbac auf Sutler tin'
jutDtiltn, fann lefntm S"'^^'^ unteilitgen; bot^ btcibt te ungtDig,
oi ber itatfcc boju bra 9nftrag atgtbtn obtr nnr baoon gtuu§L
Otbenfads ^ttt bet Iatf»(i4e SMi^tDatec, btr ben Afimmenr
begtritetc, feintrfdts ba9 reg^e ^ntertfTt, nix^ in (egter @tunbe
Sutlers jtommtn gu Der^tnbem. @eln a^a^en ben 9^ttnt
gtgtn&bec loar baftfeftt, metises tr in btn 8er^nb(nngtn mit
SrUd eingef(^[agen fjattt. (Sc oerft^ttt nl^t, }u etS&itn, tnie
stelts tr in Sutlers Suffaffnng fiiQige. anbttfeiM bttontt tc bo^
au(4, mit gather in ftintn (e^tcn €4tifttn auf« ftcSfU^fte btn
li^tanbtn bti ftti^t angttaflet. Sr ^attc loitber f^ine Silver
mltgtbra^t. %uf @i(fingtn mai^tt ftitit 91^t Sinbtud. SJle
§o<^ et Sutler au^ f(^&^tt, fo erflliTte er boi^, .too 8pt^er
ii&el im ®[auben gcrebet ^t, ba taoUt a btr ttfite ftin, ba9
Stutc auSjutitttn". Obxoof)l tr fonb , bog in bm beutf^
@i^riften Sutlers mani^ee otibers lautete, a(s bet 0eii$ti>atti
a\a btn latrinifc^tn citierte, fo mar tr bot^, jumal im Snge*
fii^tc btr taifettii^en 9otf(^aft, ettoaS unfti^tt geworben. Qwa
minbtften (tn^tttt c8 l^m »ic $utttn ein, bag bie ®tfa^t filr
Sutler in SSocms cine augetorbentli^ groge nttte unb baf fit
DitQeii^t abgtistDbtt uetbtn fOnne, nenn Suiter fi^ auf irgtub'
cine SQtifc mit btm tltiflugret^cn Sei^toattc einigtn obtr bo4
eine Stftuntrntg ^abtn IBnntt. ®[a)}io enti^tt ftintn SBunft^,
bag Snt^tt jn einct ^"faiitituiiliuift oaf bn ibemburg tingtloben
uxrbnt foUle. X)er bi«^gc ^ominitanennDni^ !DUrttn Sucec
oue €i^Itttpabt, ber ft4 bama(8 bei ©idingen onf^iett, btrftlbe,
btr fpilter fo o^ ats S9trmitt(er aiiftrtten faQte, ei^itft ben Sluf'
trag, Sutler ble Sotf^aft ju Ubtrbringtn. Son m^rtrtn SRei>
ttrn btgfdttt, traf et in £)pt>ni^tiin tntt i^m jufammtn. W)n
Snt^ tear nm ju btutgtn , bet Suffotbenrng gofgt Sn
D,s,t,.cdDi.GoogJc
Sut^tcs Ktift. Siilunft in SotmB. 827
Itifttn. $<itte bee 83ei4tuatti elu)a« nit i^m ju rtben, trtnittectc
(c, (o Knntt cr boe in SCBorme cbcttfo gut t^un. 8[ii|n; btm
®(battlm, bog barUbtr (eii^t bit t^m jui ERiifc btmUliBtc Oi>^
t^tauftn (Uttnte, mac idd^[ ou(^ bri anbtce btftimminb, nii^t bm
@4tln auftommcn ju laffcti, ole tootle er mU ben IrltgSIuftigtB
Stittein in alien 3)ing(n getntinfame Soi^e ma^cn. 8lu4
^agte tc bit ^tim(ti$en ^rattilen ; offen uoQte tr feint ®Q(^t otc*
titten.
SStnigt @tunbtn tot SSormS trttic^te i^n noifi tint uai*
nenbe Sotfi^aft ®pa(otinS, bit i^n an boS ®(])t(ffa( be« $ae tc»
innertc; aber toas tr au4 ^i>ttt, nti^tS otrmodttt i^ aufju^altcn,
nii^te mat ioiftanbt, ftin ©ottDtrtcautn ju trf^llttttn. ,9Stnn
fo vltl a:tuft( in aSoin« niirtn, aii Sit^ti. auf ben ^iUjnn, vodt
tooQt' \^ ^incin", litg tr bent ®})atatin fagen.
3n Sonne OMttctt man It^t mit €))annung auf filne 8In«
lunft. 9toi^ Hi jum (t^ttn augtnbtid t»ai SKeanbtr t^aiig gt<
weftn, urn btn Aaifcr in felntm ©Innt ju btarbtUen, Sas man
tiber Sut^tra 9ttift, „^er bit ©tttitung bes Ungt^tutiS' ge^Srt,
Dtrfeftte ^n in ua^rt SSut, btfonbti« gtgen ben f^iinblit^tn ^eroQi,
btr tin fr((^tr 9!air unb nUttnber geinb bed it[eru« fei. SSat
Sutler ni^t me^r Don SBorme fernju^atten, fo fi^ien te i^m boi^
totfam, utntgfttnd ftine Otgleittr niil)t in bit ®tabt gu laffen.
$erfiln[t(^ bcrnenbete er fii^ btim flaiftr borum, btnftlben, tt
^attt Von fei^B Sloltortn Dtrnonnnen, ben Sintritt in bit ®tabt
JU Dtrfagen, ba fit gltit^faUfl gebannt unb Itinen ©elclMbtitf be*
fagen. £)tr Aaifer oerfinrat^ fein iaeftt9 ju t^un, uoate fti^ aber
tr^ mit bem JturfUrfttn bacUbcr btcaten. Snan Iteg bit Sai^t
bann bo^ auf fic^ beru^en. ffiein SSunber, Ivenn ber Stgat aue*
ruft: „f&9 ift urn @ttine rafenb ju mac^en, atf<^ueige benn tintn
aRtnft^tn."
(£e nor am 16. S^iTil, eintm iCiitnftog um 10 U^r morgenfl,
ate vom X)otn ^er ber SSurmtolii^tfr bur^ XromfJtttnftog bad <&>
fi^tintn be« Sruartettn melbete. SDlan fag gtrabe btim anittag>
Brot, totlc^td nai^ bamaUgec ®itlt f^on gu fo frliE|ec @tunbt
tingtnommtn a>urbt; aber trot)btm tief allts aus btn ^itufern,
ttm btn grogtn Aetttc gu fe^n. Set gutltauftnb SRenfc^tu be>
Disiti.cdDi. Google
828 Hidiiitft in Sonnl.
glfitctcn i^ bun^ ble ®tiofien, cine Sttja^ oogefe^ec 8eute,
Qn(^ Dom fSifefififetn (oft, uamt i^ entgegtugeritttn. @o bU>
bttt fid) dn ^altfi^cT BttB- Ssran ritt bn ^cidQ) nit f Hutu !&tenn.
SNum lam %t^t mit ftbim ScgfeUtin. Unmittdbar ^intti
^m litt 3onft« tjaiftt, bann fotgttn si^l on bit jinotijiB {xmn
nit i^cttt !Dtttntn ^04 iu Slot mb bit immei Qmooctifenbc SSengt.
Qnbliif) ftit^ ti ab. „9ttt nritb tnU tnir fds", vaioi ftbic
etfttn VBoite, ats tr bra 8obtn Don SOorm« bttrot unb fdn
bmtCce, gupidltn aufUttntbrt ttugc, boS anf bie ^itaUateE fo
gtogen Sinbiud ma^tt, Uitt bit iOltngt f^tntifra tieg. @o be*
riilttte OM^ btsftlbigtn ZagcB aw^ bet )ii[))Ft(i(^ ©tfonbtt sa4
Kom. Si ^Ke ni^t graingt, fi^ anf bet @tragt gu jcigra,
aber fctne SpQ^r auegtfanbt, bit i^ von OHm iinttrrii^ttten,
tDle t9 M btm Sinjug bts „^tirtfiai(fie)i'' sugtgingtn. Cm ^rttftcr,
fo erjil^Uf CI. lobe Sut^r bdnt KuBfttlgat uiMmtt nnb bteimal
ftin ftfttb berfl^, ott tottre tfl btt ^eifig^e «tl\<ftdt bet SSeU.
ISS toai, »it begrtifli4i, btc Sttnf^ btr Segatra gemefni,
Sut^i fo ^iailii^ alt mbgli^i gH ^alkn, uicmaiibMii o^nt fttegicae
iSrIaubnif btfl Raiferfl 3)i^tt gn gmili^rai; bann tnar bawn bit
fflcbe goKfen, i^n tnt aiigi^inerSsfter btrnt^n jn Eaffm —
f4Ut|Ii4 ^(t>b man ba4 baBtn ab, ntib gtivft^t ll|m tint fitie
$erbtrge tm ^o^annittt^ufc, »o an4 bit (urfli^f^tn StJUt
i^Uipp Don g<ta«fd) unb giitbrii^ dw a^mt, fo«ie bet Siel^*'
iScbnarfdiaa lUri4 son fapptt^cin ii|re Ste^mtng aufgtf^faigtti
^teiL fRit ben fli^fiftW ebtUtutai ^n« Don ^irfibftlb unb
$. Don @4oQ bemo^Btt er biMfeOw 3i<i>mer.
ICtr (atferli^t eti^tnotn ®(atiio, ban 8b1^ ^[ti4 ftinc
SIntunft mtlbcn litg, le^nte ftfet tiae 3»fi>tiieidnnfit ab; bagtgen
faaben fi4 eiat gio|e ^aiH Don gtnten nuS aQoi @tiitiben ein,
urn i^n ju begrUgtn. SS\9 In bit Sta^t murbe [tine {letbugc
Dm fSefu^mi ni^ Iter.
am anbeni QKorgtR aaitete er ftiniS pritfteiUi^ii OcniftS.
&M ^1Ui)Pidftt mtn, tax iifiott traat banitbci&ig, bat t^n, ftinc
eeidrtc )u Ifitta unb Ileg fii^ mit ban @altantent nerfc^en.
3nbtffen tifte HUonber, bit €o4f gur ttntfi^tibnug gu brinaen.
9104 Dcr anittag trfa^ Snt^tc buri^ Utti^ Don ^iiptn^cin.
Disiti.cdDi. Google
eat; flaiftt mt> »ri4 829
twfi n ns4 ftlbtoen S:age8 tan titx U^r Doi: Aaifrr unb 9tcut
an etfi^inen ^bc.
!Qit fhmbt bfitton ^ttc fief) \ifat1i otrbitlttt, tfl entponb tin
mtittftuxa @kbritnge. StU btc Strii^sniarfdioQ mit btm laifici'
i^oi ^ofti crji^int, urn Snt^cr nnc^ btm ^f^pfe^ofc, mo
in btr ^erbeige btl AaiftrS bit SltiifeSVerfaminlnng abge^oltm
iDUCbt, abju^olm, ergab fii^, bag btr nSt^ftt CQtfl buci^ ble
ftdrnmetttgafTc nb^t o^nt @efa4t ju pafjiertn mdrc. SRan fU^rtt
i^n baffet boi^ btn So^onttittrflarten tmb auf Umntgcn bort^in.
Xbtt av^ bit? blitii ni4)t Derborgen, ttnb nut mit @eUMtt
tonntc ba« SJott, bae in bra bif^bfn^tn fatafl mtt tiMiabringut
fai^, guriUfgt^aittii meibtn. 3nan ricf I'ut^et gu, guttn WlattS
Ifl fdn.
atod) bem Ittfnlb^ e<titvim nntgte n ctmatttn, bag i^
litcttpn^eit etgeten mctben mUrbt, fcine ©ai^ ju Dttttibigin,
Ke^tofi^t IK S^oi Bdi! brat Sbubtn unb btr {^nung, bit in
i^m nartn. SDtn Stgottii toar jtboi^ jugtfogt noiben, unb bit*
tiitfpra^ au4 bra SSttnfi^n beS ftaiftre, bit 9[ngtltsti4ctt bur^
wa form^ p bc^anbtln, auf bit @(aubcn«Fiagt in trinnn gadc
einjugt^. iHembcr ^otte bit ein$tltini ^agtn, bit 9i^tc iioc
yUgt wtrbut fotltra, ftlbft auffttita bUrfra. ^tt HnoifemuQ btft
(iin)t(ncn ^attc nan i^ ganj UbcrUiiftn.
& not tine t^aU{id|t SBtrfananluag, in bit HaOttc gtfiifiTl
louritt. !iDtm itoiftr. f«^ fiurfllrftin, ja^ctii^n gUtfitn Unb
©tilnbtn be« Sttit^d, barunter fo oitltn Seinbcn, av^ bee ))a|}ftli4t
Stgot ttux iitoegtn, ftanb Su^tt )ett gtgralibtT, tr, bet Soutrn'
^n, in btr mf^ttnbartn Suite bes .StttetebntEi^ Dor btm mfi4>
ttgftra anonar^tn btc S3tU.
Tias erftt, ut* cr gu ^Sitn btfam, nut, bag btr 9tti(^«'
limf(^«a i^ btbtutttt, tt ^e nur ju ffnx^tn, nwnn tr gtfragt
vflcbt.
£Kan ^attt gtglanbt, btt laifcriit^t aeit|tt)«ttt Mitrbt ba6 Qnct
nt^mra. ^nbtfftn bite ^dtU uut m UW ju t^ealogtf^ra (SiSrtt-
rungtn ftt^mi llhtntn, bit man um {tbtn $rti< otrmiebra ni^tn
iDDlIte. <So iptaii bran tin »t(ttti^tr ^omttr, btr Official bts
Autflirfltn oon Xritr, 3o^ann von iSd, im jnanun bt« 9teli^e
Disiti.cdDi. Google
SSO 8oT SMfts DBt Stt<t.
<rft Ialtbiif4, bann bttttfi^. SRH (outer, DtrftSnbQi^tT @Htnmc
trnSitt tt, bit raiftrtit^c 9Raicflfit ^abt SutEiti Dor i^en %f)nn
gtfoTbcrt, um i^m jmri gragen ooilcgen ju tafftn, ob er bit untti
fttnttn 9Iamtu ttf(^itnrntn @(^rlftm — babei ]tlgte n anf ciu
SB&tthA feiner tatcinifi^en nnb bratf^tn Xra&ate — als bit ftiniscn
atitifennc, unb jmcUntfl, ob tc i^rett 3n^n uibtmiftn ober bti
btntfttbcn bt^nm iDode.
91o4 t^c 8nt(|tr antuorten (omitt, litf ftin SBitttnbtrgtt
StoUtit $itrotii)mu« Si^itif, ben man t^tn aH Stt^tebtiftanb
beigtBtbtn ^atte : , Wlan unftft bit ZM I * Dirt gtfi^
btnn au4.
^itrauf trmibtttt Su^tc, bag tc bit gttiannttn S&i^n alter*
bing« gtf^ritben, unb no(^ anbtrt mt^t. SJafl bit anbtn fS^gt,
ob tt uibtrrnfen UoQt, anbelange, fo ^nble t< fl$ bobtl nin ba<
^I bet €telt unb um bas ZBort ®imt«, mae ^^ fte^t att
4Qt9 anbert im $imme[ unb ouf Ctbtn. Sben bt4^a(b tpSrc eS
DtnntfTen nnb fe^t gtfa^ii^, ttroai Unbtboi^tee notjubrinsen, ba
et o^e Dot^erige ^tclegung (eii^t aeniger alf ber &a<tfi nnb
mt^r ale ber Sa^c^eit angemtfftn bt^opttn tSnntc unb fo bttn
Urtti(«f))ni[^ bt» {^cnn Derfaaen mitrbe: ,®et oii^ BcrteHQuet
vor ben SRtnfi^tn, bm ulU i4 au4 otrltngntn bdt meiuem ^tmm*
lifi^tn Satcr." „3M^alb bitte i^", fo f^tof n, .iififiabig
€nre aRaiefifit um Oebtnljeit, bomlt 14 o^ne ^tTltfeung bt«
giittti^en Sottes unb o^nt Sefo^i ffir meine @ette in stn&genber
XBtife ontuorttn lann."
Offtubai vm Sutler uou btt art be« 9}trfa^cen« ttberraf^t
Wttar fonb, ba% cc niit [elftr, (aum nem^mborei €timme gt*
fproi^en, ,al8 ob tr trf^codtn unb cnlft^t mart'.
SJonn trattn btr Aatfcr nnb fiinc Kate fonit bte ©tSnbe fiber
Sttl^ ettte in atratung. & erflSrten P4 Biele outer tmi-
fetben boijegen, btm utrurttttten Jteger, bei nun an4 bie Sbitoi*
ft^aft btr ^artlif4en SBdtec jugtftanbtn ^bt, tine ntut Sti^ gn
geufi^ren. !BSie bet btnttiontft^e ®tfanbte btrii^tt, errct^te ia^
nnr mtt oicltn ^uitrigfclten fine 9tbtnljeit Bon einem Xage.
3)cr (aifet{14e Spre^tr, bee i^m bite onUnbiate, bcmerfie, ec
^tte f4on anS btm loiftrli^eu SDIanbate niffen tSnnen, uojn
Disiti.cdDi. Google
eor ftnifre imb 9ttl4. 831
man i^n ^abt totnmen (afftn; btt^alb fei tc cintr Stbcnfjtit un«
uUibig ; inbeffen tuoQt bir ftaiftc aue angtboitntE ©Qte i^m noiQ
citicn Siag jur ttbtrttgung fi^eatcn. %m nS^ftcn Sage %ttbt tt
tpUber ju trfc^dntn unb ftint aReinutts mfiitb{i<^, ni^t cttoa fi^rlft*
[l(^, tunb JU t^un. Ku4 nits tr mil ftrtnetn SBorttn auf btt
gro§e ®tfa^t, 3<i>i^'>4' ""^ (EmpbEnng, {a J9tutDergi(gen ^ut,
ba0 au8 felntt 8t^re eruai^ftn mit^tt unb ba«, fafid tt niifit jtt)t
aibtrritft, lotbtr buri^ t^n ftOift no4 i»ti ftaifcc lolttbt Dtr^inbcrt
istrbtn timnrt. X)ain{t wnrbt tc fUr bMmal ttiKaffra unb in
ftint ^trbtigt jurfldgtittttt.
3)ag er iretnbtfnad tpibtrruftn tituntt, torn i^tn nii^t in bm
€inn. 9tn^ an btmftlbcn 3lbtnb fi^ritli tr nOiitttn tm XutnuU"
tn tinttn Stitft an btn ^amaniften Su^ptnian in iCSltn, npn btfTen
fttunbli^tc a:tt[na^mt tr gt^Dit: ,W(^t tin XU^jfeli^in uttbt li)
Uibtmiftn, wtnn SfitiftuS mir gnElbig ift." ©tint ^bcrltgung
gatt oltlme^c nuc bcm Umftanbt, utl^t gorm tr tinju^aCttn ^abt,
urn in Ubtijtugtnber unb gugltii^ fi^idttt^tt SBtift ftint SSntmort
jn gtben. (Ec mac unoetjogt, btr augsburgn ®(fanblt ffonrab
^eutingtr fanb i^n au(^ [tH frOEiIii^ unb guttr !Dtngt.
Unttrbtfftn litg btr fiaiftr bin Offtjiol non Xritc mil ©(apio
unb nieanbtc dtrattn, ale totittr mil bent SUbn^ ju oerfo^rtn
fti. 918 tt ant anbttn 3:agt noti^niittagi nitbtrum ju ^oft gt*
ftt^rt Dnrbt, mat ba« ©ebiiinge noi^ gtUgtt aii tags juDot.
SDIan^t, bit i^n fc^tn ttoQttn, mugten umh^rtn, mdl fie nicQt
bur^bcangcn. SHan ^tte bitfltnat tintn grogtn @oa[ jut 9)tc«
^nblntig geDfi^tt, obtr au($ bort ^inein bcitngtt fi(^ bit JDltnge
fo fe^t, baf bit SUr^en tanm gu l^ttn $(S^n (amen. !Cit fOtt*
famntfung mar no4 iaf|Irtt(f|tr ate ba^ ttftt Wial. SMe @t&nbe
unb bit ©efanbttn btr frtmbtn $tlfe naren DoUjil^ltg otrtrtttn,
nnt bit pOpftlii^tn gtgattn Dutben uermigt. €it moditen fUri^ttn,
^artt t)init ^Ottn ju mUfftn. tibec anbtrtn 9ttitf|eg(f(^dfttn, bit
juerft oer^anbtU mtita martn, tear t8 btttits SLbtnb gtuorbtn.
Snan ^attt fi^on bit fjadtln angejiinbtt, ale Sutler btn @aal
6tttat. X)iunat0 uat ts uo^r, ial btt tapftit ftrlegemann ©torg
a. ^unbebtig l^m mit btr $anb auf bit @4u[ttr ftopftt unb
i^m Wlnt gufprai^: ^flift bu auf rn^ttt Snclnung unb btintt
Disiti.cdDi. Google
882 Vw Mfcr xaOt 9bi4-
Saift gtult, fo fa^Tt in ®vtM Stamtn fort unb fet nut gttto^,
i&ott nitb blt^ nti^t Dtrlaffen."
X)ic Sn^anbtunstn marbm uicter son 3i^. d. ISJ gcfQ^rt
!CU ®oitc, mit bcBtn tr i^n tmptiiis, uartn nic(it tbta frtunMii^
ffr tPtgnnn bomtt, ju tDtcber^oItn, bag Sutler buri^aua Ittn SRu^t
g^bt Q&tte, tint iBtbtnf)ttt gn fotbecn, ba cc fi^ott (ilngP bra
Sntd ftincT eerufttns gmugt ^attt. Sbi4 foQte bit @<u^ bc0
®Iauben0 flic {ibcnnoim fo gcDig ftin, bag tr ju iebtr 3cit
barttbei btftlmmtt Kti^tnfi^aft obltgoi fbnntt, uip nitvitl rndft
tin fo giogec unb gtlUitcr ^rofeffot btr Zi^togie.
XI« (c bit gfiasc an Sttt^tr eon nratm fttUtt, otr&nbcrtt tr
fit ttmoS. (Sc fcagtt Jtfet: „SBJillft bu beint JBUi^ atlt Dtr'
ttibigtn obcr obtc ttnat nibtrruftn." SJidltii^t loor bae imr
iuf&QiB obtt im 81nf(f)(ng an bit tintnat au8gefvni4ent SJttinung
btr Stfinbt, bag Sut^r, utmi tt bit gcatn ben ^apft imb Int
rBmif^ie ftir^t gtf^ridnitn Si^ Dtbtrruft. in anbtitn 3>matn
B^fltt isabtn foOtt.
Unb nnn lam gutters SntiDOit, auf bit nun no^ »it^r gc*
fpannt mar oM cm !£a8t nor^.
^c^t mat aUt ^ongtt^tit bti t^m gtft^ttnnbcn. 3n un*
cif4n>dnitc {^ottnns, nit tanttr Stimme, abtr o^nc aUcn rtb*
«ttfi^ @4tnad. tinfoift unb fitli^t gab tr ftint Doi)[MicrIt8te
Ctnibtnum.
Sla^btm tr btn flaifcc unb bit gBrflm oagertbtt, bat tr um
entfdjnlbignnB, foHf tr tina itmanbtm ni^t frintn gtbii^tnbat
XittI gtgtbat. St ftl ni^t on ^fcn, fonbem in aBbn^fljeOtn
•nfgtnxtfes. Son ntstm trtanntt cr feint @4T^tn an, fo mctt
fie ni^t cttM Dm fdnen 9qneni folfi^ Obtrfttt obei [onft oa>
ftlf4t lD3ien. 3ur ^ouptfo^t tteig^enb, &ot tr, banutf ju
a4tn. bag ftiat e^riftra nitftt tOt glei^ art feien. :Oie
rinai, bit nuc dmi eionben unb €ittt ^onbdten , mizbta
fdbfl son ben IStgnent att niltli^, anfd)ab64 unb ItftnSnKit to>
iri^neL
Ctnt mbat Srt fnner SO^cr feien bit, todi^ gcgen baS
^fttaa nab bic ^^i^ geri^trt ftien, tit segnt bit, ml^c ii
e^t Hid> erifpid bit e^pinttU bnr4 fibt( bdbce bt< grik*
Disiti.cdDi. Google
Vex ItoiFeT unb Stric^. 888
unb tin etAt DtroUptttn. iCaS Hnnc niemanb Icugnen, obec
Dtr^t|tai, bo (9 buri^ ble (Srfaltnnig alter unb blc Sla^t brt @u
famt|ttt bejtugt fti, bag buriji bit ®a|ungtn btS ^apfte« unb
aRenfc^ralt^rtn Me ©tuiffen btr ®[Ilublgnt aufe ctbannUi^^ Dtt<
ftrtdt, gequilU unb Qtmoitert nUrben, unb ^ai unb ®ut jumal
in btr btutfdjtn fftation Dttff^lunQtn wUi^m.
.SBtnn i$ nun bteft mibtrritfe", trffjirte er, „ mttrbt IcQ
nti^tfl anbcitft t^un, ale bit Zi^rannd betrSftlgen , (inn fo gcogtn
{Rncgtoflgttit nii^t nuc bit gtn^ti, fonbcm au4 bit Si^Ur Sffntn,
tinb bit SJtranfoffuns baju ftin, bag fie iveitn unb frder mn [i4
flriffc, ate {e Me^er, unb buri^ meintn SSibtnttf mUrbe bae nlt^H'
nfirblge {Rcgintent \tRtt, mlSja brm amicn Solf THngft fo UH'
ertriiQa^ ift, in feiner SiQfUr unb ©trafCofigteit nui bcftilTtt unb
btfeftigt utrben, jmnot man annt^mtn mUrbe, ba0 bfefl Don mir
OU0 ^utorititt faifeiIi[^tE SRajtftfit unb bee ganjtn rSmiff^ 9Idd)e
gef^e^tn fei. ®utn @ctt, tuae mUrbt \^ bann fUr tin ®d)anb'
b«fe( bn £9oe^eit unb btr S^ronnef fein.
,^it britte Srt metner S9it(^tr finb folt^t, neb^c 1(^ gegen
Urinate obtr Sinjelptrfonen gef^ritben ^obt, nttmtii^ gegen bit,
uclc^t bit rbmififie S^ronnei ju fi^il^en unb bit oon mir vor*
gctcagent gottftlige Se^re su unttcgraben »rfQ(^t ^aben. @tgeti
bttft bdenne id) ^ftigtr geiocfen ju fein, ale fii^ jiemen mb^te.
^tnn i^ ntoc^c ntii^ ju leinent ^igtn, ^cite aui^ nid)t um
mttn 8e&tn, fonbtrn um bte Se^ce g^tifti; mibetrnftn barf t4 '
aui^ biefe ni(^, loeit i^l baburi^ bet 3:qrannei unb 9Iu4foflg(ttt
SSorfi^nb Itipttn mUrbe, fo bag fit l^ftiger gegen bae SSoIt <9ottt«
tvliteten unb ^errfditen, ate fie ge^errft^t fiaben.
„'Coi| Metl ti:^ ein SHenf^ unb ttin @«tt bin, tann ii^ fttt
mcine Sc^rifti^en nii^t btffet eintrtten, als in ^en Qefue S^riftuf
filr feine Se^re, btr, ate n Dor $annaS nm feint St^re btfragt
wurbe unb Don einem 'Ctentt ttnen ®i^(ag er^Iten ^atte, fogtt!
„$abe 14 tibtl gerebet, fo betoeife, ha^ ee biSfe ift." Stun nun
^ti $err ftlb^, bn to^ nugtt, bag er nli^t irreu fonnte, gegn
feine Se^re fogar Don bent fi^nQbeften Jtnec^te ^^ugnie anjunelimtti
fi<$ ni^t gtncignt ^t, um UitDitf me^r mu§ Id), niebrige ftrtatur,
fittttn unb toarten, bb itmanb S*asai9 aMegnt wilt gegen mtint
Disiti.cdDi. Google
8M Bet iMfn xab Krii^.
8t^n. Tm^iibm btttt l($ um btr giltlU^m 49ann^jlfllcit wiaen
QtD. SRaitftSt, blc aUnbur^Iau^ttsfteti ^errf^aften, obtr ton fonft,
ftt efl ^04 ober nttbiig, ts umnag, BtngtiM Qorjubcinsm, nttint
3rrtiimet barjut^, mU^ mit fitop^ctif^nt unb coangtlifi^ni
6c^clftcn gn Ubmvinbtn. Smn i4 befftn fibomteftn tonbt, utibc
14 bercit fttn, {tben 0^»ft ju tDibrrrnfra, nnb unbe btc n^t
ftfn, ber mtlnt SUifiec in« gtutc tDirft."
^M bent nOni, etOHrte et utttn, nai^btnt ^iermit bU ftiifer*
It^c Qlta0c btantmortet nui, fei offnbat, bag cr, tvotan man i^
tags vor^ fo ftrcDQ crimiert ^abt, 3i»ittra(^t anb @cfi4itn, bit
butiQ ftitu 8t^ CTTcgt feint, genfiBtnb graacbtgt ^abe. X)aS fti
i^ot bit ({cbftc Stobai^tung btt ber ganjtn @ai^e, bag iiber btm
JEBorte ®otte« lEiftr unb 3nletra(^t fl4 er^bbtn. X)atn ba« fd
ber gauf unb bee iStfoIg befl SBoite« ®otteS,-ba8 ba fpre<^e; .Qi^
bin ni^t gefomtnen ^eben jn ftnben, fonbem baS ©ttmtrt."
•XM^tb niHffen uic bebenlen, tute tonnbttbar unfei Sett i^
tttib f^redCiiQ In feintnt %Qt, bag nii^t ettoa Hi, Ktti itV,
utn bie 9li)^ niebeijuftcUtn , nntrntoonncn mirb , nenn man
mlt bee ^trbammung bed gOttlti^en Sottefl besinnt, uieliiK^c
nat^^er tn elne unertrfigdi^e ©intfiut uon Ubein umfi^Iase. $Ucn
mfiffen tnir uns on4, ba^ nW ouf btefe ZBeife bet Snfang
bet Stegierung be« treffli^tn jungen SUtften ftarl, auf bent it&4ft
®ott fo groge ^offnung ^e^, tin ungtttdftGger nnb Unglfid vet*
^igtnber fel.
„34 rSnnte bie« mit rei(^n4cn eeifpicttn anS ber @4rlft
ertiaien, von $^aniD, bem SBntge non :S9abqlon unb ben Abnigen
uon 3«cael, ble f{t^ gerabc banu qui fi$Iinm|ten tn« Serbtrben
gefmrjt ^aben, menn fie mit ben {[Ogpen anf^ISgen i^re Stei^e
jn beru^tgen unb gn beft^igen gebo^ten. 3>enn iSr ift'0, ber bit
jltugen et^afi^et in i^ret JHug^eit (Iftor. 3, 19) unb bie ^Oecge
ja SaOe bringt, e^ fit ee mtrftn. S>a^tr foQ man ®ott fttri^'
ten. 3<$ foge ba« nii^t, tA9 ob fo ^0^ ^Supter mtinet Scl^*
rung nnb SESarnung bebtirften, fonbent lueit 14 bem 2)iaift, ben
14 ntintm X)tutfi^Ianb fc^utbig bin, ml^ ni<^t tntjit^en utt(.
(iermlt empfe^c it^ mi4 enter aQctbut^Iau^tigpen SRa*
Jtfttlt unb cuten ^trrfi^afttn unb bitte bemUtiglii^, mi^ ni4t
Disiti.cdDi. Google
8di Jtaifn; mb Stcic^. 3S&
buti^ mettle SSlbtrfai^tr gtunblod bet fii^ Dtrunglhntifen ja
lofien."
Sul^et ^te lattinifi^ gtfproi^en; man btge^rte {cboi^, baf
ft feine SIcbe au4 bentf^ nitbtr^ole, loie bie Stage in beibett
Spra^tn s'^' tDotben tuar. (S« roar t^m Im ®ebtiingt unb
Uctl tr beina^ ganj unter ben ^Urften ftottb, ft^r ^l| getoorben,
unb bee lurfUifEttcIie Stat, grtebtti^ d. X^un, bei blee bcmtttte,
rtef i^m ju: ,ffltnnt i&r'« ntt^t t^ttn, fo ift'4 gamg, ^err X)ot'
tot." abet fiut^er t^at, toie i^m btfo^ten; in freier Untformung
nEeber^oItt ec, uai er gefagt ^atte, fo bag e». ftti aQe, ancfi fUt
baft S6o% MrftSnbfic^ toar, ba« feinc XtUna^mc buri^ olelfai^eft
©emitrmel ju eilenncn gab.
^ierauf trotcn ble @t!inbe jufamtnen unb btratfi^Iagten. SDtan
mof^te in aSerlegen^elt fdn fiber ?ut^et« anhoort. (&v ^otte
©tgengrtittbe geforbert. SBoQte man barauf etnge^n, fo xoitt
baburt^ bit tilip^U^e SSerutteilung ber Sut^ttft^en 18Iaubenefllt)e
als ni^t )u 91c(iit be^t^enb Ijingefteat morben. X)a9 uftie abtc
meber Im ®inne bee Raifets noc^ bee iDh^r^eU ber ©tanbe go
tnfen, nai^bem SutEier bie fragliifetn fSQi^er anerfannt ^atte. Suf
tine ^ffl))utation uotite unb lonnte man fi4 nit^t einloffen, bie*
mar ben SRuntien feieriit^ Berf^ire^tu tnotbtn. !Darauf^ia tvurbe
bem Offijiai ju antaorten bcfo^len.
3n ftrafenbem Xone loarf tt l^m oar, er ^obe nl^ ^t @a4e
gtfiiro^cn. SRon ^abe nii^t nbtlg, i^n, ute er fotbere, bur^
@(|irlftgr&nbe ju ilberuinben. SDerni »a« er vorbrtnge, fci bur(6<
atte ni^H ntue«, fonbem gnra STeil bas, toM ble armen von
Si)on, SSicIef unb {)u6 unb finbtre be^auplet patten, unb nafl im
Itonjtl JU Aoflnig bur^ pSpillii^e ^[igttit, laiferli^e SIRaieftat
unb aUe Slater, bie iugegen geUKfen, Dtrbammt morben Witt.
fSftaa bUrfe bitfc ftonjitebcf^IUffe nu^t nteberum in 3»eife( jie^en,
iwnn a ^obt ble^cr au^ gelc^rte &eute gegeben, wdi^c i^re St^
ten, bie ^e gegen iene ftefjereien aufgefteat , jum Steit mil intern
Slut unb mit Suuberjeii^tn btfrSftigt fatten. <Sr foQe bafltr
^llen, bat ®ott feinc ftir^t nii^t ^be blS^er irren taffen, unb
befl^tb bei ber (Sinigteit bet ftir^e bleiben. Senn er bit be
treffenben SltHM, befonberft ble, mel^t ju So^nit bereit9 vet-
Disiti.cdDi. Google
8Si Boi Aoi|« iiiib Stn^.
krnimt ufttm, wibtnritft, niirbe man cine SSJttft finbtn, bfe tiliTioai
S&^cc ju er^altcn, UDtin Don iien[tltien nt(^t gt^anbclt mttcbt.
S>abuc4 xottU tx btm ®(^tctfa[ i>t8 Stt^tci Sriu0 tntgf^tn, btfTm
QS^ti afle Dtrfccannt touclitn, ungcaditetet tr oiii^ titUi S^rt^i
n<$t stft^rielitn ifnU. 3)atnm mBgt n tint Kntnott RO^ne^firatt
imti o^ne Snaitttl' g<Iieft, o& tr bit bifagltn 8[ttift[ unb S^lh^a
uibtrruftn aoQt obtc tti^t.
SDlan fie^, tnorauf r« btm Offlital unb bamit bee f^tSp^
let Stanbi anfam: SBilbtrnif ber Dom JFenfianscr jtonjil titf
urttUttn SrtlTtf; anf bitfti <8nmb[agt glaubte ntim nit i^
tatittx rtv^anMn jn tttnncn. 9Uer Sut^ ff^uaiAe tttntn Vn-
gtn&Iid. (Sine nnbemSntiltt antlsDrt noOte Dian ^abtn, uib er
flab jit:
„Vitntt {4 tiii^t bur4 @4rift;tagiiiffe dbet (nig(nf(^ein(ii|(
@rtinbe libtrfU^rt uxrbt (benn t4 gtoubt utbet bent ^))^ no^
ben Aongllicn aUrin, ba t» feftflt^t, bag {It Sftert gciirt ^ben
unb {1(^ ftlbft ntbtifprot^en), fo bin 14 itbtrvunbtn Irndf bie dor
tntr angtftt^rttn @4rlfttn unb mrin ©tmifftn gtfangen im SB3orti
®ottea; mibfrruftn tann I4 unb niQ i4 tAOfii, ba u^er bofl
©ttDiffen gn ^anbtln unfii^r nnb unt^ltt^ ift.'
OI|ne 3^<ift[ >ooT ^* S^ntBwrt bentlii^ genug; sbec Sutler*
Seugnung btr !Btrbinbtid|tfit ber ftonjitlbefi^Iftfle trf^itn vicfen
a(« ttniirt fo Unge^eucrtit^te , bag btr Qpttitn ba SMUfti if
auftragt mutbt, Sutler noifi ttnnal ju btfragen, ob ct isii(fi4
graobt, ia^ baft jtuijil irrtn tttnnt. Sut^t tcupihccte, btrt ftrajB
JU fioftntk ^Bt in Dltttn Sttdcn mibcr Kare unb IfttU Xeftt
btr ^mgcn @if|rift btfii(ri>ff"<) ^^ €i^rift brfinge t^n bantm, p
fagtn, bag baft Aonjil gelrrt E|abe.
Xlft (Stf bitfl [tngnrtt, fagtt Sutler, er noQt es bemeifeii.
SRan mar gttobe baron, in tine nirfltdie 3)ilputatiDit jh g^
taten, ba tr^eb fic^ ber fiaiftr, anfpfprai^ Ubtr bitfc uner^iltteii
Augtrungtn, nnb ma^tt ben SStt^inblungtn tin roff^ (Enbt
3n btni aOgtintinnt Zvmait , btr bortbtr entftonb , taa^tf/i
fi(| Snt^a bti bent ffioifer nnb ben glti^ nnb liif plcft
0U6: ,31^ lann ni^t anbets, ^tr fttV i4> <9)>tt Mfe nkl
Wmen."
Disiti.cdDi. Google
. »ail6 bem Sopr. 887
SESir iDlffen nl^t mc^i, in toAifmt ^nftunmcn^ans bUfe XSortc
gtffro^m notben finb, att^ (IStuicn fie DieQtfa^t ettvaS anbnfl
gdanttt ^abm, btt bet ^f^enbcn Uitru^ ^t ber tine Seilc^b'
(cjlattcr ben SuSfpnu^ fo, bet anbete ^n fo Dtrponben; fit^erlicQ
kclldttn ^ in g(ci4itc ^eit fdne felfenfefb ttbeiieusung turn bei
SQa^eit fetnes in fi(^ getoiffen (SlaubenS aus mle bad fBtnugt*
fein, bag §ltc unt ®att J^trftn tiinne. —
iXbtt ben SSer^anblungen mar ee ^lai^t geioorben. Slfitd
bt&n^ nail^^nfe. 3u fetncc @i(^4eit gab won i^m jmti
^teittr mU. S)aiiibcr er^b fu^ tbt ©rtiintmel, bie SbeUtute
fi^tictn , man tveCe i^ gefongen ne^men. (Sine S^nfemat^e
BMr aber nli^t fo unangebto^t. Sin gro|ei 3^elt titr onr
mcfenbtn StMRtn:, Von feinec Se^erti j[e(}t me^r Ubtcjeugt att
Je, jubem ud^I an^ abge^o^ con ftintn atnig ^ftf^en
Sotmen, Derfolgte l^n auf btnv O^tntoege mit ImOm 3ifcl|en nnb
3q btr $n:berge nnacttten i^n fi^ gnnnbe nnb Sleugierige.
^oU bEOi^ feint gonje UnmitttQrarttit ^crooi. (Sin Hugenjeuge
'ittxdfitt, bag er bettn IStntcitt bie ^nbe in bit {)b|e redte nnb
mit frK^ai^ein Kngtfi(^t fi^rte: „^ bin ^inbnrili, t(^ bin ^'
iuci^.'' S3a| tt geietttt fti, obtc bie ®egn« ilbtrjeugt ^obe;^
Mfyatt ct fcdli^ ni^t,. iditr b(t gtoge ®tunbe uor DocUber; et
^e ,<&« tin. fyxvtti gels BetJ^tif, ait tin alter. Strii^t fog^
nab nu^te ^otle i^ bewtgen Ittnntn, feiner Hbetjtugung untren
p ttctbsa. ®Id4 barauf fagtt er jn @)]alatin, uenn er toufenb
S^p^t ^Stte, aoQle er fie fh^ e^ oUe a^autn Uffen, ale einra
IBibtrruf t^mi.
S)er f!i4^i$e ftntf^rft mar mit feinetn ^rofeffor juftieben.
9}(H^ oor bent Sbtnbeffen U^ er @t>olot°< jh ^^ befi^eiben unb
fogte iit t^ : nVioffi i)t± in ^ater IDottoi aDIoitinua gertbet
fior bem |>ertn Jloifer unb atlen gUrften unb ©tUnben in Sottia
iuttb S)etttf(^; er i^. mit ttitt )u tJi^n." £iii« foQtt et o^ne
3iDtifH b«» ^tSim mitleiteu; inU l^m fettft )ufammenjnttcffen
oecmitfr er.
^era Ser^tlc mar rtfultottoe gtbtiebtn. Safl faOte uim
geft^e^, boe mar bie giogt gtage.
Disiti.cdDi. Google
8S8 S>tv ttaiite gtam Cut^r.
iCer Jtaifer, btr fog(ti4 xtai) btm tiftat aStt^br erHilrt ^atte:
,btt ttirb ini4 nii^t jum ftettr ma(^tn'', unb feint Scruiuitbe-
rung barUbtt auefpra^, bag bitfti Snattn fol^e Slither fi^reitc,
toar ber Stnpdit, bag nunmc^i bem Stti^tdgeffi^I bet Xitutfi^Rt
goiug get^nn ftt. ®if|on am nii^fttn SRorgcn, gieitag ben
19. apttl, ganj In ber t^U^e, Ueg er bit Stti^d^Snbe ju*
fatnmetiTufen, um il^ntn ben gutter ju titeiltnbtn Sbf^itb voi'
iulcgen.
; Sr ertlttrt borin, toit fttnt SSotfa^itn ftcts btt gScbeier bts
fot^ottfi^en ®tavbtxi8, fcintr Orbnungcn unb Sinri^tungtn gt*
tDtftn feUn, fo ^abt tr btF(^(offen, aliti, me burdi ftint aSoi*
giinger, unb gmar btfonbtcA xoa9 Quf bent Aottjil jn ADnftanj be
Pimmt uoibtn fel, aufrei^t ju l^alten; btmi ntU ftiner $riDat>
Dicinung famfifc bitfcr tinjigt gtotcr gegtn bit ganje e^riften^eit,
aM ob fit ble^er im 3rTtnin gtneftn. at(c ftint Sbnigrei^e
nnb ^rooinjen, 8eib unb Sebtn, {a feine @te[t fclbft tuoDt ec In
bicftc @a4t tinfe^tR. <St btbfliiect, Sutlers angeltgen|fit, befftn
^olfiftattigt Kntmott fit togecor^tr gt^Ort ^tltten, fo (angt ^fnge*
jogin ju ^ben, unb xoili. vXi^ti mtfjx bon i^nt ulffen. S>a9 frtie
©elett foQ i^m gtiDO^it bleibtn, bann obtr gcgen i^n ate tintn
trfliiittn ftt^tc Dorgtgangtn utrbetL
^iermlt ^attt fl^ ber Aalfet gang auf ben @tanb))unlt bet
Surie gefttUt, Unt i^r ftint (Stgtbtn^eit ju jetgtn, ^tte tr aui^
foglti^ i)a» bttrtfftnbt ©(^rifl^iid nat^ 8Iont gef^idt. ICoct otr-
fe^Ite man nl(f|t, in mt^reetn 9rtDtn an ben Kaifer, ben Srii^t*
Dattr unb anberc SRUtt , btnen man eintn Sinflug auf bas
3u^anbetonimen be« 43tfc^[uffe« beimag, bit t)3)ift(li^e SDanN
barfeit }u erltmten gu gtben. 3a Sto X. litg fiiS) fjtrab, btm
OrcDt an Sat\ V. tigen^&nbig tin )>aar S3oit bts 3>anIeS
nnb btr Slnfmunterung jujufOgtn, uaA tint ftltnte Susjeii^
nung tear.
SGBle anbtr^ fa^ man bo^ in bnitf{i^tn Sanbtn ble @ai(e an I
Snodftt ee ani^, jumal untcr btn oerfommelten gUrften, nur tttt*
itigt gtbtn, bie fii| in Sut^S ^betngong ^inttnjuDtrft^tn ntr'
moi^ttR, bit ni(^t au(^ alt bee fiaifer unb ftint Statgtbet btn
Ooben unttr ben gUgtn ju Dtctitrtn fUi^tettn, wenn bit Of
Disiti.cdDi. Google
einbtutl ton eiit^etB Stuftrttfii. 889
f4l(ilffe b(r Aotiiilien erft bur^ bie ©thrift (tuf i(}xt Sa^r^dt
geprUft netbtn faQten, fo ^tle bO(^ Snt^trS tnonn^aftts S[uf<
treten fiir ftlne tifierjeugnng ani^ nuf bit ferner ©te^cnlwn einoi
fitbcuUnbeti Slnbrud gtmatfit. Unmittclbor nat^ bcm SBer^St
^atte ber gut rSmlfi^t ^njog iSrit^ Don Smunr^totie bcm tc
ft^epften fltgtr, noc^ c^e tv ben Sift^ofe^of oerUcg, elnen Slrunf
(Simbtdet e[ece« rtt(^en laffen. Stnt nidit geringe B(>^( prften,
@tafett unb {itrrcn btfuc^ttn l^n In feitttr ^crbtcge, um t^m
i^re Stettna^mt tunbjugebcn. S^amals nuuHfU Sutler auc^ ble
Stlanntff^aft ¥I|l(iW» "o" S'ffw- »$a6t 3^t ter^t, $en
JCoftor", faflte bet gilrft ju i^m, „fo ^elfc iSud^ ®olt." 5Dtt
t]enttianif(^t ®efanbtt fi^ritb am 19. mit jRUdfii^t auf bie mu
gllcbtr bee JReti^eiage: „Srnbei SDtartin ^at Dii[t, Mt i^m
SUnftlg flnb", unb btr Sotf^afttr $cinrii^9 Vm. von iSngtanb
tneinte, bie S^eulfi^en niiren fo \tfjv fftr Sut^tc titigenotnmen,
bag t^ei $unberttaufenbe f^r Seben opfein uUiben, t^e man
iuUege, bag Sutler bnrd) bie ^utorittU bed $a))fteft unterbrUcft
Ultrbe.
Unb toenn irgcnbetmaS , fo ^atte Sutlers S3fr^br bit SRenge
fUc i^n begtlflert. ^a^ n \i<^ txbotta, fdnt St^re ju loiberrufen,
iventt man i^n uiberlege, unb fi$ boi^ nitmanb baju gefunben,
gait alfl ber ^ijtx^t SBmAi, ba^ man i^n nit^t ju mibeitegen
vermoi^te. S>te aUgemeint Snigftimmnng nanbte fti^ je^l \i)on
nm me^T Mog gtgen bU $r&(aten, fonbent tnat^te fii^ m^ In
IDro^nngen gegtn bit SOtat^t^abtr im Sttld^t Suft. Qxi ben taiftr*
iU^m ®tm&^ttn fonb man, fo trj&pt man fi^ UenigftenS In
dlei^Stagetrtifen , tinen Btttel mit btm ©ptui^e: „Se^t btm
8anbt, bcfftn Stiinlg tin Jtinb ift." Sin Slnfi^Iag an btm 9tat*
^aufe Ilinbigtt ben Stomanifltn unb Dor aUtni btm iSr^bif^of Don
iCftainj trnfttii^t f^elnbfi^aft Don Ditr^unbtrt SbeUtuten an, bit fl^
Dtrfdinioctn patten, btn geied)ttn Sutler nii^t ju Dcrlafftn. „@(^U(^t
f^rttb' \il)", f^(D§ ber Hnf^tag, nabtt tintn grogen @^abtn
mtin' i^, mit oi^ttaufenb SOtann tritgtn uiQ i(^: S3iinbf{i^n^,
JQunbfc^u^, Sunbfi^u^." titmndi^ fleOte man aaify tintn eauten«
aufftanb In ^uefic^t.
<Se jtt^t bo^n, uie mtit iai trnpiitl ju nt^mtn mar. £Kr
3,;. Google
840 Vr^Iicd bn 9lH4flbi)»-
jtotfct bu^te iMtiUier. Sen Stdingcn unb ^tten, bit foebtti »mt
muetn fttr ben (otftrliilint 3)lRifl gtvomint uartn, wax itljt ni^tt
)u fUti^, sblci^ btr U^t no4 in bm Ir|ten Xagcn tii^f
Stieft tm 8ut^ gtfc^rirtm ^t. 9Hi^ o^ne ®ninb fpQttctteo
bic ffltHnlingt, ba§ ^utttn guar bdlt, aba niiQt Erigc. 9!t4U<
btftomcntQcr mugttn foI(^e Sugfnntgtn baS olfsemeint Unbc^agcn
ctlfi^n, unb bit Snt^ct fieunbOi^ gtfinnttn Stiinbe niiif ten ftMjittt
bit guti^t bes SKain^ JturfUt^n, ben icnn Xnf^Iag ft§c et'
fi^rtdt |attt, jit btnutjen.
SK bal taifalti^t Sbitt in bcr 9tci(^vnfamnilung gui S3ct>
ftfnng fam, mot^tt bcr )Jll|>fft[4e Scsot bic iQnibai^tnng, bag Dltlt
b(ei4 tnuibtn. 9la4 (JtngcFd Stt^nbtungen am grritae unb
Sonnobenb uurbi bef^IofTm, bnn ftaifei Dorjn^ten, ba% Itt^t
lint (SmpftniRft In 9tel4 nttftt^ Unncr nnm man tiof) gni^ete
Sibitttn ^bccmagen gef^Dinblii^ o^nc SQtr^Bt" Dorgc^en ufiriK.
ZJR Kot bcr @ttinbt ging itef^aib batitn, bnr^ gclt^rtt unb oet*
pStibige SnUnntc bci Sut^r bnt Ii6ctfu4 ntat^en gu laffni, ob n
ni4t anf bm it^tcn SBcg gu Bringtn ro&xt. SEtanbtt, bcc je^t
fttTi^t, Sut^ IBiintc ttirt(i4 etnigtS gnTUdnt^tn, wat bann
gni; 9o(gt ^bcn nftrtK, bag mon anf feint Hrtilel eegen boS
$iM)fttiitn eingtlitn lottrbe, fu^tc bite wSf Wdglti^tttt ju bet*
^nbcnt. 3nbtffen ging btr Aolftr SRontag btn 22. botouf dn
unb bewtlliBte noc^ brei Stage gri^, crtldrte Ubttgen«, bog cr bti
fciRcm eefi^Iufi bt^orrt. !Citt Sttit^tag ttioit^Uc fogleii^ eint
ftunniifffon, bie ^ mtt bet @ai(e btfafftn foQtc; fit (tflanb
au8 jivtt flurf UrftCR , btm Don %tin unb Stanbtnbttrg, bctn
^jog (Btatg von ©at^ftn, ben bctben Oif^Sftn con %ige&urg
vnb JBranbtnburg , btm 3)eutfcQmetfttr, btm (Sliafen (Bcacg oott
SSttt^tim, btn ftabtlfi^ ©efanbtnt ftoniab f eutingtr Don Xugs*
Iwg, 3o^ann e. Sod auS Stragburg unb btm ftanjltt be«
SQarfgiaftn von Sabtn, Dr. ^itrmiiimufl ^tJivA. SDie geltung
bc« Oonjtn ttbtrno^ btr fFurfUift unb Scjbif^of vmi Xrier,
9Ii4acb V. (Sniffennau, tin tDo^ImoQenbtr SIRann, ber mtt bent
Jturffirfltn von Co^fen ftlG btfitanbtt D»r unb oUm StafM
tint aStcmtttttung anftctbtt. iS» max btrfttbe, btn Sut^tr fr&^
in btn JStt^anbtungen mit SRittil} aU €4itberi4ter Mrgefi^oBcn
Disiti.cdDi. Google
Sn^ nub ^ioon^tmif Si^e. 311
^ttt. ?tod) atn felbcn Sage mnrbe Sutler oon btm !Bot^EKR
6cna(^(^tiBt, n crtlttTte fi^ bcreit, gu ber fefteefe^ttn ©tunbe ju
etf^tntn.
anitttD04, ben 24. Slpril, fuU^ urn 6 U^r trat bit ftommiffion
in btr :6t^ufnng M Xrbter fttirffitfltn jur Sttatung jufatnmnt.
StiOin WK mit ne^rtrm eeglrittm (rfc^itncn.
^ttontinuK St^ue, btit nan jiun ©prti^er gemit^It, btgonit
ndt einti Qlngcrcn 9{ebe. Kni^ tr gUtg baoon airt, bag man fi4
in ttint ^Dieputatioa mit i^ einlaffen nnSe, ba bUftflic ivcbn
lumnlitni noi^ erffirieglli^ f<ln unbe; obtr utn btr brUbtrllf^tti
Siebe ivlIUn nolle ntan i^n freunblti^ crma^nen, ob tr nii^t 6(1
btm rnijertrennten !Rod unb bcr tinigtn 4cifAi<%"t jtirdie utC'
bleibtu tooUt. ^abt tx StgetitKiotlft aus btr [|ttllgtn ®(^tift
bcgt^rt, fo notlc man t^n anf baS B'usntS btr Airt^t unb ftinefl
Qnoi^tM DtiWtifin. St^ttS gab bit aRQgli^tcit }u, bag i^fl'
n(|t, im ^HQtn ®eift Dnfanraitfte jfonjilttn gcint ^abnt IlhinUn,
bamtt fti l^ntn aber not^ nii^t bit Sintoritiit btnommtn, ba fie
fl^l mit bit !Rtt(f|«)ttotbHUneen, it not^ bcr Sage ber ^eit rii^tm
wugttn. a)it june^enbt @ttnbt fyibt in btr ftlr^ ntoni^e
Sdtungen niKtg gcmiu^; pm 8obe ®otM ftitu im Sonft bti
3tit im ©otteebitnp mani^ (Stnri($tungtn getrofftn uorbtn. bit
gute Sriidilt gtlprac^t patten: tr miige ba^er btbtnlen, o6 t& rt^t
fti, in bitftn te^ttn 3tittn bit Wl^t nnb onbtre gttttUi^e Smttc
^tiabjnftten. Unb tnbli^, utim bUe leinen Stnbrud mw^, fo
foOt tr banin btnten, bag ee (n btr @^tft !|tigt, bag ftat))fi>«
iDtiefQgtt, utlf tr beeftlben 3a^it6 ^o^erpriefttr nor. Um vie
t)te[ me^t mUffe mon annt^men, bag ctn (^iftti^tS fionjit, int
?}amen d^rifA Derfonunttt, ntli^ee bit ganjt SEiitften^it rtprit*
ftntiert, ^Ifome, gnit unb tl^l\ilft Orbnnngm ^ttorbringen
wtibt jur e^re ©otteB unb jnm 9lu^ ber SRenfi^en?
S)ann i^er mfige Sutler aui^ ftin eigtntd ®t)Diff(n juratc
)ie|eu. S)a4 roeibt i^n Ukc bitt 3)ing( &e(t^nn. Sr^n«, bag
man nl^t anf feintn tigtnen S3crftanb bonen fo0t, fmbem nte
fi^on bee ^ittgt JSttn^orb fagc, lifter btr SKeinung tints onbtm
noi^tben. S!)te S33ter patten genig aui^ baS (Etiangttium gt*
(efen unb ti tbenfouo^t tierftanbtn ale tr, ble ttiangrlif^t ^W
Disiti.cdDi. Google
inbrttnlUstt bmt^t, ale a iejit Ben&^ntii^ i^W^t. Senn cr
nuT ®otte« e^re unb ber antnf4cn $ci[ fud)t, fo mBge ec iax»
ttbcr fein tigente $cil nic^t DeraefTen nnb fi4 bavor ^ttltn, be
trogtn ju utrben.
gtrnn Dcrbc t^tn fdn (Stmiffcn bejeugot, bag » ^cgernit
unmtiben folle. Unb tntE oitl SiBtint« fti fd)im buri^ fttnt Sc^re
^crDorgnufm loorbcn, fiefonbtte burtl) fcin vQui^ uon bet ^ti^eit
time S^TiftetimeRfi^fn, ntnB tfi aui^ tit^tig fit, ba| $anlus nuc
uon bet gttfttlc^cn ^rd^eit gtfproi^tn ^abe! Unb in anbnrett
Sii<^tni ^ab( er felbft bte Obitglttt ottt „ctiiKt0 Dnmtffigtr bt»
fi^tiben^elt" angttaftit. Snblti^ n»Tbt tr, nienn er Ul fcinen ^xf
tUmtni fte^n bUtbc, felbft bit Urfa^c fein, bag au4 bit gnteu
grUi^tt, bie bnn^ ftine tt(fflti$tn St^iftto, uie btc oon ben itffa
®ebotcn, uon btn guttn fflerlcn, von ber brrifacC|«i @ert(^ttgfeit,
ertoedt ftitn, nnterbiildt toUrbtn, btnn er mtffe, bag btr ftaiftr,
falfS ec auf ftintm ©tanbDnntt (e^arce, gcgcn i^n Dorge^en unb
1^ one bem Stti^c tieiben UKcbt. -~
@o ^atte no^ fein ®egncr mlt Sutlier Dtc^anbelt. Semite
^Attt fetntn Scma^nungin bit gecignttfte gfonn gcge&tn. (£r ^atte
pt Sut^td Slnfi^anungtn miiglii^ft ange})agt. T)o4 naien nii^t
bie attnt obflebiaui^ttn ©riinbe fUc bit Unft^Cbarfett btS flonjin.
S3om ^apft mar gat ttine iRtbt unb bit ^inmtifung auf SStin*
tfott, ben Sutler unlet alien mlttdaltetti^en Sittttrn am meiften
Dcie^tte, gtfi^a^ tto^t mtt guttm Stba^t. (Sin SUeonbet, eta
(Set Diicben bteft Sudlaffungen taunt gebilltgt ^abcn; fie solten
bamale noi$ in bentftfien Sanbtn ale gut laOfoii^^; neber bit
Sift^Oft, uoi^ fo tiimifi^gtfinntt SRitnnec taiic 3oa4im Don 9tait'
btnbutg unb ®tDrg von ©ai^fen t^aten bagegtn Sinfpru(^.
Sutler banfte bemlitig fUt bit gtoge ®Ute, bie man i^m, bem
undebeuttnbtn SSonne, ertDitftn. (Et E|at bitfenpc au(^ ftiiitct
immec onerlonnt. ^t ©o^e bemetlte tr, baf er buti^aue nic^t
alle Aonji^ien Dtrtoorftn ^abe, fonbttn nut boS von SonftaRjf
toetl bitft« buri^ 3}trbammnng btr Sttitel bt« $u9 ba« SBort
@ottts oerbammt ^abt. Sieber uoQe tr Slut unb Sebttt bacan
geben, e^e tr fi^ boju juingen lltge, bad o^enbare Sort ®ottce
}u ttibetrufnt. ^enn ba ^eigt ti, bag mon ®ott me^r ge^ort^ett
Disiti.cdDi. Google
£ut^ei Udi: itx Stci^ecommitftati. 348
foUe, Ql« ben SKtnfc^tn. ■ 3n bUfem ^unlte Umt n ScgtrniS
nE(^t Dccmeiben, utt ts nid)t tn fcintr a^ai^t ftUnbc, bag Sf|iiflu8
nti^t tin t^ele bed ^rBtmlffee fei- (£r ulffc, bag man ber Ob*
ristcit, au4 btr biifen, ge^ort^tn mUffc, mif nitfit anf tigener
SReinung bt^atren bUcfc; fo E|a6e er in [etncn Si^rtfttn gtlt^tt,
fD uptle CE fi(^ au^ ferntr oei^alten, fofern er nut nii^t genbtist
lotttbt, ba0 SSSort ©ottta ju Dertcugnttt.
9ta(| tui:}eT JSeratung btr JtomtnlffionemttglUbtr uucbe Sutler
aufgcforbtrt, feint ®(^ttfun be4 bem UrteiCe bti flaifei^ unb bc«
9Iti(^a ju untetbrriftn.
92ai^ bem, tnaS Ubcr bit SReinitng bte flatftc« oerlautet
^attt, ttai bae je^t elne }iem(i4 fortt ^i^fiutuns. Slbtr Sut^r
B>ic« ft nti^t Mrrft jurUcC. @r DreiDa^ctc fic^ bagegen, bag
atan fagc, tc tntjit^t fiif) bem Urtei[Sf))ru(^ ia flaifers unb ber
9{ei[^8ft!tnbe. Sr ftiri^le i^rt ^rUfung nic^t, moftrn |it nur auf
@rmib bee gttUtii^en Soitefl gtfi^t^e. t)ae %Bort @ptte9 fti fo
offtnbac ftir i^n, bd§ tr nic^t nai^gebtn ISnne, falls ei nii^t but^
badfelbe eintS beffecen bete^rt ttiirbt. 3n bteftm ®inne na^m
cr ben Siorfc^Iag an unb bat, bei bem jfalftr ba^n ju tuirftn,
bag man i^n nii^t }mingtn mBge, in bttftr @ai$e mibei ftin ®e>
uEffeti JU ^anbeCn. ^ierauf rii^ttte ber RurfUrft von iBranbenburg
an t^n bit grage: ob er nirKid) gtfagt |abe, ba| er nur nai^'
geben xooUt, mm tr bur^ bit ^tlligt @(^rift uiberlegt mttrbt.
„3a mffi, gntlbigfter ^err", ontnortete Sutler, ,obfr bur(^ ttart
unb augtnf^einli^t ©cttnbe." iComit tnnrbtn bit SSer^anblungen
juntit^fi abgebroi^en.
!Die ©tfinbt btgaben p(^ in bie 91cii$eDerfammtung. ^ur
!Ri(^arb u. ©rcifftnKau bfitb jurild, um ^i) mtitei mit Sutler
JU btfprt^en. Sugtr Suf^ Sreunben, ®<^urf unb SImeborf,
nartn {e^t no(^ btr Offijiat Set unb btr grantfurter ICombci^ant
3d^. Sa<^IeuS jugtgtn. Se^ttrer, ben man aui^ oie ^umanlfttn
lannte, l^attt fli^ Uenigfttnd in Sricfcn no(^ »or ncnigen SRo*
natot fiit Sutler gUnftig auegeftirDt^tn. @elt Slnfong bi8 QafjXtB
tsar er iebod) oM fttn ®egner aufgttccten. 3lugenb[t(f[i(i| (ieg er
^(^ oon HIeanbtr fttu ftine ^mdt bcnu^en. ©t^on Dor Zagt,
fril^ um Diet U^r, ^attt bteftr i^n gu {t(^ ruftn taffen unb il|m
Disiti.cdDi. Google
8M en^ MI ba tomttiiltloa. Co^Iaia.
boi HnftrSB ecteilt, fi4 fiti ben Sto^ttMungtn mU 8iit^c ein*
jH^Oen, am {^ gctnaO^ 49cri4t cc^tttn jn iBnntn.
^iec na^ ^t vtcktr Sd un !iCTltc ba« Sort, fir fe^
gtnl^ciimgra !>■« Ocfpilt^ ^it, tia« oor ban Sttii^Mage ni^
^uttt p Snbt gtfB^t tonbtn ttnnm. 0c{tn^cr iuiifM SBu
tmam bet €S<^ft nciatc er, bog fa^ oUt tti^tttltn au« ber
^tUlgen @4tift ^nvorgtgaiigtn frira. i^ to Untciiglii^teit ttt
flrnijitien ftt^rtt cr an, bag ba fitrr btr ftin^t ftiam €i^ ctr*
ftani^ ^abc, toai Sttt^n obn nit^t ouf ble ^ifttbaTt Jtiti^ xaA
i^ct JNt^rttfentatlon tnt Aongil gu bejic^cn BtmuH^t. Scot brt
entfi^itebntcn SSttbottS brt tntanbei, fU^ tn tine 3)iet)tttotion
ctnjiilaffen , mifi^te ^ bp4 an4 eo4f«n* (u Oe^ctti^. <S«
wtnbe manc^critf ^in tntb ^er btbottitrt , ofut^ {tUroo^miM
®4iurf na§m babei ba« Soit. @4Iitg(lc( ging tnon lefudatftS
anettnonbti.
9m 3ta4ttiittas oerfn^te S«^(eu«, bnr ooi Dcgitrbt bronnit,
fl4 mlt 9nt^T }u meflen, oiif i^n in btffett 43t^aii[nttg ttajtnvtrten^
jum Xeil in ^erntdforbember, ^oi^mUtiflei Xebnotifc iSr fi^Iitfl
i^m tii4it0 @etiaaens al« eint IDtSpntation cor, ju uct^em .^ncde
a auf fcin fnltt ®dttt uetgl^bn foUt. Sut^ tollit bctao^ botanf
dngeeanBcn, vemt tii^t bic rnrffir^Iiifiai Mtt bajmifApn Bttietttt
lottien. Sii4|{ni« (rjttl|ltc f^jiiteT SSsnbttbtnge mm btm Sfnbcud,
ben feinc JihueisgtUiibe ouf Sutler gnu^, bog ei iE|n ja S^cttnen
geti^tt n. bf^.; ~- uir nri^ nur, bog Sut^ ladeut^ blic6
nnb bag nufl jtwn Xagtn bit blttere 3feinbf(^a:ft judf^en bciben
anfinnent ^trrit^te.
Untetbt^cn ^otte ter ftoiftt anf ten Oeti^ btf Sc^ut , tiem
®4)iif &ttlb >w4 Icnt)^ ctftot UntrrRbitna bit ®ai^t fo boc*
geftcflt, aM nfe ivirtfl^ 9n4fb|t anf cine Sintpne ooi^anben nftic,
fI4i Iwreit fintoi Uffen, no^ ucttere jDei 3^e gitp ja stntt^cou
Sn aRorgen bts 26. fanbra fii) Dt Vt^ nnb I>r. Spent^Vt
bd 8ut^ efn, ntn oon nmem in i^n jn bringen, feint €(^iittm
ten Ca^t' nnb ben SttdfSftOnbnt o^nc oUe SeMngnng jot Se*
attefiung ju Sbtiantnorttn.
SKon (pra4 fo einbrtugGi^ krti SMnnbRt Img in i^n ^inctn,
btf n ftd) Otbtntjtlt trbat. & tonntt if|m ni^ mtgi^, bag
Disiti.cdDi. Google
■ Bcitnt ecrtanUnngtn. U5
bie btiben iDottoien rt gut mlt i^m mt'vatta, er fontttc toOfH aw^
tintn SIuQcn&Ud elauden, btig sun m'trtlt^ t^le ®4i^ft q(« Wii^t*
f4inur beS ^aubtnt aneitennra mtbt. loie jjent biet al« ft[f>^
iKr^b(i(^ ^tnftetbtn. Witt uattm notltt man i^ twnn nt^t
gc^attnt, bite ale Ocbingnttg ju ^ui? Hm SRa^mtttaa n>i(*
er btn Sntrofl jurUd. (£r tonnte ^ ni^t nitf^Ucgtn, bae Sort
kr @<I)i:tft menftfilii^em ffinntffra unttrjusibntn. H^rfUu^ tft
bet SNann, btr fi4 mtf 3R«if(^tti tttrlUgt" (Ocrm. 17, 5), ant-
nortctt er mit btr ®(^nft .Qerlafftt ni4 mc^t anf gUifttn,
^ fittb SDtntf^ni, pt Hnmti ia nit^t ^tlfm" ($f. U6, 3).
3)a fraste S|)cutineEr, ob ni(^t bnici tin ftmijil bei ®«4e oft^
Itt^tCfni mSre. Sal nur [ange btr KBeg gtuiftn , oaf btm
Si^r cint entf^tibnig n^fft ^ttc. Sr »it« i^R qu4 tttt
ni^t jurfid. St Dtrliingtt nur, bag man tfl befi^emiigt, aui^
bort anf ®ninb btt ®(^rift urttllt. ^Dorouf^in crUattt et fi(^
bcttit, fibct bie fSt tttig gtlialttrMn ^unltt, bit man i^ f^rtfUii^
nitttilitt foQt, p f^meigen, aber nm: fiber biefe, toS^b et fj}
[onfl bit frcit SStttUnbigmis be« VQotta ®attt6 votbt^ielt S)lt
Stmittler ttber^itrttn ^tr bit fltaufel von btr @4irift nnb gCaubttn
in bee %^td tint Cintpng gcfRRbcn jn ^obcn. Sei btv nnittitt*
frtttttten ffiunfi^ no^ eintm flonjtl nuit ti nii^t unmbglii^, bsg
bie 9}eid|McrfammIimg Shit^ie aJorf^Iag ga bcm t^gcn mAd^.
®etabc in itnen Xagen, boron ami nxtn fi4 tcinnetn, tsnibtn
uii^ bit %^4iotibtn gcgtn ba« ¥a)>fttum itogebcn. Sofort be>
gabtn fi4 Vtutinger nnb 9c^n« }n btm ftai^ptn t»n Stttt,
bet, fibtr btefe Annbt ^4 ^tnt, bit @&S)t mm in etntm let^ta
IBeftirft^ P 'Etii' bringtn ttoUte, an bom btm ftolftc ju be*
ci4itnu
Sn^tr lotte gu 9{i^rb D. ^Bitiffendau grofics Setttautn.
fll8 tt it^ unttr Diet Sugen mit i^ Dci^anbcitt, ttOf^tt s
1^ unttt btm Sltgtt bt« eei(^tgt^imni|fes fti« ganjel $tri.
Kltonbtt motUt Difftn, baf er i^m ui^tifli 33lngt mitgettilt,
0111$ bie Scrfofftt tinigtt anmiqmcn gtgtn bas ¥ot>^tnm tt*
f($Untntn S^tiften angtgtbtn. Sr bitnntc batauf, bitfclbtn jn
erfa^ttn usb forbttte fogoi ben Otn^ bt« eti^igt^timnifft*.
9aU te fdntn Bntif ju errtii^, „;ur Q^t ®«tM unb gnr
Disiti.cdDi. Google
8U iaOftt tub ba ituifOt^ son Xritr.
OcfttrtKning bte Rii^utfriebenS", mac bUfnii antnf^tn ani^ liae
Wiil)tieftt <Stiot bn fiirt^e nii^t mt^r ^itlig : ec tcKftrte, btr Sri'
bifi^of fei nii^t ttnbunbcn, „eineiii Wtam bat ©atrommt ber
Stii^tt ju ^tttn, bet bie Set^te gii^Urt, ber tin notoiif^et
Stt^x unb fttn ®Iieb bet ftiri^ mt^r ftt". SSir ^Qrm nut, bag
in imttn stttcauiiifitn ©efpia^t, ju btm fi^tieglii^ au4 @po(otia
jugcjogen nurbc, Sutler btm Jhtrfiirftnt no4 annul bU ©rfinbe
aueeiiiiinbnf<|te, toaiam n ntbii bcm flatftr no^ btn jReii^e-
jlUnbtn in ber Dorgefi^IaBcnat SStift ftine ©a^e juc J3eBctei(ung
Ubtrgditn tSnnc. ateanbtre gui^t. tc mtti^tt, um fetne ©Ofee
gtgrn baS Spopfttum, toorin bie ganie V&tit rait Ifya Ubcrdnftimtnte,
ju rdtra, in btn ®Iaubtnefa$tn ttaaB nai^gtbtn, uac un<
nUttg gtlDtftn. Stnc folt^e ttbcrltgung t(ifUtttt ffir t^n nii^t.
S)n: ^atift unb bit ane^rga^f ber ©tttnbe tonnten mtinen, baS
ftitn ganj oecfdiitbcnt S^ingt, [tint f(^arftn Snttagrn gegen bie
SeibtttinlfTt ber StnE|t ftien ni^M anbtrte ais bit alttn JBef^utrben
btr beutf^en Sftatton. gUc t^n ^ing boi^ bae atlts aufe tngftc
infammea, tr mngtt nnb ^otte ti tUtx gtnug barjut^un gtfui^t,
bag ba« Sttbtrbtn in bti fiirt^t auf bei Secle^ning bcs gBttn^ra
{Bortts beni^t. Vdt ftbtntbungeliinfte bte frtunbli(^eit ftiri^tn-
fUrfttn, bcc i^tn nat^ SlttanbtiS Strict aui^ etn gutts ^riorat
unb fdntn @[^u^ ongtboten, nactn DtrgA(i<$. ^ufgtfocbert, nun boi^
ftinttftits SCtittel anjugtben, tvit tine (Einfgung gu crjieftn fri,
antmoittte tr mit ©amatitU ,3^ btc !Rat obtr bafi Strl aus
btn 3Rtnf(6tn, fo niib t9 untngt^tn; ift'0 abtc an0 ®dU, fo
tbnnt i^t'e nii^t bampfm." (&t ntfTe fi^er, menn ftin atginntn
ni(^t on« ®Dtt fel, fo mtrbt ti Inntc^atb brei, oitQti^t [(^ott
jtnti 3a^nn Don ftlbfl unterg^tn. @o tbnnttn bee jtatftr unb
bie !Rti(^«ftltttbt an btn ^opft fi^re&en. Sei btn bcfte^enbtn
9Ie(^t0anf4auungen uugtt tr \tlb\t (ttnen anbem Su^uxg, ots
feint @a4e ©pit unb bee ^eit jU Ubtrlafftn.
!Ctr Autfiitft mtinte boO) tioH), bag mit tinem Aon^ ttuad
in tnci^cn fti. (Sr fiagtt, nae Sut^tr ju t^n gtbfit^tt, utnn
tnon bie aitUtI, wtli^t ttntm ftonjil Dorgeltgt utrbtn foUten, aue<
gtjogtn ffSitt. Suttee antoortete auSutic^tnb : .SStnn ts nut
nitlgt bit ftnb, utli^e bai Jtonftanjtr ftonjil Dtrbommt ^at?"
Disiti.cdDi. Google
6(^lu6 btc Ott^mtUnngtit. QnUafTnas- 817
Hte btc Surfitr^ bit :8tflir[$tung anefpra^, bag e« gecobe biefe
Kctilel fcin mttd)tfa, ba crltttite n: „3a. Uber btefe (ann i^ unb
nid [4 nii^t f(iin)tisen, ba ii^ gctofg bin, bag in t^nen bas 3BoTt
®cttt8 bcibammt ift. SiebeT witt tc^ Anpf unb Stbcn Derlitten,
a(9 bas ttare SBoit ®ottt« Dtttaffen."
fS3l\t bitfer (Srtlitrung mac aiitt tntft^ltben. £)cr OurfUcft cnt*
lieg l^n fiennbtti^ unb uerfpiadi, uite Sut^tc irllnft^le, i^m btim
ftaiftr bit iSrIaubnifl jur Sbrctfc auejuioirtnt.
Unb bie laifnlu^c Snttaffung nurbc i^m fc^r ba(b jLiteit.
9Iail) uentgnt @tunbtn ft^on Iteg i^m bet flatfcr bnxdt ben Of>
fijial Don SEtUr anlUnbigen, ba aiiti 3Ra^nen ungebEl^ getntfcn
fti, bitibt nt(^te Ubrig, als bag cr nunme^c al8 Sef^Ufen btfl
®\aabtn8 gtgen i^n oerfa^tc. aSo^( gab ts ©timnicn in bci
Umgtbung bee SRonaci^tn, btc i^m rittea, bent fierce bafl Sort
nii^t ju ^atttn unb mil i^ Vie einft @igidmunb mit $u« gu
Dcrfa^ren; fein 8t^r», btr fpiltete $at)rt ^brian, tnolintt brln'
genb, wenn ec fid) felbft f^ene, gegen Suiter tinjuf^reiten , i^n
bD4 on bit ftuiit auejulitftni, um bci ganjcn Selt ju ieigcn,
bog cr tin gtinb bet IJeinbe Sfitifti fti; abci Sari glng ni^t
barauf ein unb oerfprai^, bae fitie @cleit, mi er einmal ju>
gtfagt, ju fatten. Sinunbitoanjig Za^t follte efi nii^ttn. JQifl
ba^in ^abe Sutler nac^^aufe jutttdjutt^rtn, untttn»g« bee ®d)R!>
Une unb ^rebigtns fi$ gu ent^aUtn, uut bad 33oCf ni^t ju ec>
regen.
Sutler tttDibtite: „<&9 i^ gefi^e^en, loie ti bem $eini gtfaHen.
^ec 9lamc be9 ^ertn fei gtlobt." 3>ann Utg cr bem Stai\tc unb
ben ©tdnben ftinen ICanf tntbteten, bag fie i^n mit fo Dielcc
@ilte ange^iirt unb ani^ fein ©tieit toa^ren uoUten. Slidita ^obe
cr gemoOt, a(9 eitte JRefoimation ber ftiii^e bnrt^ bit ^eilige
®4ttft 3Ur ftaifer unb 9tti4 fti ec btreit, aUeS gn erbulben,
nur bad etnc mitffe ec ^^ Dorbt^atten, bai JBort ®otteS ftti ju
bettnnen unb gu begeligen.
^oe uar fein [t^tes Sort an btc taifeclic^en a^ttttter.
S)aianf gaben fie fii^ bie $iinbe unb fi^iebtn son tinanbtr.
!^g er bit f^lirffle SBtcncteiiung gu eruarten ^abe, barUber lonnte
Sutler feffift leintn augenblid in ^utifet ftin. SQic ^Urtn ho^
Disiti.cdDi. Google
SIS (Sigcbniffi.
ia btefcr 3''t Ma SSoit tier €i)cge otin M Umnute 0011 i^
6t(tm wax eiu SRcafi^ Btilaffentr afs Sut^tc tn Jrom Si^cii.
£)ie Strict ^atte i^n aueflcftogcn; iebe €tunbe ^tte tr bit ^(Itt
)u (rauten, bit ^n anc bti mtnf^tfa^n ©efcQfi^aft aueftitf;
ts gob Itincn fRiUftit auf Srbtn^ btr t^m ju felncm Slt^t Mr>
^ftn lonntt. S« Mitb i^ nti^U aU fein @ott, btnt tr fdfni'
feft ottttautt, unb ftin Otoriffen, tudc^ee t^ bticnett, nnr bic
(E^n ®ottte, ni4t bit ttgetie gtfu^t )a ^cn. SBa« mag n^
(<tc4 itt t'ltcn 3:agtn buii^ ftttie @erlt geQonstn fcini iln fti^
ftOi^ ^t tc loo^I am oQeriDtnig^tn gtba^t. Sa0 log on feiner
^onP Xbti bit Sonftnbe, bit ftiium SBoAt fitau^ flclaitf4t,
bit mm mit in ftin ©diidfal ottflo^ttn tDutben?
{Dion ^ i^ on bit scoge StrantimirtUi^ttit oft trittnnt, unb
tt mat flit berftlbtn DoQ btumt^. S3it grog war boi:^ bit 3Ht*
fu^nug, bit an i^ ^trantrotl @elb^ btc lii^t Stoba^tet non
fftiAt lOnntt.mtinen, tS nlirt oitllelc^t beffer, uenigftenA t^9<t
SttDcftn, utnn Sut^tr — bantm brt^ fi^ bo(f| fi^tttglic^ <dlce — '
neitigtE ftatr an ber Stnncrfntig befl Stottiiii fcftgt^Ittn ^iUte, ba
bti tinigcc S^a^gitbigttit in bitftm $uittt oitl gmonntn neiAtn
tonntt. SDtmi ongtcbtm, ba§ bti Sttit^tftag ^ttTbun^ mitttlbat
Don nencm gu btr SttUnuig Dcroofa^ loorbtn todrt, baf ba<
flonjit Uter bem ^o^ftt ftt^t, ttoraus tin unbettcfttnbartc, poti>
ttfi^u Siottdl crtDOi^fen lonntt, l^t bit ntnt Hnfditniutg, o^ne
filr ^&ittl{(f| gttttn ju mUfftn, fid) ungtljinbert auebctittn EBnntn;
ja bti btr abntigmig SRomd gegen tin jtonjil nnc a btnlboi, bag
bit tDangtlifi^e St^rt inbtfftn ilbttaO tn btutft^en Sanben bie Ober*
|anb gtoann, tint <SpaItmto mtftrer Station otrmltben isorbai
»«ri.
Mbtr folc^ (SruSgungen (onntt Sut|)fr nit^t ^abctt, mib nenn
n fit gt^obt i)&ttt, Dttrtn fit fitr i^n nii^t btfltmmtnb getoeftn.
<E4 gc^brt jn btn vUtfo^i vtr^ilngnitDolltn, obcr bot^ mu t^rtr
aDtoliot loitltn btnunbtmdiDtctcn Sigcntttmlii^teiten btc btutft^
9tefonnation, baf fit, foutit t9 an Sut|cc lag, btn ®tgnmi jum
SSocttU, oft M« )nr flitrjfit^gfctt btn QrivliBUDBtn bet JKug^tii
mb etrti^mtng fi^ ncrf^tofftn ^t. @a ft^on f)itr. EDZo^tt
bmmea, voS ba miAtt, dntm Aonjil, ntldtee bit (ellige @(^r)ft
Disiti.cdDi. Google
etbratung btc Xagc In ZBormS. 849
ni(^t ii(« (Slaubotfgrunblage anerfanntt, tonntt er fid) nii^t unlet*
tDOftn, oJfttt aQte bad wtriier in Bf^^ft^ iu ^tStn, tpctS iQm
bim^ bit @i^^ imb bit innen Srfi^ning )ui Aberjcupng mtb
gur intuitii^tn (Stivig^tU getoorbttt tsai. KuS bttn SBiort mar
fein ®[aubc geboren, in t^m tt)in^t(tt btrftl&e, auft t^nt na^ n
— bofl war fttne uttenttDrgtt ilbtrjtugnng — an^ bit ftraft, fit^
ber ganjtn fiSrit entgtgenjutleQen.
fluf ber onbern ®eite tp ce biK^ mtrli^, ult bies oiclfd^
gefi^c^m, in 8ut^t« ©egitcnt, bit fettitr Stnirttitmig juftimtntot,
obtc ftc toi) gefd|tl|at litgen, nitr unfrotnme Sntnfi^en jn fi^en,
bl£ fi^ ^artnddig bn offtn&aitn fSa^i^rit tDibecfe^en. Unttt
btli btftt^enboi SRet^tSvtr^iiltniffni nnb ftit aWnt fiberfiefnten
iRe^teanf^oumtgcn max, utnn Ulicr^attfit cine ric^terlii^c
Sntf^tibung getroffen iveiben folltc, unb barin (ag ber
St^tr, teitt ai^crtr Stuemrg iUirig, ale bag Sutler Demrtetft
murbt. 3)Qf ti ble Uitft^lbartelt ber flonjiEitn gtlengnct, ^ottt
feint fftfetrtl na4 batnoligra Unf^auungm nnloibtrltgfii^ ertoteftR,
ani^ ben i^m freunblli^ gtffnnttn ©t^nben. 3)tnn btunit Mtitiflrf
tr ben ^Ui^ften ®crt(^ts^of, an uelditn bit abentittlnbtfi^ ffi^fttn-
^it bl«^r tvenigfttns ibeeH ^i) angeflanmieci ^otte. 3)aTiiber
^inaue gab ti nit^te. SBer biefte ^iiififtt ©erli^ nit^ anertannte,
bti fleQtt fi4, fo tnugte Jtbet ttrtciftn, ber Sutfierfl anff^ouungen
noc^ nii^t in fi^ oufgtnommen, btm t» noi^ nli^t ute i^ pxv
@emif^lt gtuorbn, bag oUtf, aui$ iRei^t nnb @tte, an bet
€i$iift gemeffen utcbcn mUffe, auger^atb txi btpcl^enbtn iRc^M.
S)agtetD nrngttn boi^ aut^ feine ghtunbe ntf^K einjumenben. $ler
reii^te aiit menft^Iii^e iBei«(ett ni^t au«.
3n bet 2;^at, in Jentn S:ag(n gu Soraif ^nbelte ea fl$ noc(
not ntEir a(S unt rcligilife unb flr^Iii^e gragen. Smei SQtft*
onfi^oitungtn ttaftn ba oufeinonber, Don btntn bie etnt mlt atltm
itadf, wae tine me^c aI8 tanfenbjll^rige Sntuidetung ju tuiigeDi
9Ie(f)te q^tmptU |attt. ICic (ange unteriirfidte ®(baiift, bag ed
etmafl gSbe, uas libtr allem gcf^rtefienen unb tt5eriieftrten Stei^t
ftdnbe, bag ber tinjflne au4 Hn 9tt4t ^be gegeuUber bem
Sangtn, ba6 Slc^t, auf bie eigent ®cfa^r ^in m^ irrtn ju biirfen,
wit tincm SSorte ber ®thante Don btr ^ei^eil bts ©ooiffen^
Disiti.cdDi. Google
850 etbmtuua imt tazt.
toax a, bcr ^ftr faft ait jum erftcnmaf jum anflbiud lant.
anon batf fi^ nf^t munbtiti, bag bit atte ^tit gtgtn bitfe S^ntc
rung fi^ ticifi cinmat jufammenfagte. iman^e moc^ttn bie giogt
@{fa^t, bie baiin lag, utenigfttnd a^nrn. 3S^atiIt(n nli^t bie
@tu$en bt4 dttii^ in i^nn ©tni^feften? jionntc man bae Ste^t
btt ©nDffftnSftti^tft nlt^t aui) anf anberen ®ebitint a[6 auf btm
itligiBfcn jut @tltung brlngm tooUm? Sae nbtr met Dtrbttrgte
banit no(^ ben SSt^&vb bed jRei^te tifitt^aupt? !Cie bielen, bentn
Sut|er« ffltbonlengong tin Mt\tl, bit in i^m nut btn bbentdigcn
®tacctopf fallen, bie ben ©cbanttn Don (inetn burd) bfe €(^rift
gebunbenen ©eniJTen nidit ju fafftn Dtimoi^ten, Ubtt^brten
tibcr bcm SSort oon bet giei^eit tints S^riftenmenft^cn nur ju
leii^t btn anbttn Stil ftiner ^rtbigt, bag tin „lS^Tiflenmtnf(^ fei
ein bitnftbattt ftnti^ aUti iCinge unb iebtrmann untert^an*, mtb
lonnttn ttii^t tn ber gtnte mit tinigctn ©i^ein ben Umftutj aUn
X)ingt ^tttiitbrt^tn ft^tn. (Sf fonntt l^nen a(e tint fitin(^e $pi(^
gtlten, ate tine gute kfjat, ben Sietbtcbec ju oeinlc^ten.
@D uritilttn bie tintn, uii^Tenb anbnt, toie ^itbri^ von
Sa^ftn, btr fii^ baran |it(t, bag man auf Sut^cifl Stgc^r, i^n
gn uiberlegtn, ntdit tingtgongtn tsar, ineinte, bag ni^t aOein
$amia6 unb ftaip'^ai, fonbein aui^ {lerobee unb $i(atne gtgen
i^n fd. .iCaDoi", ft^t it ^inju, „tvia nii^te ^tlfen; ts fte^t
tet ®ott, er »irb e« fonbec ^weifel toofjH ftfttitn.' —
3nimtr[|in lag bod) bem fflutfiitfttn unb ftintn jRAten bie Stage
no^r aa» \it i^tttftits ttma fiit Sut^tr t^un Unnten- SQat fcine
SStmrttilung nii^t }u Dtt^inbern, fo ftagte ti fi(^ boi^, ob bee
jliitfiitft nii^t ein 9tt[|t ^obt, ftintn Unttrt^anen, btn iQMtttnbergec
^toftffor, Dor UnbiUtn jn f^tigtn, i^n btn SSttfoIgnngtn ju ent'
3it^n, fo langt fie noi^ nii^t auegebioi^en toaien. 9fo^ mat
Snt^tt nii^t Dtnirttilt, no^ untttftanb ti DoUtomnttn ftinet Sllai^t.
SicUeii^t [egtt fi(^ btr ©tutm unb toat fine einfii^tigere S}erftlln<
bigung )u tr^offen, uenn t9 gtlang, SutE|tt tine S^^ Ion0 If bei
©tiOe JU Detlsa^Ttn unb i^m ©djtctigtn aufjultgtn.
SDtc $(au bucfte taunt uom Jtutfiirfttn ftlbft auagegungm ftin,
(tifQtlc^t Don feintm, Suttee fo fe^c trg^tntn ^tubti 3o^ann.
(&t f)a.t ftintn iRattn ao^I nur tint aQgemtine SSoQma^t no^
Disiti.cdDi. Google
$(an, Cutset )u nnbttetn. Sbnift. S&l
^ener !Ri(^tttng ^tn erteitt, ofjat ttb<r bad Stnjelne Stftlmmunetn
ju trtffen. ©i^tt Ift, bag fono^t er tote {icrjog ^o^ann lange
3tit Sut^trS Sufent^aU nii^t grfannt ^abtn. 9Iod| am ttt}ttn
Kbmb in SSonnd cr^idt Sutler in ©egentoart ©tiatatins buti^
$^i[ipp Don ^li^ffl unb grtebii^ son £^un Sunbe bat]Dn,^ag
man i^n in ®tViafft\am biingen moHt. SJo^t ober llbtt muglt er
batQuf eingt^tn, ivenn oui^ ungein. 3hir menigc mugten baoon,
ntddt einmal feint JBtgteittr, mtt bencn er ifrtitage, am 26. aprll,
frU^ 10 U^c Don SBorme abrelfte. Stcanber btrli^ttte barl^ec
va^ 9Iom am folgcnbtn STagt: ,®d ifl bet t^rmUrblge ®4utTe
Qefttm fcU^ brti ®tunbtn oot SDlittag abgeitifl, na^btm n in
©egentoart Dttler ^tifoncn fii^ attle gtrttftttt Srfitc^tn gnna^t
unb uiele ®(aftr SRotDafier gttrunlen, moDon er ttn ftarfer @rtunb
ift." Srft in O^Jtitn^tlm fi^tog fii^ bee falfectti^t $eto(b f^m
an. Untcr feinem ®^uge crrti^tt er am @onnabtnb Stantfurt,
no er in friner frii^eren ^crbtrgc Quortier na^m.
SSon ba auS [i^dtb tr am 28. an fcintn greunb unb ,@f
Datttr", btn ^ain Sucae ilrano^ in SSitttn^tig: ,3i^ ftgne
unb btfe^Ie nii^ @ott: i^ fag mUfy cint^un, n»ig felbft nit^t m,
unb wit tDo^t i(4 (ItEitr ^tte Don btn S:Qrannin, fonbtrfii^ Don
bti tolltenbtn ^ergog ©torgtn gu ©ai^ftn $(lnben btn Slob tr*
ntttn, mug i^ boi^ guter Stute Stat nii^t otrai^ten biS ju fttntt
^dt. (S9 mug tin Htln ^tlt lang gtfc^mitgen unb gtltlttn
fein: ,<Ein tntnig fe^et i^r mi4 nit^t; unb abtr ItEitr tin ntnig
fo fe^tt i^r mi(^', fprit^t e^riftu* (3o^. 16, 16). ^ ^off, e«
foU i^t auc^ fo gt^tn. iCot^ @ottc« SSiKt aH btr oKtrStfte
geft^t^ ^itrin, toit im $immt( unb Srben, Slmtn."
Otine $a6 unb ®ttt, o^ne SSeib unb filnb, uarb ti i^m ni^t
oDju fdiBer, btr ©tfitte ftiner ©itlfomltit eine 3eit lang ftm
ju bleiben. .(£r lieg »tnig ba^inttn. SRitr fiir ftine SScrtrttung
Im ^reblgtomte forgte er. 5Da foatt gictnttot gtlblin^ fiir i^n
eintrttcn, im Slotfad mlirbe qui^ SlmSborf btrtit ftin.
SRot^ ©onutagfl, frB^ urn 10 U^r, reipt er UKiter ui) grleb-
berg, Don too cr einen Tottinif^en Sricf an ben Jtoifer f(^i(fle.
ttnter bem Sudbrud bte untert^finigfttn X)anlt« fiir ba6 i^m be*
ua^rtt ©eleit beffiii^t tr baiin bo« gegcn i^n ju 9Borm« tin-
csiti.cdDi. Google
Sfia Sricf an ben Jtaifci unb bit etSnbt. Suf bcc Htift.
flcfeitttt ^ifa^mt. Xltc Hngtlfmrttt fci gctDefcn, baft n, buti^ ftfat
iSemlfftn nnb bit ^Ulge @4iift gtbunbcn, rt nii^t ttbtr fi4 ge*
bioi^t ^e, fciite IQttf^tt unb 8cI|Tcn bcr tolfltlttni^eQ S^urtcUuBg
ber Ktii^eftSnbe obti ttnt« Aonjiis }u unttracrfm, ba n aQtlB
rine VtUfuKg btrf((ben bui^ bit ^iKgt Si^cift gufitftt^tn tCnne.
3n jciKi^nt ^fngen, bit »it btm IBorte ©ottte unb btn eafgcR
<8tttmt nii^tf gctntiB ^btn, follt man tlnanbtt entranen; aber
nimtntmc^r [tibt ee (Bott, ba§ tin SUcnft^ btm anbtnt bad Sort
®ottt« UbtranttDDtte, bdC btr 9ti4ttr oQcr Mtlbtn miifft. @tiiK
St^n m^ i^m tnilftn ja lafTtn unb, foUt er bc« Srrtnm* Ubtr>
fii^rt Utrbe, ju mibtmtfen, fti tr siu^ }t|t no$ gtrn bertit, ja,
cc blttc btn Jtaiftr, Don btm tr ftit btfl ibtftm otrf^e, ni^t urn
ftinituriatn, fonbtrn tm SJuntn btr sanjtn Stitiijt borum, tine
JdI^c Vrllfut^ iu otranpatttn , ba tr ni^M onberce fu^t, al<
bte (Sfftt ©ottte unb bal allBcmtlnt ZBi^t, unbttOntntrt borum,
ob man i^m jufHttimt obtr nit^t.
Sin SifttHbta jinnGc^ gltit^tn On^ts ti^tttt ti ouc^ an bit
ettlBbt be« iRti^fl. 3uB(ei(^ tntticf tr, no^I anf ®rnnb fritter
Srrabrtbung tnit Sfiafatin, btn iRtl^^oIb nnb rtlfte ^nttt^
fibtr SrUnbtrg na<^ {)tr«ftlb mtitcr. ^ort troartttc i^n bit
ftfunbdt^nt Slufnafimt vonftiten bts KbM b^ ^ScntbttHnerffo^rt.
Sint gnu ^tltt neit jogtn tl)m bit 37Iann(n btsrcaen entgtgen.
Sr felbft tntfiting i^n oor btm Xfyttt unb gtltittte i^n in bte
&a\it, mo i^ btr fftai btgrUgtt. 3m ffiofttx mnfte tr Onartitr
nt^men. 2)ti lOit taut»U i^ fogar ftin S^Iofgtmai^ tin.
SOlan woQtt hur^mifl tint ^rtbigt von i^m ^Srtn, unb tfl mar
vcrgtbtne, bag er baranf ^tnulte, nan Ibnnt bits Iti^t ale cintn
®t(tinbrui^ onft^, oui^ tSnntt btr Vbt libtrbitft um btduiden
ftint Ktgalicn VtrEftrtn. Sr mu|tt p4 baju vtr^^en, am anbtts
anorgtn, frti^ fttnf U^r, Dor btm SSoIfe }u tirtblgcn. ebtnfo ging
c« in Siftno^, too nutH t^m gltii^fiiile nttgtgtnjog mib )u ttntc
$rtbigt nbtigtt, toogtgtn btr V^axttt, nm teinc Ungtltgtn^titcn )it
^aben. Dor ^otat unb S'^V^ ptottfticttt.
am Stbtnb M 2. 3nai mor er bafttbft angetotnmtn, btn
SRorgen barauf trcnnttn fii^ feint ©enofTen mit fbiinnfyaxt bet
llmeborf unb bt« idtvbn ¥*6tnfltiner Don l|n, um ginbat
Disiti.cdDi. Google
SSegtS in bie (lettnat gu jU^en. Sc felbft nanbh fii$ btn
Sergtn ju, um jetne bortlgcn SectDanbten ju befu^ni. ISr mac
too^I feit feinem (SrfuTttt Sluffnt^alt ni^t mt^r mil yptm ju-
fammengetomnttn unb jt^t foQte tr fie ali tin ©cbannttr, btr
6a(b aui^ bit 9I(^t jn tttDorttn ^attt, nit(becft(|ttt , vieUtitfit jum
(e^tenitia(. Tile ©ttnen ^abett bamR ttmrt Stiftog gtnommtn
unb na^nttn t^ti freunb(id) auf. 3$on S}}ii[|Ta, bent alten @taniin>
ortc, mo cr bet fdnctn O^etm, ^leinj Sutler, Qtroe\tn, f(!^Iug <r
ben SBtg Uber ©^mcina, Sllttnftciit nad) 93a[teTei)aurfn ein. 't)a,
unneit bee 31Ittnftein, jenfeitd bcS ©laSbai^d, an ciner no<^ ^ute
gejeigtm @le(le, bra^tn KtiUc auS bem 2SaIb. ^t^enfttintt
ftfrone fofoTt au0 btm Sagtn unb ticf baoon. SDte Stctter fprengen
^tran, fangen Sdrm mit bent gu^tmann on, toerfen i^n Dom
XSagen, btbro^cn Sul^tc mlt ber SIrmbiuft unb forbern i^n auf,
fi(^ gefangen )u gtben, na^itnb Slmeboif, ber Don bent SSof
^abeii Dciftdtibigt mar, um ben Bu^i^niann gu t!iuf(f)tn, mit lauten
SJotten gegen bit ©cnialtt^at ))roteflieite. SDIan (ttg f^n ge^en.
3)agegen niurbc Sutler ergrifftn unb in ben SSalb gefiilihtJpt. <£ift
fpitt in bee 9ta(^t bta^U man i^n auf Umtoegrn nai^ ftinem
neuen. :a3eftimmunflSort, bee liSiartburg bei iSifena^l.
(Se tnar alleS fo ^ttmtt^ Qcft^c^tn, bag man in Sonne ni[^t4
totittr trfu^r, ale bag ?Mf)tv plS^tit^ tierfc^nmnben fei. T)ariibn
l^trrfi^te aQgemeine Seprjung. 9Zur ateanber a^ntt bae Sfif^tige,
ba| bti fii^fifdit ^Suc^e" ftine {lanbe babti im @piel ^nben
totrbe. 9u4 ber Saifcr mar nii^t o^nt oQen SBerboi^t, gab bctn*
fetbtn aber Itine loeittrt golge. 3n btn jtrtiftn Don Sul{|trS
0reunbtn b>ar man Uberjtugt, bag er btn Stdnfen ber JRomanifttn
jum C))fer gtfaQtn niiTe , macl)te bit ^lapftlic^tn Siuntitn
mit gttabtju bafiic otrantiooclic^. 3t|re SRituittung bei tinem
%tlentatt auf Suiter fi^itn um fo loal^rfc^einli^tr, a(e nan tr>
fii^r, bag {te aue lOcforgnie, fiull^er filnnfe mUf SOEimen obet
fonft mo^in tniflie^en, mo i^n bit S(^t nii^t trreii^en wUrbe, f^OR
SInftalten eetrofftn, biee ju Dtr^inbern. <Sot(^t unb anbtrt ®f
rtit^te uurbtn Don btn f&c^fififien JRlittn, um Don ber litfiligen
ga^rtt abjultnftn, gtfli^entdi^ btfttrbert, unb te tft fe^r gtaubltcfi,
Itolbc, inlfn. S3
Disiti.cdDi. Google
354 a(&rc4t Mtec. iBtW-i W" iatifa.
tag Xltanber unb fdn (Senofft barUbtt oon neuem in crnfllii^
®efa^r aciiettn.
Stt^t toenist ^idttn gutter fUr tot; ging boi^ fogar bie ERtbe^
ba§ man fdnen 8ti^nam nufgtfunbtn ^abe. iDacUbtr cr^ob fii^
in bentfi^nt Sanbtn groge ffltage. Slbredit tDUrtr, btr ^lUrnbergtr
aRtiftcr, bcr fii^ bamale in Sntmtrficit auf^itit, f^ritb battibtr in
ftin 7astbu4: »Sfbt tr noUt oitt ffobtn fit i^n gctnotbet, tai
i4 nii^t tneif, fo ^at n ba« gtlittcn lun bir ^riflli^en Sa^r^eit
n>iQm unb meil cc geftraft ^at bae un^rtftUt^c ^ap^tum, bnfi ba
flrebt miber S^rifti gieifaffung, mit feiner grogcn Oef^tDttunft
bet Dienfif)lf(J|tn ®t\t%t. O ®ott, Ift Sutler tot, wer wirt
mi ^infort bae ^eilig (SDangelium fo fiar fUrtiagen? ^S) @ott,-
waS ^Stlt er tioi^ in lO obet 20 3a^T(n f^reibm miigcn! O,
Vfx aUt frommen (S^ri^enmtnf^tn, ^tlft tnir fitigig Btraclntn bitftn
gottgcifligen 3Renf(^en unb ©ott bitten, bag a unS ctntn neutn
ethu^ftttn 3Kann ((nbt,"
3nj»if^ni gtngtn bit Serl^anblutigen in Soutnfl i^rnt Seg.
Ser papfHi^c ©cfanbtt mat f^ItcgU^, na^bcm feint Sinigung
mit Qut^ti; juftanbt gelommtn, gonj jufritbtn bamit, bag man
i^n ^atte tommen laffm. S^og cr fo rotnig Sinbrutt auf bm
ffaifer gtmai^t, gab i^m bit ftt^ecftt @tmit^:, bag ti tro^ atltt
nnftrtngung bet @egtn|]arlti nun btnnoi^ fdn 3^d trreii^tn mtrbe.
SagUd) tag tr btm Jtaifcr in bm O^rcn, jcgt unDtrjUglit^ bte
a^t ertliirtn jn taffcn, unb f^on am 30. Hpril lieg Sacl 7.
bttm SRtii^Stagt anfragtn, mit je^t gegen Sutler, bcr o^nc Sibtr*
ruf unb DtiftDttttn @innee abgertift fti, oerfa^ren merben folit,
ob i§n bit !I(^t unb Stberaifit obtr dnt anbcre ©trafe ju trtffm
^abt. 9Q(m Slnfditine na<$ tarn ed bariiber laum no(^ ju loti*
ttren Xlcbalttn. 3)hn nugtc btn laifcilii^tn ZBUnfdicit jr^t niita
mt^r tntgtgtnju^altcn nnb trfuditt btn Saiftr, btn ©tilnben tin
(Sbilt jnc ^gutoi^tDng uorjuttgtn. £)a ^atttn bit papftlii^ra
8egattn btn augtrorbtntdt^tn Xriump^, ftlbft mit btr Sbfaffung
bt« ebiltd beauftragt ju vtrbtn , tin Suftiag , btm fie fi4
aufs batlttcitligftt unttrjogtn. ^ii^t nur auf btn ©tit titr*
lotnbttt Wtanbtr, vie cr fii^ riil^t. bit grOgle ©orgfalt,
fonbern doc otftn 3)ingen aa(^ bmauf, in btm Snanbot bie
Disiti.cdDi. Google
SnbgQItigc flnna^tnt btfl Qbittt. 865
Slutoriiat bte $at!ftte Im tOmtf^en ®inne jum an«bra<f jn
bringcn.
3nbtfTm wat bit ^offnung, ba< fi^on am 8. 3)tai ftintnt
SSiortlautc m^ firtig gtfteQte Sblft aiiialb (tiafftn ju ftCien, eint
trtigtrifi^t. Se ^itg, man mllff' '^ vft bm Stftnbm votleQen,
unb bD(4 jtBgerle bcr Aalftc batnit. "Sxt gcgat Dtrmulett ^o^f
polilift^t ^otioe. Sa^tftiicmU^tT ift, n>ae man i^m auifi be*
btutcn litg, bag man Uberleele« bug bU @t&nbe nat^ Qrrtag eint4
fo fifiarftn QJIanbaU acst" ^ut^": oitlftti^t mcniger gentigt fetn
mittbtn, auf bte Aaiftrd fonfllge i^orbcrungtn einjugc^en, aai) tin
cin^tliBer JBefc^Iug ntil)t ju trjitlen fcin miiibe. ^n fturfUrp
Don ®a(^ftn ^attt jubcm ben flaifcr tifu^t, Don fetntr Xellna^me
an ben S^ratungtn barttbtc objufe^en. Km 23. SDtai tttftc et
ab, tbcnfo btr ^faljgnif. SRan mat tiingft ni4it mc^r ooQiit^Iio
tiecfammctt, aid bir fiaifcr ant 25. btn JRci^Stag fUr gtf^toffen
erftfirtf, ttbrtgenS bit @ttlnbe tt\ui){t, noi^ tinige Sage ju Btetbnt,
um no4 tinige ©at^en ju etUbigtn. Slis bit Snioefenbra btr
®ittt gtntiig ben 3Ronai(^en in feint XBo^nung gtlelttten, murben
fie bort Von ben piipftO^tn Scgaten tmacttt, bit uu^iere Steven
ba $a))ftee on bit ftutfUrften fpnit an ben fiaifet ju iibticei^en
^tten. 3>a3 @c^rtiben an ben letttten lam jur SJtrltfung. Sitt
aUtS fflar DDi^er fo berabiebet. 3n btefem Sugenbltct, al8 nit'
manb batan bai^te, ^iett bcr fiaiftr t8 flir ongemtfftn, Cnt^trd
@a[^e jum Sbft^tug ju bringen.
Sr trdditt, bag ci gemAg bet in btr Stei^Mtrfamntlung gc
trofftntn Sntfi^eibung gtUiCt fei, nunmt^r gtgtn Sutler bit SBeii^*
Q^t JU trtfiiTtn, unb Iltg ben (Sntuutf oetlefen. X)arauf na^m
btc ftutfUtft Don Stanbtnburg bad Sort, um ju tiflftten, bag bits
bit aQgemetne ilRtfnung bee SRci^etogS geucfen ftt. <S8 mar nif
manb ba, bet bagegen Sinf^iru^ jn t^un nagte.
9!un ^onbelte ts ^ nut noi^ um bie Untttfi^ttft bes flaiftiS.
SRan ^atte je^t gioge (£i(e. 9toc^ felbiatn 3^gee lieg attanbet
tint Steinf^rift be« b(utf(^cn Uit latetnif^m Slt^teS onfertigeu.
X)tr ntt^fte Sag, ber 26. SRai, mat tin @pnntag, hai gejii bet:
^eiligen S)rtietnigteit; bet ftaffet not mit btm gonjen $ofe in.
bet Sirt^c beim ©otttebitnfl, als Sltonbtt etfi^ien, um bit Untet*
3,;. Google
8&6 3)as Sbifi Don Samti.
ft^rift ju foibtrn. Saum roar $Ttbigt unb {lo^amt Dorfibtr, a(6
ber gcgal an btn {){nf(f|tr EiErantrat. Siiditlnb fagte btr fiaifcr:
„3(4 rodg roo^, bag t^c nti^t fcftlaftt.* 91oc^ in bci flir^t ^at
ftatl T. ba< (Stm unttif^ritben, uorauf er fli^ la^tab aa
SUconbcc uenbelt: .dt^t rocibtt i^r biK^ mit mii gufriebtn frin."
ttnb Hleanbti mar gufrUben. 3ubelnb beti^tttc ei btn grDgen
(Erfolg na4 SZom.
@o lam bafl iSbtIt gtgen Sut^tr juftanbt, lotl^t^ bur4 ftine
@4firfc bU tU^nfttn Snoartungtn bcr rSmifdttn Rurte Ubcilraf
unb dU ^mtt tin^fQigem iRatt bti ftuifaifttn unb ©tdnbt" bf
f4(ofTnt btjeii^Rtt nutbt. :X)a« umfangreufit ®4)nftflUd, bafl
aUent^al6fn Sbanbtr alt Scrfafftr tTftnnen [dgt unb in btr i^m
etgenen @pia(^e SutEierf .fit^treitn" aufjii^, gitbt tine XMrfiellung
brt ganjen biS^crtgcQ SJcrfa^rtnt gtgcn btnfeltPtn. iCaburd) foUte
tu4 btm Sunfi^t bte ftaifere ia 3Rttnung Dorgtbtugt toetttn,
ate ab ei luii btn Sprui^ btS ^pftt« audftt^rt, iDa« boi^ in
ber X^ bcr ^aU max nnb gcttgcntli4) au4 Jim Xnebrurf (ontint.
gul^tr, btr alB btr Xtuftl in SRSn^flgtftalt tint SDInigt (itngfl
Mrbaonntn ftt|tititn ,in tint fftifec otrfamtntU", unb ntuc ^tn«
jntrbat^t, Don bent flonftanjer roit Don eintm iufiinftlotn Sonsit
mdfiA uifftn niO , urn banrai mit Wti^t Don btm ^riltgen .Satcr
Bcri»mmt fti, nirb baitn feitrltd) in bit 9i^t nnb Winadft cr>
Kiirt. Unttr Snbro^uRg ber oDerf^i&rf^tn ©troft roirb itber>
mann gtboten, i^n nii^t ju ^auftn, yi ^nbergen, gn f)>ttfcn unb gn
triinlen, obtt i^m irgtnbroit Si)tf4|ub gn Itifttn, fonbtnt i^n t)tt{'
mc^r gu grtiftn nnb an ben Jiatftr gu fenben. <S6enfo nirb go
forbert, ftint Sn^ftngec gn trgrtiftn unb il)rt ©Dttr eingugit^.
iaBftti @(^riftfn, nit bit ftlncr an^Ongtr, utrbtn vtrbotra unb
gnm ^er Dtntrteilt, unb gnr SStr^inbtnmg Knftigtn 3rrfiiI0
tint S^nfur hQt SJmdf^rifttn angeorbntt.
a>ie roar ba> (Sbitt, ba« bee ftaifer ,gum tnigen @eba4tni«
bei €04)1" triitg unb wdS)t9 euf^r« unb ftintr 9n^fiBger
%amtn Dtntit^tm foKtc. lit mar ba« tt^e SJhl, iMi ber mittct'
alttxnin ^nfammtn^g oon fiaifertnm nnb Stri^ in biefec 0ona
gmn bffenUi^en fttCbmit (am, btr €^14^ btr S^ftcn^ bit
SStr|>f[ii^g ancrtonntt, Z)ttcetc be« ¥<^f* ontgnffl^ ^Q^
Disiti.cdDi. Google
©i^CuQgtbantni. S57
f^littie mi(t| aUmtt^rtf^ mt'mi 93al(rtanbeS \ f(^ritb iamaii
^utten. <Sb{tifo bai^ten Dlttt, bie an bit Si^t^tit be9 (£bit» ni(^t
gtaiiben modtcn.
Sit Stgattn Eiatten tTteidit, xoai ^t btgeEirt, ni(^t nut in
Sutlers ®a^t, and) bit f9efd|ivetbcn btt btutfdien Elation wacen
untrlcbigt gcbtitbtn. SHiitt tninber moi^te bei ftoifer tntt fctnem
erften Mtii^atog jufrieben feln. 2tt« tr bofl Mei(^ DtrlUg, urn fit^
ber 9[uefUE|Tung feinir gtogen politifi^en ^litne jujuluttiben, fonntc
tr tneinen, 3)eutf(4(anb beru^lgt Winter fl4 ju (affcn.
$}(E a^ntt bamatd, bag bet ftampf um bUfeS fo ft^ntlf untei'
f^ritbtite Sbitt, in btm man fii^ angema§t, baS (Smlgt nad)
mtnf4Ii(^tm JRtc^te ju btmtffen, bie beutfi^t Slation fUt immec
cntjiDcien mlicbtl
Disiti.cdDi. Google
iMtttierftungeit unS iSemeife*).
Sa9 Aiana^f^c Originot bcfl b«n SStxlt initgfUam 0cU)« fc^c
teenig gelungcnni) Sut^ibilbtS finbct ^S) mit beta bei Stit^attna !ut^
ouf bci eibllot^ in tOotrcubftUcI. QS )(i0l bcnfel^n XiHiuB ti<ie ba8 In
Z)nebtti btflnbli^t unb tttt bot tur}(m ta btt £if!tntri(^(eit gttommuteS
SUb int SStjib Hon gran 3Initmanii in Oom^uia' C^i>t 3ii>ciftt i)<Qt eS
£ut$« nl^t fc^T lange na4 ftintr Skr^citatuna bar.
4ant)If5(4Iii$ftt afitUrjuiistn: Q. a. — ertanan anBgafit ddr
Sutlers fflJtrltn. — Op. ?. arg. uber op. ». ». = Opera »arii ar-
gnmenti berf. auSg. — Op. ei, = Opera eie^tioa berf. anBg. —
be ffi. — bt SSttU, ilut^etS ericlc. — SSurr^arbt = Sut^rS Srief-
iMC^fcI ed. eurt^arbt. — C. R. = Corpus Eeformatonmi. — 2;. M.
» 2)tittf4« %i\^T6)ta ed. SJJrflnnann u. Siabfcit — C, obtr Coll.
= Iftt Sif^tdwi ed. JBliOifdl. — aagnfl. - fionartg. = ^. fiofte,
2)ie bntt[^ auau^nncongTcaalton unb SD^ann tan &tau)^ (@ot$a
1879). — AnaL Lntherana = 2(. Siffot, Analecta Lntherana
(®o(H 1881). — anb«rt abtarjungtn tiaSrm ^S) bon felb{).
0. 1. aRlltoaatoft an SHa^nuna tDibtt bit XQtttn jn 6tttn: Pla-
tina de ritis pontifionm 1530, p. 30. «ogtI, ?elj)jla8 ®t\i)i^itt&uii,
®. 5T. gritbri*, a^otoflie anb ffltf. {SKan^tn 18G4), @. 20. 3ii
gTonfni^ jui S^rc bet Sungftan bet Sal. Sne^tlm, ^Itmet S^ro-
nl( I, 208.
e. 3. g. gatr, SE)ie Sntdlunll im Sitnfle ber Stride, Stiia 1879
(fflirtrtgeftar*.)-
*) 09 bcT|tc$t fl^ uon fctbf), bag ti nii^t mSglii^ tfl, bit gtFomte wa
ntir btnu^tt Eitteratai (}umal fiir bit Sinltttnng) aningtbtn. auc^ tn-
bqug onl bit OutCCtn i|l U btr ERtgd nur bat fQr mi<^ Sntf^ctbtnbe ^eroue-
gt^n, ba te mtr nic^I batauf aniont, aQgtmeln lOtlannM unb aner-
laattttS ucn ntutm )u UStaim.
Disiti.cdDi. Google
anntnbinsm rnib IMveife. 869
0. 8. 3u6clia$r: Ultmantt, KtfonnatoKit bor btr Sttformotton
<2. aufl., ®Ot^a 1B66), @. 23Tff. @«iS(I^, aOg. fiit^matf^., Sb. 28,
@. 466fl. ilitx baa SubilSum bon li50 Pltttina vita Nicolai V, bgL
Soigt, tata Svluio (entiii 1856) I, 430.
3. 6. S)U 3u6Uauin«'!(btStfe toutben in Suitft^Ianb oft ft^c langt
aueeebt^tit. XBciblinsCecmnRti^nttefOTtn [3(ii!6iD b. ^fl Scr. b. etm
1875], @. 14) Btnnt 1475, 1478, 1480 onb 1481 a(B 3ii6ilfiJim«ia:S«. —
fi6ei snitDkuS e. Sufa, 2)ie aJ2oiiosia))$iee>t Mti @4ar|)f, g. 91. (aJIalttj
1843), betf. (Itt6. 1871). 3. SK. »ai, »« beutt^ ftaiblnol 91. b. <L,
WeamSbutg 1847. ffitiB im t.nt ©efagte fltgtn bit flfimtetbunam
3anff(n8 (Dtutf^e OtI*. I, 3|f.), Dgl. oni^ ©*att)f|, ®. 163—225.
Sic graTamina 6tt 6}aI4, Honimenta medii aeri I, 101 sqq. iUxx tit
angtiFfe s'Stn bm Sblag UUmann a. a. O., @. 24aff. £^. ftolbe,
Unguftincicongr., S. 183. S. l$eGHrbt, Sic graTamiaa ba bcutf<^Cll
SRation atgcit ben xim. ^of (ettSIau 1884), @. 3f|. Sgl. ati4 ®cb.
a rants, iKartenWlff ed. Satnilc @. 100, baja bie auStaJTunBW Odlne
tfitnba @. 45. Sqb SJiaflbcburan: iB(t4tbll4ttin bci anfinjenteiget,
bae Srantfuttet unb baB SKaabebuvgrt aei^tfiftiittin {anatnj 1881), @. 33.
et^tiftu Sbtx bw a&Iag flnb in btn Ict}ten 60 Sa^nn dot bci Kcfoi-
ination augcTOTbcntlii^ ja^lRii^, Ivit aCtcin fi^im cine Ditt^mt eon Tritfae-
mins, catal. illnstr. viror. unb de script, ecclesiasticis cvaitbt. lSa))t|tiano:
ajoiat in @?BeIB ^ijlor. 3eitl*rift. @- 102. Ub« ble srofie ffiaUffl^rt*-
{»ttD<ainta »on 1457 nnb 1458 na$ @t SRit^att in granheii^ DgL u. a.
e. EDtont, dutncnFammlung I, 419. &tmt\atx, KcatttBb. e^ronit UI,
302. anantclB in Btitf^i- bec »ct. f&t es&ed. ®tF4., e. 538 f. an4
«. Kubloff in Bcitf^r. f. bcntf^c AuItuTsef^- 1873, @. 743fF.
e. 6. @tDlU, X^Uiina. S^ioniE In Sitl. bcB mtcraTil^en ScteinB
XXXII, ©. eip. filliencion, ©Iflorif^e SoHBIitbtv U, ©. 130ff. —
Son ^lonbcm SScrt wax mli ou^ filx baB golautbe bit tnffli^ @[^irift
eon <Sb. ®ot^cin, $olitifi^c u. itl. SoItBbtistaunam eoi bci StcFotmatton
(QrcBIau 1878). anttnt Stoci^uaacn uon |cintr auffafjung, Sber bit Ic$
nti4 fi^on X^ol £ittcT.-3ta. 1879, e. 180 auBacf^io^tn, flnb Ici^t in nfenntit.
Oot^ein [ennt Idber bie tir^Ilc^n unb TcIialBFtn SorauBft^nngcn ientt e^
eebcn^ten ju aenia, neB^alb i^m ant^ bcr Ser|u4, ben Umf^taa bet
))oriti[4cn ^ntat^tt in bit TtHsiBtt S3fl»auna ju crCtSien, ivaB nieinct
Unfii^t nad) Hitx'^au^t ni^t mBalf^ ifl, nlc^t g^iictt ift istn
tvcftntlii^r gattoi: jnm SttpSnbnts bti Vttotauna uon 1475 ip o^nt
SUKifel b4B 3ubtCSum ban bicfcnt Sa^tt, ba«i9ot^in untctonnt aebllt6en t^
Obno^l man fcinti ^teiauna ju uerallatnftinent ni^t imnttr Mfiimntcn
teiib, (at ®ot(ein baS Serbienfl, ouf tint Xei^t bon bit fiii^atf^t^tc
EtB^ei totnia bta^tcltt SoifonimnijTe uiebtr bit antinettfmt^tit atttnit in
(abtn. — Siliencion II, 64. Sitng: 6toUt a. a. O. Scriptoi^ etc.
Disiti.cdDi. Google
860 Xtitntditnera nnb S9ci»l[e.
ed. Ueibom II, 366. Qto flail oIS ben todna occidentis donmuttor
itnb bttt ^^ol} tx* Quiriaciu (sic) luxt Chronic. Mian, bd 3Rtndeit
U, 368.
S. 7. Aoltnbn: Chron. Pellic&ni ed. Riggenbacli (eafcl 1877),
@. 8. u. Stjdlb, 2>tc .rnmen'' frate bd evH ^P- 3citf4r., eb. 41,
€5. 23. fi&ei b. Eouftn ttgl. iSot^^tin a. 0.0., @.8. flolbt, VugufKntr-
coagvcgatioit, @. 169ff. Bgl. aitcb Cbronicon HiBnenae bti STtendcn II.
363 mit in elgtntHinlu^n ecmnluns: Hoc torn fait conpertmn qaod
qui confiteijBQtar prins peccata ana et acceperant penitentiam , libera-
bantnr ab omni instincta maligni, nt timebatoi, niai forte maliciora
finiiaaent, ae impelli, qnod etiam, ct famabatnr, compertnm fnit. Sine
|t^i leb^aftt Qnnntning baton bri ?ut^ tm Sa^xt 1530: baS (ailtg ^Uit
bo bit bnf4a aug bti fc^cuienn, bit ilibcittr com fttbe, bit loaibe tnit
fillet unnb giog tu(^nn ong tintm bottcn anC^umen tic. filntitflen. Set
gSifltmann, Uttunbrabu^ btS Sleic^etage ju srugSbura I, 106. (Sine
jufannntnfantnbe, flctobe a6tt ffit bit Dotliegenbe 3elt fe^t ungenagenbe
©aiflttluBg gitbt 5. SBrttfl, 3)a8 BnnbCTbtut bon Sittnad in „aRfiitifi$e
gotl^nngm", IG. «b., @. 133({. ©oju ftaiotrau, S^olog. gitttrotnr-
jtitnng 1881, ah. 15.
e. 8. 3>tt OntOt bti @toUt, ®. 131f. ^atat, ar^io btS
■&ipot. aJatine Bon llnttiftonttn, »b. XIV. eiliencron, SSolWliebtt I^
116f[. Qbtr i^u Fa^ allt Qi^toQittn j. S. au4 Mianense btl ^tnitn
II, 363ff. (Sot^tin, @. lOff.
@. 11. ffiaQfa^ttn: 9t. 9{3^ii4t nnb «. aRttgntT, 2)tutfi^
^tmtltn nod^ bem ^gtn Sanb (entln 1880). £ie ba[tlb|l etrgti^ete
^tttratur nnb bit anm. bti SanFftn, XJoitf^e 0tf4i4K I, 607. fib«c
^tmtntattontn uon SatCfa^itflgtlQbbtn in ©clbja^Iung bgl. u. a. ScbturlS
eriefb. n, 69. Ubtr bit SBaflf. jugnnfttn SCerporbtntt »gt. u. a. SBalbau,
ffitimii^tt Stitragt IV, 450 ff. irteulQ^iabl. beS SeitinS flir «tfiti*le tt.
mttiiturafltunbt iu grantluit a. SM. 1871, @, 14, ©. aogo: 8bI- batflfiet
u. Q. 3. ®. So'^l, in StilMt. [flt b. ftutturgti*. 1873, @. 103f|. U6«
btn 3Qcobg6raber bgt Cul(itr in C. a. 15, 419 f[. 3aco6Blltbtt :
U^tonb, »otfBIi(ber II, 2. 798. god, iRUgfn - tiommttf^t ©tftbic^te,
@. 5. 98 ff. K.
3. 13. SitttnCofigltit btt iStiflUi^Ctlt : <Sin ffitjitati <nc4uttS biefn
oQetrntinin !£$al|a4t tciib unn3lig |tin. Snttttflontt Sinblldt g(tt>£$rai
u. 0. bit SStfltatiiineatttn btiSurl^aibl, Stf^ii^u bti fiic^flfil^tn Sii^tn'
nnb ©(buIbifUotiDnen (Etijijig 1879). %i). Stolht. gritbri* btr SBt^e
(Qllongtn 1881), @. 81. Qili Safttn ugL @ngtn^eim, ISoiftraS
ait(*en- nnb CoirBiupSnbe im 16. 3aSr^unb(tt (®i(6en 1842), ©. 90f|.
3)ae Uitdl Hbti: bit SlolUtgtipli^tcit i^ nti^t li^tig, mttl t9 Bon ben
9tn<bittlnttn nnb i^^oi^tinn onf oQe T^litBt, wS^itnb bc^ bit Setter
Disiti.cdDi. Google
anmntnngtn unb ^cutife. 861
mSn^e uidfacft [^on xtioxmitit mxen. 3)ai unpaiteiifi^pc UrlcU unb ben
Gaifltn einblid in bitfc Ser^SltntfTt bitttt woW bit ^immtt^t lE^ionit,
ed. Saittif, SibtiDt^t beB Utterot. CereinB, Bb. 91—94. Sgt. au* bie
auBiBat fit! Ciebie^t, 3(ilf*r. f. brotWe aultutgtf*. 1872, @, 290ff.
gSi bit St^tcet) )>sl. u. a. 3. Sttblma. Veunn Aiti^nTefonn (atc^ib
b. 6ilJ. SJev. Don S«n 1875), ®. 12 ff.
€.14. Qb(tmi(fl(nbtTi9in^ugbeetteImSn4t: £&■ Solbe, lIugnfltneT'
Mnsteflotion, @. 40. 199. 205 ff. 217. ajfll. au* Sutler, ffi. 8. 10, 399 f.
S3. (Stb^arbt, ®ie Sraoamino, @. 55. Stltge t6nnten ouB b«®ef*i4te
itUt Stobt Beigtbra^t rettbtn.
®. 15. Sat. J. 8. bit franiiStanlfi^t SJtBotion bet ben auflujliaein :
SluauflmeKongttgalion, @. 177ff. StTttarier: ®it I^filiat(it beB iSbttlin
n.@iin}butsbaffti:i>9l.<plUt,@inl.mb.a[ua., 164. Qbtr SielBfagunaen n. a.
bat. bit ^ratlita com ^a^xt 1501 U\ aStUti, SIUeB unb stents I, S83.
aSgl- ffiStlinger, ffiet aBtiBfogungaglaubt unb bafl iptop^tlfntum in btt
*ri^li*(n 3eit, ^iflor. Safi*(nb. (1871). @. 260, 356ff., 6ef. 289ff. 3n-
teKHant i^ ^ieifQi befonbcrB btB Seit^otb v. C^iem[et Onus eccleaiae
torn Sa^re 1519. ®onn NB fflolfgang S^tingtt in SlugSbuifl, Tractatna
anper Methodiom (flugSturg 1496) unb btB 3oftp5 ©tlinptd^ in SegtuB-
(nig: Speculum natnralia celeatia et pTopheticae visiosiB (^Qmb. 1506),
til SEtlinger a. <t. O., ®. 357ff. S)ie meite Stibrtitung bti SStiB'
[ttflungen filttrer 3t't 6eS'"a' <'«<5 ipanip^iluB @engenbfl4 in f. SoB^art
In btt anSgafie Oon ®abedt (©annobtr 1856), @. 77 ff. filolittrtfotnta-
tiontn: 5)orll6tr ®tn6t, 3o^. Bufcb (grtit. imBt. 1881). ST^. fiolbe,
HuflnjHnttcongregotlon , @. 65ff. Sti btn UStigtn Otben flnb bit 8f ■
fhrebungtn bitftttot, nni ^abtn fit ni^t btnfdStn etfofg ge^abt. €t^i
isQnf^enBttitit nSxt tint ©cfcbii^tt bt§ granjistanttorbtne in 3)eutf^Ianb.
3. 16. ^itbigtt^atifltdt : 3)ic neuerit* mt^rfact oui^ eon Sruel
(@e(4i(6te beibtutf^en ^ubigt [Setmolb 1879], ©. 650ff.) Botgetragene
anfic^t, bag am 9uBgang beS SRittelalttrS wowSglii^ mti)X stpiebigt not'
btn ttSxt alB itljt, wnnag i^ ni4t ja tdltn. S)ec @^tu6 von bet Set-
Bxtitung bet $TebigtUttetatur auf i^rt Q6ung ift tin ft^r uagtt. aiB filler
batf xiaii} btn neutteu gotfc^ungen gttten, bag ntt^r gtf)iebigl DDibtn ift
alB man auf miguetftanbtne aiugetungtn bei tRtfonnatoten ^in bis^
angenommin ^at, bag abet bit ^tebigt aHmt&albtn tin Btpanbteil btB
fonntJigliiben ©otteBbitnfltB geutftn ifl, ISgt fii$ biB jtgt ni^t tmtifen.
am^ in Mtfem ^unlt n>itb man fli!^ ^iittn mQffen ju gennalificTtn. <5S
iDitb in ben einjetntn ®tgenbtn ft^r uetf^itbtn gtntftn fein, \k ©a^ftn
tso^I am fdftlimmlitn. Sagtgtn, bag bit ^rebigtt^Stigfett eine aflgtmtine
unb fle(|tnbt xoax, f)>tli^t bo^ mo^l auc^i bag man in Mtft^iebcntn fiib'
bentf^en Sifibltn gtgtn ©nbe beB ga^unbtrtS btfonbrrt ^ttbigttjhtltn
ftifttt obti bit Slagt, bag man, uui IpTcbigtt ju gtutfftn gtfltn ju ^abtn,
Disiti.cdDi. Google
MS Somtitimsni onb ScnHft.
fit fBt tcnni ®db raitttn mng. SnC^tlm, Smitr eftmttl I, 368.
Ottt He eifftstdt (m ^rtUgen Dgt ati(| anfittitttbtrgtr, giontfiiTtet
mib aRoabditTgn edc^tba^Mn K. (3Ratn} 1883), 6. 21. @SnjUi4 folft^
W c0, iDunt Ctnd (S. 644) W $nbistt^tiflbit gcTAbc ber SRinife
itfta enbc M Sntoltere matter intibtit ISgt SgL Bcitfi^riFt fSr
bottf^c Snltnrgtf4t4te 1874, e. 635. ffitn inteceffantcS etifpitl bon
fiebtgtniifag fte^ Kic^le ffli gnmtfitTtn ®cf4t4ti, a. g. 3, 79. god,
Stllatn'¥oiiimnf4( @tf<$i^tm T, 86ff. — ernbCTf ^af ten : Z^.
flolbt, KnstipitKTcoiignsatioa, &. TOff. Stdn boitigtB Uitcil Qba bie
von bti ^jTOttpanttfi^ 9<{(4i4tS|4rabitiig biS^ g<!nili(% anbcoi^tctai
Srubtifc^aCtcii ^abe i4 auf ffltnnb mcitnn dngctcnbcKr etnbitn in bent
iraXtiftt anCacII>'^i>4tntn @inne mftnttii^ finbon ndlf|tn, bgL ou^ meinttt
gt. b. VS., &. i. 79f. Qbti K» utlU etrGnitiuts, bit ofin an4 ^iet
nt>4 nutnf^Ibt Uhb, nnKibinat U^Uoin, (E^tipi. SieMt^tiattU U, 421.
0, 17. SAltiinS KnS^elm (Sentci lE^nmtt) ttjS^It, bag bit
Vnibctf4«fttn „fo ^ gtac^t nnb fo sfxciK finb teorben, bog rin jAcr
gd^dl Ota nxltlii^ gtnomtt Stoit obn @ftllfi^ft, tin jcbce fattbtvet^ dne
icbc etgangcitf 4<>ft , ^ontitnutg nitb Qbitna nnj uf bit gntcin 3Re^ (?>,
rinoi nrnvtn obcr utmntDtm Ration (anna^) nnb btmfttbm (at ein funbre
StnbciFf^ft anatiii^t, Sa^Ttog, ^tfi^tung, C)>fer, IRcg, eitbtr, aUar,
aa))))dltn, Siii^tn, AIBfln, {a etSbt gtfKfft" III, 251. «fll. aii<( Jtiicflt,
3)tntt^ afiigntttm, @. lT8ff. — egl. dn SnibRf^fteiitb gn S^nn
bei ^Cigm Sorst^ mix etqi^n 9tot^ milgetdlt em X(. Aolbc im
ar^ie f. btntf^ Stttaalnistfc^.XI,439|f. ^cem: Sgt- @olbane, ®cf4.
bci |>cioM9n>)e|j<, ntn bcatbcitct eon Br. ^dnric^ fq>tK (Stuttgart 1880)
I, 267 If. Qbcr bit Xcnfcl in btt Snft nnb anf bera gdbt, £nt1^ci, 6. H.,
16, 74. SgL (in<( bit e^tomnnntitation btt QngnrQngt in Sent im
So^tt 1479 bci ane^elm, Stntet e^nntt I. 206; ba]ti Beibting,
Strntr «tt*tnttfotra (St^ib b. ^tjl. »«tln8 »iMt 8etn 1875), &. 12.
e. 18. ©ot^ein, 6. 77[. 83ff. Etr ^oL ffioHgottg: Sgl- ««-
uetan, Sae)>. (BfttttI («ane 1882), e. e. Sine a3TUbci:f4aft be^ftOtn
»uibt 1486 in Serlin gtgiflnbtt ogt 9b. SERIillti, ®t\ip^U btt Ktfor-
ntation in SianbcnburB (Strtin 1839), @. 58. £. ^. $to£. Saltr.
anS^tlm, »ttntr Sfronll m,252. Ittffli* i|i on^ bit e^ilbttung btS
jnueSmtnbtn fitilijtnMtua bti Snt^tr, 6. B. 40, 164 f.
6. 19. ^ligengef^i^ttn: etoctntcirti nob Mebtr, eeitrSat jnx
Salttti Sm^biniteTgtf d^. , €. 65 ft. ii>ib bit tftiogia^^if^ ^anbbiti^
aRaiicnEnttue: Sin Slai^ntiS im tinittntn toiib tonnt nBtig frin egl.
X(. aslbt, augnftintToingnsation, @. 200ff. SRtint SnSfa^iungat
fltgtn Sanfftn 6ti &^&xtx, X^Iogifi^ SitttcatnTititnog 1882, 9[r. 22
n. 23. gfit btn Sitberf^a^ : Jtt^rein, Kitchen- nnb nligiBft Sicbec
(^pt^bDm 1853), ©. 194f. Hoffmann, $tf4i<«tt btS atti^fld)*.
Disiti.cdDi. Google
UnineTfuttam unb Semelft- 36S
e. leeff. 248 ft. Sftaria alt XBterin aSitx At^tict ifl ee aQciii, bitSneiou
sot ^obttttob ft^U^I. Sa^ l3[4tnIoer, iBef^i^tc bcr €tabt Sretlait
(SnSlau 1827) I, 101. &6« ben Slaricnbitn^ tn SMtnctt, tntcienaiiu
Sftttteil. bd Sun^c, Sclc^i^le von ISnmcn n, 529f|. 649. Unaenfiflenb
graitbf ®e[4- t>- JDtarini' unb Jlmttntultiie (OcUfict^. 1854). 2)a)u bit
gefamtt jeitgrnSlflf^c Sittctatnr.
S. SO. SoaufHiMrconsr. , @. 178 ff. ^icug, Sic fie^te tion bti
rmbtfltdm em)>[Siisnie (eeittn 1865).
S. 31. f)b« btn ^aiibcl bcr enntr Slotninltann egl. KnS^cIui,
emttr e^tonit III, 375ff. Jft^ib fSr fc^uctjttifc^ 9{t(onnatiDnestf4i4tc
(M fiftiwi]. ^utStxietnS) I, 498 f. iibei SnltuS bei ^(iUflcn Sntta bat
X). Rolbt, giiebrii^ bee Scffe (STlanscit 1881), @. 12f.; bU mfdid^t
3nfotmntn|i(nnna Bri ftatoerau SaSpat MtttX (©oDt 1882), ©. 16[.
©it 6tbav[ bet ffiiwettenma biirc6 bit iibrigenB btn ©igenpanb burijaue
ni((t etfc^Uffoibtn EDIitteitnnatn bon g. gatt, 3)ic Scre^rung btt ^eiligen
Hnna im 15. Sa^rli- in btt 3eiti(*t. btt a«5otil. 18G9, l. 5f[t. M^tlfl
Kltb §ltt tbmfaUB bte aJtvrantuna aiiegelpio^tn : „ ®tt tieftrt ffitunb
bason mag in bet bomats nen bcitgltn Se^Tmeinung bun btt nnbcfltctten
Sm)if5neni8 SDlatiS liegen." @. 60. 9bet btt Sttlaf^ti fc^tint fi<i nit^t
H^t Ubet bit ftit)itOen Utfat^tn nnb bit 3clt bt8 neutn anff^nnnge btt
et^tt eon bcr unbtfledttn Smf)fl!ngnl3 tlat atuotbtn )u ftin, fon^ wQtbe
« ni(^t btn abt ^litbtmiiiS , btt ja aHetbinaS vitt baflii sftijtm (at, abtr
tifl oie bie ea^e f^on in Slfitc flanb, dS $an))tbefBtbei«: anft^. ^ntgcS
Ittbct D^ne Ueatftnbnna bef. btjllaU^ btt annenbtflbetf^b. bei gian^,
Stt{u4 eincv &t\ii\^tt btS SRatitn- nnb anntntuItuS (^albttjtabt 1854).
Sigt aad) bie SurjJI^Iuns btr Snnenleaenbenbtnife, btino^ bit nitt^
wn aOtn, bti g. gatl, SDle a3tufflun|l im SJienp btt fllti^ (1879),
@. 67, bgt. @. 37. iSine einbiT{c(aFt bti btn augnftlnttn !n XQbingtn
gejliftet, ©oramtt 1498. 8alet. anB^etm, SBenitt K^ton. n, 476. 9n
eBniaWera tn gtonten 6el X^. Solbe, gmbri* bet aStife, @. 75, Bgl.
au<^ ®.34 bit SStubetfcbaft btt a^ogen IDtntttt bet ^tit. gtaucn Snno.
getntr bit Stubetfi^oft ju Satcarin, Sonfftn, ©eutf^e ffleWi^tt I, 148.
fibti bit etubetf^aft bet ^tiligtn 9nna betti^tet anii Libellns peniiiliB
de frateniiatate sanctissimB et liosario twate marie Tirgiois frfttris Jo-
hannis de LamfBheim Canoiiici regnlaris is Eir&garteQ prope WomOf
dam Hog. 1495 (3]Qtnb. StQbtbibl.). Qnmanifttn u. b. (eti. Snna ba<'
SB^t, De cnlta Annae Aviae Cluisti in Misniam invecto Lipe, 1702,
p. 15aqq.
S. 3S. 3"^ Sitft^atmna bom SttFS^nta bgl. u. a. aREtnsenbetatt
0. a. O., ®. 61.
®. 33. ®tfltB 3an[f en, bet baS aKatetiot, abti tttn nnt boS, jnt
Seotttilnna btt btO^tnben Bet^SttnlfTt im tijltn SSonbe f. btntf^tn (BtF<it^tt
Disiti.cdDi. Google
864 anmciIunBtn nnb Sttvttft.
gut noticit, fnlli4 roit &etannt, fc^r rinfeitlo baTgcjtellt ^t. S^nffti^t
aemettunatn nnb 5Ra*»rite fl6tt bit St^rfritt bei %. B. JBejoIb, 2)k
amun 8mte unb bie buitft^ Sitteraiur bee SDiitteklteie, ^pr. 3titt4rift,
41. Bb., ©. Iff. tott bo8 ©rlteM« bs'' "■ <>• ^ittat, Static
Sflismam, ®. 139 f|. 142, tbtnbafelb^ aaH) ilbet baS Stimtnuxfcn, ©. 161 ff.
166. ?ut6«, e. a- 16, 87 (1519); „9Iu tfl a&« beS «etttln8 fo oiri, bag
an^ tin S^te btaus ffioTben if)." iSin;elne 9]ai$u>ei{e bci Stiagcnba^.
baS 3[tm(nwc|ni bn Reformation (iBafel 18S3). SicutrbtnaS U^l^cin,
S^riiili^t I'letrttSatigreit 11, 433 f[., b«f. 3tilf«r. |. flit^eugel*. IV, 43ff.
S. 34. 5M«>^8: »• SciOlb a. a. O. una^miCuin : Sgt
neunbittge bit S^iatteiiltil Don tllmann, HRaEimiCian I. (©tultgait
1884), ©. 188f(. @ot(ein a. a. O., e. 53ff. @4»ci)tTh((g: U(-
mann o, a. 0., ®. 650ff.
0. 25. @Dt4ein a. a. €)., @. T6f. ®9))^in3: cgL u. a. StctQ,
ai^io (iit gTanlfuTte Otfi^i^tt, 92. S-. UI< ^- 'Stiaug, Ultu!^ t).
^utttn I, 333. Sum Urtiil batUStr u. a. iaf^tx. C a. 16, 74. ©Ot-
^tin, @.T9. Anal. Luth. 51. Sal. ainS^ttm, ecntci: C^. Ill, 14fi.
®. 3G. ^^Uitcunba : ajgt. @ot^ein a. a. O. unb bic ba[tlGp oit-
gtgfbttitn Outllen, bie olleibingS n^cbiict Mnne^rt uetbot tSnnttn. KtgJ.
fflJalbaa, Wa^ti^t son ^ieionijmuB iSmfeiS Men nnb ©^rifttn {^atp.
1783), @. 21. »titbciet, 91a(^ri$tn: jnr fCir^cn- unb ®tU'^xtvi-®t\dt.
I, 421—481.
S. 37. ¥gl. bit treffenbt Semerfung 6ti Sut^ im ®mnon bon btn
gatm SBnlen, e. a. 16, 128.
®. 31. Sft>^ l>i' ^InfSngc Sutlers, baS ©eburteja^i: ic. eettoeire icti
lebigli* auf flSptinfl OTattin Cut^tr I, 19ff. unb bie ba(etbll angegefiow
Sa^ltn^e Eittevatur.
<S. 33. Sugtrnng SegleiS ©abtata ed. ©Sginaer I, 123. ©^jalatin
6ti Mendtn, Scriptorea II, 611.
S. 33. .£>ciliaet ®ms, <£■ a. 63, 31. 38. 40. QGet ablSfft unb
%nibn:[i:^iiften in iSisttEen fianeiau, Saff:. ©littct {^aQc 1862), &. 25.
®iUri4 con Sern, S. a. 21, 28. 63, 356.
@. 34. S^iitl ift nfianbtn: j^ off man, etf^ifbte be6 ftir^IicM
{2. aup,, ««innowt 1854), @. 178. Anal. Lnth., p. 39.
®. 35. Slunbtttbtr: ?. ©i^ntat, SB. fiir^tnjdt. 1881, »r. 23 f.
bt ffi. n, 212. e. 9. 31, 235. be SB. I, 390.
®. 36. 3u fieriiligtn iji, bag no* ©ctnetbeminb (gutter ht
(Siteno^ [fiitena^ 1883]) Urfuta Uotta ma^rWefnli* trine ©B^ne at^abt
5at. aud^ ijl jtoeiiel^ttft, o6 fie no* sine „jnnge S5<^<»"" O'"^- 3'« 2;re-
boniue ugl. neuerbinge bie Iiitif^e eonetlung oon SSfllin, X^Iogifi^e
©tubien nnb fttttihn 1884, @. 375. 9]i4t lii^tiB ift eS, mnn SBfttin
Disiti.cdDi. Google
SCnmcTlungtn unb Scnctrt. 365
(I, 88) fast, eine Snfliitt b« granjtetanti ^a6e @<4al&ir(^ SDllcsium gc
^gtn; bag Colleginm ScbalberiBe nui bcbcuKn taan bit fioQatonn bcr
Stiftung, orgicbl ft(( anS be SBettt (I, 4), iso £ut^c b«n ordo nnb bet
dignitaa beSfelBen (imo ad monachi, mundo nanc mortal vota molestare)
[einni nUbrigen aKBncteflanb nitgegen|lellt. S)ii (St\'i)\i)tt »on bcm im
Sifenacbn aninoritmnopM: acFangtn ge^alttnen 3o^- $ilt«i ^abc i^ ale fill
Eut^S Sufdit^olt s5n}lic^ iiittcbant ntt^t aufgenomtnni. (Sifi nac^ unb
na^ $at n flcft utc F^eiitt baron ennntrt, uott i^m ge^3Tt ju ^abcn. 1529
tueig CT 00$ Fd gut mit nii^te bacon, ajgl. be £}■ UI, 514 unb C. B.
27, 627 9nni. iSrfutt: Sfltnpt*Bltt, Uni»«fiiat <Sx\axt (Sritt 1868).
iEtau[e, Sob. $t(iu8 (©ot^a 1879), @. 22, f. auguflinncongr., ®. 49ff.
unb BFttt. ¥Iltt, Sob. SnitMtttt (Stl. 1876).
0. 39. 3aIob bon Sfittibogl: UCImann, Stcfomtatoien I, 194ff.
fflutttget §. Sellnet, 3aIob uon giitttbogt In Sftb., l^cot. Onartatfi^Tift
1866, 48. S9b., ©. 815; am* bn ?lrtifel 3QlDb toon Sflterfcoat Bon
$. Sf^adcrt (^n)og atealtncvtto^iabic , 2. ^uflagO, bcr Frcttii* bur^
Sant))f4utte btrfQ^rt, fSlf^Ii^ uon cintr „frtiFinnig(n Sti^lung" in @r-
furt ft)ri<!6t. @tiie gtnQgtnbe Sttbeit ll6cr biefcn SDlann fc^It no^, baju
miigle an* bas l&flnb!(*ritrtl4e SSaterial btnuljt loerben, bgl- 5C&- Solbt,
auguflintrcongtegoliDn , ®. 169 9nra. — ©tfel: raetnt snatttteifungm in
©iSfirtxe S^eot. Sitteraturitg. 1882, ®. ei2ff. Orefenfietn: S. fl.
24, 25. ftiiHUna aufjoffung, bag biefir bit bit«Ffenbe Sngerang
^ttmltt* iu Ent^, „gfgtn ben cr Sngtinnsen btt envS^ntcn 9tt t^un
bprfte", gd^an 6abt, tft batet niiblB btsrBnbtt, fit (ann ft^r mo^t tint
fRcntiniflctnj ani rintr Sotltfung fcin.
<S. 49. flarbinaiatai^tnnnb: Suguftintrcongr., ©. 206. <Sine inftmftiue
^at^ung bcS bamaltgcn @tubiengangeS btt Stfi^tr, Umwrfitfil Saftt
(eafet 1860), @. 163 ff.
0. 41. SfliRubianuejuUfen nit au^fbSttr, tbenfo SpoU ftatt@t>tlt.
O. ei^mibl. Gutters eetamttf^aft mit btn alten filaffiCtni (£di)tig 1883).
®. 43f. gfit bae einjtlnt, njobti toir freili^ mtipentttie auf Etf*-
Mbtn angtuttFcn finb, ugt SEB^Iin I, &5ff.
S. 44 ff. angnfHntrtsngr. passim.
8. 5«. Sine erinntmng an bit flat^orinoiFtflt Son. ni, 272.
e, 51. augnfUntrtongr., ©. 51. Ob bit Wtjejitlen, bit im Itrte no*
btn AonfHtntionen beS OibenS gtf^Ibeit ift, bolb, obtr wit tS bicfion^ bor-
fcbrtibtn, erfl no* ctnlgtr ^eit ftattgtf unben, tDiffen nil ni^t; bte 8tmeilung,
M aitat^tfine I, „am Snbt btt So^rtS" tann nt^t bafflr ongtjogtn wx-
bra, bfl fie fl(% onf ben (Kntritt inS Slofin nliit auf bit Mtjeption bejit^t,
gtf^iwige benn uie man ttttflmli* gtgtanbt, auf ben ^roftg. — SRatl^ue
beri^ttt »tf ifttt tmstnau. Bte nentg et oon btn Orben«btt^Ktniffen
Disiti.cdDi. Google
866 Vnnurttnigtn nnb Onetift.
DtiS, stfit mify baranS ^oi, bag a aifffU, bag iN bit Slofltrlcitte
dnot „Sct^m>n(^'' jngAtn.
S. 52. StamcnSBtrSiibtiima. 3)aMtt a}8(It bit^ uif bae Se*
^mtnttPc Op. eieg. 9, 9. Sag ^ ni^t jn flntMnbnDS tant, wirb fii^
boraitV criUnn, bag @tatq)itj bicje Stpinnnnns (»gt SnflnfliiicTcongT.,
6. 21) in fcine Sonflttnttottat ni^t anfgatennnen (att<, ft Ugt fit^ bri
Itttum Oblcnwntoi uu^tociftn, an^ on bn Dim SS^ (I, 62) angciogenai
S9tUfftdIc Mm 5. aCognip 1514 (ni^t 1516) tDht) Sngn^. jn tefen fdn
(eon aS^u I, 63, 2. Ssfl., bt^gt).
e. 5S. Op. ex. ni, 11. OtbatBttBdn, @. 13ff. ^lobtja^t b»-
jtngt bni(( Co4Itn<, Acta nitb Oper. t. irg. 6, 364.
e. 64. eUActutfc^, S. 9. 40, 165.
g. 65. fti«6amStre: bt JB. IV, 427. e(*rift: SBtttn 8. (Soil
n, 240) cqS^It : ego soIub in monasterio Erphordi&e, [B i{t boS fi^lii^
fibotmbiuig, man mftgtt fonjl anne^mcit, bag Stontiig SotF^rifttn batflbci
gcuij unbtai^tn iib&tbat briiiai. — 3)it (ir^mtiorittfi^n €c^nrtt>i dntS @r-
[du X- ^at em^ ni^t seltfot. @tacn aRanttnbte^ei, Aot^. attf.
I, 161 fl.
5. 56. %&(• ('n sani bcfonbtiS bte tnffl!4tn ^^arltgnnBcn M
ftSptin 1,70.— HelanchthoD vita Lntheii pnef. Neander, 5. — S.X.
31, 273. K. ». Ill, 136.
®. 57, Statin: Sngn^iittKOitgr., @. 246 n. Sfter. @eibemann,
Snt^bi;., @. llf. ectrai^tniig b. SdbcnS i^rifti bgt augtifiiuacongr,
©. 177. Sntjct Idbp bttrBbtr. C «. 11, 161f|. Op. lU, 410f|., HEttaenf
uU^ tin eeuxie baffli , in uxlc^ ^d^ S^a^una bicfc tlba-ag bci i^m
Ponb. — Op. ei. 23. 401. Op. var. ai^. II, 180. — UfiiigCT, C a.
47, 362f[. — e. a. 46, 73.
6. 68. ananpintrcenst., @. 169. — Sd^U: 8aaUi4t man 2at^ai
bieffl^mnent Op. ex. 19, lOOaq. mtt ben lo^citD bcS ^g, fo fi^tbU
fl4 Snt^ bit It^tneii nii^t aitstcignet jn ^bot. — Op. ex. 19, 100.
SRtf. 6.
e. 59. angnpin nit^t bmc^ ben Otboi cr^cOtai. be SSettc I, 4a
87. Op, ex. 16, 277Hq. be SBette, 5, 513. Op. ei. 6, 296flq.
eoi^L lb. eeibemann, Snt^riefe, @. 12. ASpitn (I, 75) ^tt
nat^ bcm eeric^u bcB Of^fenfoit^ SRatt(. 17, 14 far bit bctreffettbe &tat.
Snt^ciS Smgnna eiflSrt fi<( aber iridme^T on* b« ol^ne B^itil^ bei S sto-
len* gemtintai SteOe 9, 17.
e. ••. X^ flolbc, 3>cntfc^ SnanpinacuigttBatioii mtb 3ol^ bon
etaafiit (®ot^ 1879).
e. M. gaptn: C. lU, 183. — S)it fflotij (@e<Ienbotf I, 21),
StoDtno ^ Snt^cnt ineip em ben niebristn SHenfUdjtnitgen (tfitit, hi
Disiti.cdDi. Google
amntitnnftm uitb 9et»tt(t. 867
tr Icton SRogi^T attKf't<> ^tUtt iH) nt^t fQt vit^tig, ba nit ant Sutler*
tienum Stunbt miffen , bag cr ni)4 at? Viu|lci mit £tnttliitenii jn t^ttn
^tt. £. 9t 3, 336. — ©toupig unb Eut^ti: XugufliiKiicongTCBation,
©. 247f[. ^ijiSrcbtn HI, 145f. bt ©. 17, 187. lif^nbm U, 48.
«on. n, 80. 292; lU, leO. Op. M. VI, 296; XIX, 100. Kif^r. U,
408 unb BflK; II, 23. 8. a. 67, 146. S. ». 1, 409. bi ffi. I, 117.
«8l. Op. a. Ill, 86.
3. 63. ®tgta bae 6l»hilic»n in bn £^logle. e^on be ffittte
I, 22G.
e. 64. StaiebtTgci ed. 91eub(dei, @. 48. — eautti&ai^e
Zoscbui^ ed. @eibemaitn, @. 36. CoIL lU, 182.
S. 65. Sit gcuS^nliift Snuafitne OQratne, Cnt^ert Scbtn I, 691.
aftturer, Shit^tt! Stbtn, ©. 25. SBpiin I, 88), bag iu^txt 'JJttefler-
tixi^t auf btn Sonntag <ltaiitate eefaQeo u>Sie, ffl nnii^tis- ^liefleiuici^
tmb ctftt iRtflt (ann na^ rBmif^tn SliluS nitmalt julammenfaCen. Sut^nS
»ii(f »om 22. aprlt fabtt oinft nlrBuibl jnt spritfltrttd^e tin, fonbrai
btntlliS |nt tifltn aJltffc Cnm Dena — dignatna sit — creditnm
mihi officium impleie omniuo debeo. bt 9). I, 3. Sa8 Smt iji if|m
olfo f^on abtTtiagcii, tr ^t tS nut ba« crflc 9nat auSjuQbfn. SiAtlg
anc^ Xaicberstt, €. 48: Sa n^un &at«r LntheroB $ric|lei uotben
unb (tine erflt Snefff Itagoi fottte , t^ele tx \a\i)t9 Jeinon" Sater unb
giombat ju ailaaeielb ju tDlfftn, nnb lube {le uff benfetbtn act tin. —
e»tn[0 Xtnijtl I, 146r. — X. Si. Ill, 336f. S. 9. 31, 831. %. «-
H, 302f. Op. ei. VI, 158. bt ffl. U, lOOfi.
e. 66. ¥iit|latam: Op. ex. X, 232. Coll. Ill, 184. & 9. 19, 39.
Op. M. VII, 73.
8. 67. SUHttmEttgtr $0(4f((n{e: 9)Iiit$ti, £>it fflttttnbtrstt Uni-
bnfitfit«- unb gatnltSMftatultn usm 3a^it 1508 (^aOt 1867). ISm^Ubt,
Sne bent Uni»ei|1IfitS' unb @ete^ttcnlt6tn im 3titQlteT btr Sttfotmation
{m. 1866). 8. ®«niibt, fflittenBeta untet Itutffttfl gritbtt* b. ffl(i|en
(en. 1877). SBplfn I, 90f|.
e. 6f. Myconins, Hist. lef. ed. Cyprian, p. 27. CoIL III,
101. ®4uQa'itter: Liber Decanonom Facultatia TheoL Acad. Viteb. ed.
FoerBtemaim (abget. lib. dc), Lipa. 1888, p. 144.
Z. 79. Amadorf, Album Viteborgense (obHet. Album)edF5rste-
mann, p. 6. Lib. dec., p. 31.
S. 71. Sarlflabt: SSgert SRonoanp^it (Snbteol Soben^ein bon
(Sotlflabt, etntteart 1866) , mtlit eine fltieiBt SDlotetianenfanmitana ale
elne eioBtop^it, 6ebue[tt tlntr umffinflli^en MtttifUin. UngeSobeneB SRa-
tttial Obtt Sotl^bt fbtbtt fi^ noi) oOcwtten. Son {elnem etnbttnaange •
»ti6 3fi9« flft«t»t*t' oninfitfitn. Saf^txt Wonnie fiugernng flStt bte.
Disiti.cdDi. Google
368 flnmetfttngtn unb Stmilt.
eiMunlennttiis btB eartpabt (Coll. II, 214. 240) laitn t<( nui: In tan
hn Seste aiia«at6(iKn ©Iniw ffti licttia ^Ittn. @ie fle^Brt ju btn nWt
ftltcntn Qbtttittbungtu btt WtfonnQtoien gtraU tn bitftm ftintic- SSntn
iviTnt4, nit @i^niil anaic&t (SSatr, ®. 2f.; dfiTgtnS U, 22Sf.),
6ail{tabt fcfton tra 3a^T( 1606 ^tbx&l\i) ucr^mib, tnfigte man [ogtn an>
lu^nitn, bai i^m bit @i^tlft im Uite;l nic^t gani unbctannt toaT. —
$Utt, Sob. SrutDEttet, ®. 3G. auflUJliiiKCOngt- , ©. 213. ?e(tlDii«-
latalofl bri atnobet, SKm Btitraae lU, 2. @. 55 ff.
3. 33. S^auon bag Sutler ban @taupi^ na^ fflttttn6cTa btiuftn {ci
oXi „Tlatta ieinet (igeiicii Sltt^tuns" (StSjlIin I, 94, Dt>iii<^tiflcr 2. 9ufL
I, 95} ob» „iim eine atFunbe X^tologtt in aDittmitrg em^Di^ubiingcn''
Vd<c $Utt (Btit|4tirt ffti ^Dttp. nnb tAx6)t 1874, @. 173) anauiDmmui,
lann na^ meincn 9ueffi^Tungen Itber btn angufttneroibtn nii^t mt^i bie
Mebt [tin. ®k 3fit feinei flbeifltbeluna txgKH ptt baraua, bafi baS
fia|)itt( bti tSDnaxcaatton, weli^ee o^ne 3u>eif(I bic QbevfUbtlutta b« nai!^
SQittcnbcia lommtaben auaupiner (aibiun, @. 27) bctntuxt ^otte, ant
18. Otlo6(t 1508 otflt^alttn wotbtn »ar. (gottfltf. ©ftniniL 1732, ©. 358.
«uan(lmttci)Bat., ©. 263). — m\. be SS. I, 6. SBftlln I, 97 (2. Sup.,
e. 96). ©tubtai unb fliitikn 1874, ©. 312. ^litt in Sritfi^tifl fftr
^xott% u. Rlri^t 1874. Lib. dec., p. 4sq. l458q. ClStr bie atabemif^t
Saufbo^^n bef. oui^ f(i\\^tx, UniecrfiUt SSaH @. 210ff.
Z. 73. fl6etSutt)Ke»aift!(i|c^unsna[biSifurteB{inn(3.aup.}I,99ff,
381. 2iae im Sejl mitBeUlIle eraitbt flib rn\x mit jltmlid^t @i(^<i:^
auS bnt btiben ericfm. be B. I, 12; TI, 4. ^onaij ^tte 8nl^ {^on
bie Idepiitation (com hie pro Bententiarain responBissem) atei nM(
ni^t bie SrSffnnnaSrebe a^^alten, benn bal ^tigt priucipiom no^ bcr
lib(i4cn ZenninDtoaie, nii^t nBnfana" mit ^Bflltn |n ntdntn f^eint 9«i
nun Sniper fofort na$ lErteilutig bei Liceatia pro biblift btn et^JtnifoS
begonnen, {o (anu tx tox SDtittt Ottobei nic^t pro sentenlJaniiD tt|)Hnibicit
^aben, mijglitti, bag ei fogleii^ na^ bee Sitftionllon no^ Stfnit btniFtn \%
mBgliA ifl abtr mi), bag cine 3<it ni>4 bajntf^tn Ittat, fl^ct ift, bag
SSonatt btiaonatn fein liinnen, t^ baS principinro in (Eitnit ge^tn
untbe; tS nai einmal btrF<^btn nnb !ut(tr ^ttt, uie utr niHtn, Mne
iSile bei bei enuerbung alabtmi|4et SDfttbtn unb lobann vuiben i^nt no4
Si^tDitifaftittn in ben SBeg geltgt QB ijl ft^r jmeiftl^ft, d6 er feint
alobtmiii^t 2:^ttaleit tn (Erfurt no4 1509 aufatnomitttn iat nnb ban ba
an tofitben lutT bix^ trfl btn nnbtftimtnten flnebnul ptt BesqaianiHun in
rt^xtn ^abdi- Stir uerbtn olfo intmtt^in ftinw Xufent^ in iBrfnrt M
in ben eonnna 1511 jn f^tbtn ^beii. 34 atanbt fogor, bag a twt
bott on* na4 Xoni staangtn If). Bn btnt Suftnti^t in (Ei^rt <w4
AdbL Lutli. S.
Disiti.cdDi. Google
aiuiKiltinsn nub Smmft. 869
@. 74. Scibeuiann, eut^ertritfe, @. 11. S>\t SciSanblungttt
rait bcm 3>i>m):ro)){t bilritcn mit dnign ei^n^tit in inifytxi iweitut Qi-
fuiUi auftnt^alt )U ft^ni fnn, btnn [rii^ war cr |u fol^i @tabuns
md/t Umiit, taii) fil^tincii ble gningcn anbeutuagen )u ctgtbcn, bag tS
fti^ ebCK um bte im Zif^t anscgttcnc Ctbcaeangtlcgtn^ctt (anbdtt.
@. 75. Xomrtile: £^. fiotbc, SuncicESmcgunsen im auauftinei*
Dibtn nub Sut^nd atomrtifc in 3»tr$r. {iir Sit^tttaelAt^te JI, 3, 460ff.;
bcifcl&«, StugulUnctconsT., @. 233 f[. Dag Sutler auc^ boB Stitraum bci
bilfentieienbcn URBni^ befag, tnBi^tt !$ aus eoi^Ieiie, f. 2 {b« obno^l
(r uic immn galf^cS nnb SSa^eS miltinanbtr bmbinicrt, bi>i^ am
mciflen untenii^tet Utx bit Sac^e if)) {(^tiegtn in ^Jtrbinbung mit bet in
btt npm ^iKlwcioorWuna (ed. ©(ibemftnn I, 59. 100; 11, 122. 289)
{utage tRtcnben @titng|4^^uns bet: Obfcroani nnb bcm 6ti be 30. I, SO
anBgtftjro^enen aBunf*, 111 ), B, in Eottrtitt ni^t eingtffi^rt )u ft^n.
gBtnn 1$ 3rit(4'^' f- fiitL^engtf*, II, 462 Snra. auagtfprotttn ^aSr, bag
©taupig niemats ^robiniial gewtftn, fo i|i bag Infofem nii^t rit^tig, att
tx, uic ii^ jctjt ouS einem Fill S^r. ®i((urC ouSgtF'cQttn erubn^^aftebrief
nam 6. OltDbd 1511 nar(»eif(n tann , auf jen( im 2^;t trm£^ntc SutCe
^iii, bit i^n jugfei^ juni ^TDbinjial emanntt, fl4 au4 K^itttii^ generalis
vicariaB ac thniingie et Ssionie ejiudem ordinis prior proviiicialia
uat(rf*iie6. Sgt. Stitf^r. f. flitd^tnatf*. VI, 296.
<S. 76. Sngaben liber bni Bncd btt atomrtile: (£oa. Ill, 169.
Saultrba^, ®.6T. S. I, 3T3[. n. I. iSint ednnening anS iObtilonb,
aomit 4iei Ofreibai^ein gtmcint in |cin i^nnt, bci gSufttmann, Ut-
tunbenbu<4 jut ®t]i). b. Slti^etaafl )u fiugSbnrg I, 104; Sm Obcifonbt
»ff timm i^li^tn fl^Ab tin aigtn fpreng leftltin gt{i<Dtt.
®. 77. e. a. 32, 424. X. «. I, 686fi. SoU. I, 662; lU, 107.
S. 78. be IBette 4, 158. SaL Aitpiin I, 104ff. fUi baS Stn>
jdne.
®. 79. ®.« aSftfu* Subbenfitgfl (ju 2ut(lert tUm. Suftnt^t,
©tubien 11. ftriliten, aa^rgang 1879, @. 335) bag Stt^i Don Sut^ttS Kom-
itifc babiiT^ filler )u jicllcn, bag fuller bt^uftlt, btn $ai)|l aeF'^n i"
5«ben, bieftt o6et ni^t im ©inter 1510/11 mo^ Q6er 1511/12 in Worn
^tmcitn fci, mug oIS uerfe^lt ^iogtfleUt tcetben, ba mil leiite Si^er^eit
batilbti ^aben, ai Sutler SuliuS II. geft^en fiat. 2)it ^oti) bei aJtat^e^uS
j|l eint abgeleitcte nnb bit ^oii^itpcllt Z. 91. IV, 687 lann niC^tS bemtifeR,
ngl. aui^ ©riegtr, 3eit[4t. f. Jtit^tng^*. Ill, 197. — ®tt Srief bc3
1(jtlniue an 3d^ iang uam 8. Mai 1512 \tV £ut^uS Slwccten^eit in
Sittenberg COtauS. Anal. Lutli. 3.
S. 80. Sgl. finaatee Sinl. )u biefti n&t in bcr SESttmarei: eut^et-
onCgobe I, 8 Ft- ^oa bti SC^l^it bet von finaale in [cinct Bnegabc an
amtc, iutitt. ^4
Disiti.cdDi. Google
870 Stuntttmism mtb Ottodrc.
after eteBt obsAntdtttt e^ttft tnctatalns de iu qui ad ecGle«itm con-
foginnt, ^alK \^ mt^ M^ nt^t fibtjtuatn tSntteo.
e. 81. Stefltipinereottsr. 354 f. 8 Mentis SBritf6. I, 78. 104.
Sauteiba^ 103. Q. S. 39, 256.
2. SS. fiatfQi^: aRdan^f^oa,®. e. Siarmtf (oit^l flif on^ bit
@tdlt bti SSibmnne b(9 ^falmailotmneiitaTS TqIb impenste capiti tneo in-
gano impositnm est Insigne illad ostentationiB meae, be 28. I, 2^3. —
Lib. dec. 13. 145.
e. 84 fl- SiCOPt $faIimitt{t5Tttna (Me fogen. Oto|fen) in fc^Ie^tcc
ftenfc^ns M KBaI4, Sb. IX. Stit^m , InitiDm tlieoIo^M Ln-
theri etc. (H&lia 1874), Vrogi., btrf. Snt^ SUc^ ^ralmtnnnanma,
XVot. @tnb. n. firit. 1875, @. 175 ff. — D. 3Raittii Snt^nB Sltcftt 9o>
ttfnneett fticr b. $f., ^enutSgtg. Mn 3. fi. eclbcmanit (3)rteben 1876),
boju bic treffli(^ Xtbdt tea Oeiing, Snt^ nfle Soiltf. ic in Stub,
n. Ittit. 18T7, e. 584. ^ ^tt bit Senmttnnfl ScibmoimS @. xvi
fflr ti4^ bag bit ^fofftn al8 StUfoben <uif}nfantit fittb. @ie |Itib as^
bit citata anper pMlterinm (be 91. I| 47) ttit^t bit Koiblnitgtn, tvle
String nub Stibcmonn mcincn. @ie oxrbtn ftmtt bae{(16< ftin, UDionf
Sot^ nut btra anflbnid vide in ColL wnxt^ 8n( bit }utainintnfaf^enbe
ST^Stigleit, bit nebm ben Sotltfnngtn Merging, mib bie i^m »itllti^ boS
ai^tifltrt mib f^isttriaen <3t[^aft fcbim, mB^tt it^ ant^ bat Collector
Fralterii bejtt^tn. bt ffl. I, 41. S>ai wn eeibemamt anfltjoatitt CUoi
onS OlbtfDf) \vAS)t atrabe gcgcn fdnt QrllSTniig, benn ba OQkIo)) wnt
StBrnnbiitf \pM)t, ft^t man nii^t tin, nxinnn Snt^ fli^ sentbc lector
Paoli nub niift eittme^i coUectoi' nennt
e. 86. Op. V. arg. I, 82. SSaS ^ Ht^ im biicftm Bnfc^tnB
an bie QmiSfnuna uon jeinn eDrltfnng fiber ben nSmertrief etjS^U,
nit i^ baS tSefen bti (Sotteegemttigtcit, bit er WTl)tx ge^gt, anfgtgangoi,
btjit^t |14 o>D^I fit^n anf tine frfi^ere 3eit, anf ftin Stnbinm bt3 KSmtr*
btitft, bal bie ipfolmtntta^fnngen borontftttn. — Kot^ttDai^tD: !£. St.
Ill, 93, ugt an4 Santtrb. 66.
8, 89. Song: flngnflintrcongt., @. 262f. Anal. Lntber., p. 4. —
Snt btr 9Ioti) bti Std tnborf I, 19 gt^t nttintr Snfi^t na^ ni^t ^or,
tm ABpIin I, 113 (2. «nf(. 115) batons lidt, bag «nl^ bis 1517 nm
f«t* nnb er^ Mn ba an urn ein Ulftr gelefen ^t. %t4 ^t Snt^ ni^t
iramei biefc Stnnbe fcftgt^alltn: 3m 3a(rt 1542 laS er nm 3 U(r; egL
Analerta, p. 381. €tiIenborfS Ontllt bSifte ma^ifc^dnlii!^ tin on! btm
3a^rt 1517 ^nrmtnbtr etri^t on btn g u t jfl i p e n {tin (B^. 0., p. 113.
Q. Q., Nr. 5, EBttm. Vif.), Hwrin eS (tiSt : Stn6 tvnS tto^ effaiS boctor
aiOTtinnS in bei Sibtia, anf ba« doflcr ae^fft, leie n»I t^r fm bmb fe^t
legtn folt obtr bmb geltgcn^ bcr }ttit lp\t tffi tomb tipi*. Sab Diet nn^
Disiti.cdDi. Google
Vnmctlmtani imb 9tto&\t. 871
9f(ra§ SicendatnS Smsbotff tn tShtBrtde an fl«tt boctoiffl C<tr(^bta. Saxt'
Pobt fott ift bit ^axffoa fritter ^prAtnbnt jn OtTomnnbt tnib ctttlommcn,
bitfer foltt uo^t emt rin$ hffcn, bit Ivril otn boctn SXattitme bie Iclblge
^nbt iifft, to I9P tfr vmb «Itr. —
OibtnSt^^tigttit: angafHitncoiiar., @. 262. tin ben. fienlxiit jtt
Sieitint bat Somcian, 0aft>ar ®fUttI (^aUc 1882), @. 20.
e. 90. be IB. I, 20. 37 f.
e. »1. bt SB. I, 17fl.
«, ffS. bt «B. I, 19. «8l. bajH SXnlf^t T^oloflle, ©. 76 ff. ed.
^frifftr (3. Stuff., fflatetfltoj 1876). — ^triua, ©it aF?ij|Ht Sut^ttS hn
Sjifammm^iiflt fthttr I^ret. {&ii))lB 1879), @. 52 f. bt ®. I, 34. 46.
259, 'twlc^ astltf, ttit «Bfttln, ©. 381 ri(^tfa fieratrtt, tn* gtfi^ja^v
1517 tt1)ixt. Xattin in btn ^ebigttn cititrt: Op. tot. arg. I, 213.
UrttU ftbtr i^ti in btn Bewl. dispnt. de viit. indnlg. ibid. II, 180.
Qbtc btit crptn SiTiid btr ^tc/ioaia btntf^, ben StiflUa I, 116 (onbtrt
2. Stifl.) nntid^tiatUDtife tM tA^t mt^x bui^onbtn angftbt: ¥litt, OKtr bit
bttitfifrt 3;Vo<09u in ^eitfc^rift fBi tnt^ttif^t r^tsalc 1866, &. 58 ff.
®. 95, Snt^e ¥tebf8l«: Op. m. tag. I, 26eq. flStt ben 2>t!(i(og
in Op. 12, 1. «8l. ?»fi^tT, StforaotiDirtftftcn I, 578. flStt bit 3iil-
felgt tpiitt, 3eitfiiir. f. qjtottfl. n. flfn^t 49, 361. Btt €5«*ttiS bev ?pre-
btattn abei btn Sxlaloa am SRat^Iaetase 1517. ii\i^tx I, T25. Q6tt
bo»«otminftt: S. S. 21, 156f. flotttrau, 3o5- aaticola (Serliit 1881),
€S. 14. 3n aafiHn I, 120f. bie ©tri^tianngen Don flttaalt ttt 3tit-
fttrift far tut^rif(6t T^al unb Rit^ 1876, @. 333. SBafi Citt^tr Wt
decern praecepta nti^t ftlbf) ^ttonefltgtben (at, bafDr f^tint nilr tininal
b« Sftanacl itbcT eintritnng gu \Vcti^ nnb [obonit bn Uin^b, bag (le
taltinif^ tifi^itnut fnb, »ii(itiib fit boc( Sut^ ou^ btntf^ iiftbti>
atf<!(ritbtn (attt, itm fit jum Gh&rau4 bri $ttbiattii Utnstnbbain jn
na^; t>gL bt KS. I, 61. Sgl. ittnttbingS ASfttin 'I, I33ff. SSojit
bit amn. @. 783 unb AnaaltS afibrud bet @tntiont in tStimam 9lu8*
goBf I, 18f. 394f. tlbti (Snfiata ¥«big(n tu Iratr 3tit BanttibailS.
®. 66. Son. 3, 118. bt m I, 14. Sitatc: O. @. ®c(mibt, Snt^ttft
Selonntli^aft mit btn alien fftal|irem (Seipjig 1883).
e. 94. ^ttbigttit. Sigcute Urtcil borlibn: bt IB. I, 61. — Op.
T. arg. I, 87. @ef1nnnng 67 ff.
a. V3. Boramnmen^eit: I, 74. Op. eieg. 12, 6 sal- ®- '2.
S. 98. Sigtm tStfa^mna : @. 74 ; baftlbp au^ atsm bit metaphysi-
caotes potiua qnam theolDgizaoteB. @((rif tflubium ; XII, 194. ^tiligtn-
HKK^ning: t6b. @. 28 ff.
e. 99. ffimbfSnaoiS: @- ^3-
24"
Disiti.cdDi. Google
872 Inmcttnnstn nub Samfc
£.109. S:iasnib«®4»a4tii: ®-35f. eifibnf^afUit : e. 44. 46.
Solltn: e. 49 ff. SB^mcB: e. 53. Oat. aui^ but SJtiiiU can Olbcta^) bet
£llatfel, 3>it annadnc bet ebong. (BtaubtnebtkniUnlfite in ^itbe^m
(^ilbtS^ira 1842), ®. 155 f. Op, v. arg. I, 119,
e. 10% enBt)|aImnt: e. %. 87, 340. iSTf«ateit iUif^en SRUtt
SnSq be e. I, 52 tinb Snbt tt^rn be 2B. I, 54 tfi. 259 (ngl. SSdm.
Sneaabe I, 1&4].
e. lOS. aripotriefl Op. ei. XU , 197 unb otfent^atetn. be «. I,
S5. 40. 54. 57. 59. 72. 84. SSi^tia au$ Op. t. ATg. I, 74 f. l^gt.
noieiMnas g. ffii^fi*, Snt^er unb HtipoteteS (ftitt 1883).
®. 104. DiSputattonen: Op. y. arg. I, 315sqq. be S. I, GOf.
de vera et £alaa paenitentia: be SQ. I, 34. i^gcn bie Sc^l^tit (atU jii^
Oui^ f^on !|JeiIican eilljit. Sgt. S^ronicon ed. iRigsenbai^, €. 36.
®. 105. amSbtif: etiib. n. flrtt. 1878, @. 696. etiolatlii, tigl.
mcfnm Urtittl in 0«iOB< Slealencvdotiabie (2. Safl.), »b. XIV, e. 449.
&)Httatin Q6a Snt^ itn 8rttfe an Sang Qninto nonas Hartii 1519,
(U^ W fflalft, tiftoril^ 3tltf^(t, SSb. 41 (1879), @. 243 anra. —
X^. gelbe, Sntbi. bcr CBtifc (60. 1881).
e. ie«. ®i^enTie ericfb. II, 7, Sef. €. 33. 27.
6.111. Z^a )u fi^ln: US'- ^anllen, gronrjutts Stcu^eiDm'
fponbtn] II, 844 f{. Slanle I, ISOff.
9. 113. »anlt I, 136ff. Suttee ttbtr eteutn: Op«ia eiegeUea
Xll, 101 u. 5.
9. 113. ita X.: @icsoioDiuS, @ef4. b. @labt 9)om VUI, 2tS.
Konit, ^Ji^e (4. Sinfl.) I, 72ft.; Suniit Mn *i(a: Wantf, ©efi*. ber
tBhi. unb gerntan. ISSlhi, Qb. 33, ®. 267f. 2T4ff. £t^mann, 2»tS
¥i(ann Sonjil (BteSlon 1874). «id|*, 3ii(men. unb bte ©iflnbuufl b.
Citt^liaate, e. 234. Satcranbnjil : bieeinsf^enbt 2)atptllnnsbei3ltanttn'
bxtiftt, Aat^ol. Wcformotiim I, 88ff. — !I. SSatr, Hbei 3Ka^miIlan«
gJer^attniB lum ¥a)>fltnin in @i^nngS6et. bn Bttnei Utabcmie. $^if.<4iP-
fltaHi XU (1854), @. 195fi. 409f(. 2B. BB^m, Oi anajimilion 1511
$(i))|l uerben molltt (1873). 9. ffleb^aibt, 3>ie Oiabamina btrbeuift^n
Motion (Bitaiau 1884), @. 76 R.
S. 115. Sum fatcKintoniil vgL ©t^euilS Biiefb. I, 129. Suiter
fpatei im (KaCaleibi. Ill, 326.
S. 116, SJgl- ®4«u:I an @palattn I, 149. Datum NOraberg ad
nonam Colendas Majas, quu die tota aniiiio aptavi me veatfas Teliquia»
coDspicere. 3>ann bte ^aTQlteciflil^e @l<IIc I, 148. ChrlBtoffbrnm re-
fertnm reliqoiis eti&m incertiB ao indulgeutiis uuignitom detii-
derauter exspecto, modo Utteras publicas eeo. tcBtee adferat. Mes
Disiti.cdDi. Google
anmRtnii^n unb Scutlft. 873
opiDione ai qnu conm imagine taDtnm orsvetit indalgentias coD&nnat&a
aiBeqaetar: quod si its est, nihil aanctiraoDialibna gratias donari po-
tent; gracnUtiBi stDroatlinqne , nt ita dicam, orabant. — Sgt. fcmn
Mflntt I, 163. 169.
e. IWff. «9l. bit M(atMttt mat son aampff^utte, Uniwifiiit
ffirfurt I, 79f[. 226ff. ©ttong, Ulri^ Don ^uttei (2. anft. 1871).
ftrouft, 9cItnS Sobannl ^ue (eot^l879). (9. Soigt, 2)ic ISiebcc-
cnxdung bte tl. HltntumS (enlin 1880] I, 48 f., on^ bit aiCnt SJar^cniuia
bci $aatn, XJtntf^lauba titttrarif^t unb itligtStt Str^SItnifft 11,323,
be|1en StuiltiluiiQ ficili^ ojt fi^icf \% 3)lc EilUiatut U&tr Siaemue i\i
1866 Bd g, 2. ^offinotin, Essai d'una liste d'ouTragea et de disBer-
tatioDS concerDaot la vie et lea ^crit^ de Didier Ersame de Botterdam
1518—1866 (BnueUfiB 18G7). Seebohm, Th. Oiford Reformers John
Oolet, Eraamns and Thomas More (1. Kufl. 1867; 2. «uf(. 1869).
@tt4att, Scatmue »sn 9ti>tt(ibani , (tint @ttl(ung ;n bti Sii^t nnb
btn (iri^li^fn etutgungtn ftintt ^tit (iti^tig 1670). Durand dn
Lanr, Erasine, prfcniaenr et iniitatear de Tesprit moderue (2 vol,
1872). Drninmond, ErBflmus, his life and character etc. ((onboB
1873, 2 vol.) Sta^tlin, n., SraetnnS ©ttttung ;ni Mtformotioit
(6af(l 1873). Saringar, EnwmoB over nederlandache Spreckworden etc.
(1873). eiS5eIin in X^l. ©tub. n. ffrit. 1875, @. 755ff. Viacher,
Erasmiana (Caftl 1876, 4°), Nive, P. Recherchee sur le aejonr et lea
^Indea d'Erume ea Brabant. Lonvain 1876. ASmmet in bet bcutfc^K
adstm. ^iogx. TI, 160Ff- ^- <St5^ttiii M ^riag t^. (JncvIloiiSbtt
(2. Slufl.) IV, 278t{. Soramitt, eiftunflSfitr. btt SBitner Wabemle
ti^il'l^iil. Stl. 72 (1878), 372 ff. Son aaefU^ili^tiiauetaflunacn tommen nttat
Kanle ron|l ncc^ ^an^tlfi^lid^ inb<trac^t: SatiMtn, Xait\dit <Stfi^t4tc
II, 5 unb aitaurenbrt^er, ®c|4ii^u ber tat$. SIcfonnattoB, 1. SSb.
(KBrblinatn 1880), @. 119 f.
S. 133. emu bte Stmt>Mtn9: SSiStoioatolf, Satob SBiinfi^t'
ting (etrtin 1667), ®. 130ff. Kcu^Iin: E. ©(igti, ^a^am Sleu^lin
(Etipjig 1871). ©ttflu6, U(r. ». S>iitttn (2. aoft., Sdwia 1871).
S. 133. Cremana, De Jacobi Hochstrati vita et scriptia (SSonn
1869). atauie, Mu8 «■, ®- 160(.
S. 186f. Anal. Lnth., p. Saq. bt SS. I, 7. StRU SeiiUn 'I, 787
in btn anfoiia 15U ju ft&m. Uiltift ttbtr ffiraemnS : be S. I, 39 f(. 52.
^tunb[4a[t{4Iiegett ter Qumani^en: ftnaalt, ©i^tuils Sritf^u^ II>
2—12. Anal. Latherana, p. 4sqq. fiut^nS aGncigiina bogcatn u. 0.
be ®. I, 60.
8. 138. gUt bit borttformatoriHt Htlogl^torie vg\. Amort, De
origine, progreaan, valore ac fracta icdnlgentiarnm. Venetiis 1738 nnb
ntuKbinaeSrattt, Sul^xi 95 X^\m nnb i^te boatnen-^iporiltStn SorauB-
Disiti.cdDi. Google
874 9na»tiuiB«i unb S3tu>ttft.
feQungut (Ostttngen 1884), befltn ]t^x flcigigt tAtx alCiUfi^dlc nsb iri^t
imtntt ^i9oiit<4 funbltrte Sl^ftcnialiflcnins dnci cinge^bcn Atitit. ttboif ;
botut 8ut^ fctbfl in Un @tniu>iicn op. var. ug. Ij 1658qq. ITlsqq.
lT2Bq. 3i>6. u. $alQ In metnet bcutf^m HnauflinciMigr., e. 185^.
e. 131 f. Qbcr SlnsTine aedtn ben KblaQ bgl. $01^ In tndnn
aufiu^intKODBnao^Dn, @. 183ff. grtt^n SMSfft: tBb. nnb SSinei,
gi. Zt^d, b(TaUaet)i:tblgn(Sianttnbtiai.®.1880),@.4ff. QberSan^t
bon Sftaln): aftoi}, 3ac., S>tx fiuifQrft flarbinal nnb lSt]Gif<4of HHxtOit U.
(m&aiita 1865) I, 75. QEti ben BblagUtilrttb: SBintT a. a. O., @. 13f|.
3.133. Ubti ZtQtt: SBiner a. a. 0. Sai^fei, •Sctc^it^CSqncIIcn
flStr ben attafitubiatt a:(()d Cannafitra 1877). iRSmift^e Mettanatn:
®[3nc, XeQcI unb Eut^n (®ocp unb 0[))t 1853).
S. 133. %I. bit geamtclIigEn ^gemngtn bti SanFfcn, 9n mdne
fliUiler (188S), @. 69ff. nnb mdne attttn^n bd @<^fti<);, Z^ol. iituxaxax-
jtltuna 18^. @- fiU- ZtltHa @crmonc bd £ifi^ei, ntfoimattonsolttn
I, 414Ff. sole Utenia man im adaemflnen bit in bet abtagEnKe eoi-
lommenben anObifide bcT|tanb, baifibcr ua^ an^ ^ni RSiicl an X^. 9XIln>
jet, mitaetdit Boa Bamerau in 3dtl*r. b. ^"JWrrfne XII, ©. 641 f.
bat. beutf*e etabtt*:oni(, 5. Cb., @. 195 tt&er ben aStafi »«t 14.W:
baS at>IaB »nb beraebnna altei: fSnb fjttn unb fi^nlb. iSbenfo D^ne tDcitetc
GiKSnina btjilsli^ b«t AttuaGone bon 1463 in bei Slaabebnraei @4B))|>en'
i^xonil: 3>at aflal ttoS ban t)tn nnb bon f^nlt (ebb. 7, 467).
S. 134. Paltz, Sopplementom Coelifodinae Sgn. F. (au4 )t{it)ben8
n. nat^tele 17, 455 f{., meine auauftlnercDnai. , @. 176. Srn Srief
Xt^S And. Lnth., p. leqq. ^^i. auH) }n Slaqiminb: Sod, ^onntnn-
9iaa«f<^< ®ef4- ^' 1^03-
S. 185. Op. V. arg. I, leSsqq. 1828qq. (ajlit flBptin 'I, 783
anm. 151 ine 3a6t 1516 ju fe^n) @. 176.
®. 136. !ut^» Qbei lene 3at: S- a. 26, 50ff. be 3S. 1, 113. —
ASmei: a. a. 0. Qmfa lib» ba9 £niben bet bomatiaen abtalpiebign
U 3att(I(n n, 77.
®. 13$. Siat- ^ittju aaii ®4turl, bd ftnaatt, Sa^Tbfic^eT bc«
btulf^en Sln^e (Sdpiia 1872) I, 112, ber nur ^inri4tli>$ bed Snitas*
int. ®« 31. »« rin ©onnctbenb. S9rit| an aibrei^t: be SB. 1, 68. —
an^CDBlnS Bd Seafiel 15. — be SB. I, 120.
e. 141. Seibtdtuna: be m. I, 73. 76. @4eurie SBnefb. U, 40|.
qntts nostri tradoieie II, 42. 43. C. Nozel tradniit.
e. 145f. X. St. U, 421. Saotetb. 18. SRnt^ct, flue bem Unl*
uetfltSte' nnb (Belt^itenttbtn (Stlonatn 1876), @. 192. ^enntann,
doonm. litter. 166f. IS. ». U, 37. Se SB. I, 73.
Disiti.cdDi. Google
anmntangeR Bttb Sctorift. 875
e. 144. DSiXin (2. 9lu|I.) I, 180 ttinunt an, bag blc StStf bt«
ftutfflipen biefon fccn ,9ritf, bie Sfcfett unb jcntn Smnan Bnt^tre" ge-
f^idt ^hn, unb bentit ^ babd anf bie> inUnflantc Si^riFt^ad 5ei
£i)inei, ®. 148. SSon b«iit Vriefc {lc(t boit biiett ni^te; bie SlStt
fc^den wttoltal nnb conclnilon". S)cr ihnrfftrfl fenbtt bctt „Qaiibc[ famtX
atticcin bi>(ition vnb trattat" naU) Worn. (3><»auf begiebt M bit %(-
mattiitg XcQctS acfloi ^HAi btt Siil^ti II, 568: „fo bi>^ ^o^ bmanatt
iSTjbifcbof lntn 6c|ltCCt ^at ju citieren nti^t \it".) SBwn rt ^ier ntC^t ^cigcii
fDQ ,,i[ttiteln posidoida" ibtntif^ mit SonOufUn, fo bSttcn nit ft^on bid
@tiide, in benen o&cr Dott £nt^«e SSriefc nl^t bit Stebe. aiSa4 im cm'
gtlnen anger btn a:Mt>t batunCei jU utrflc^en ift, ucig {(^ nii^t, boc^
mSi^le i^ mcinen, ba^ iDtnn bei £uT[ftrfl ongi^t, i^tn ftttn Snitttilnngm
eon unf^idiicbcm ^nbdn unb KAm btr Sommiftan gtntai^t twrbcn, bftf
btn 3u|ammen$aitae nai^ no4 nUbt mit Slottocnbigtcit auf £ut^9 Srief
JU bc)ie>ea i{L 9Ia4 ban Singangc bee ®i^P!tbtne SCbn^tS gn f^lttgtn,
bat ee fl(b in bem ©c^Ktbtn (eintt SStc aui^ gai ni$t um tine ein[a(^
2B«itetbefi)[b«una boa CutbctS @enbnng on aCbni^t st^anbelt, fonbttn am
tintn fttbflSnbisea btnnncinenben Seri^t btr StJUc untti Seiffignng btO
Snnasemateriaie. aSie bem abet aoi^ fein mag, fo ip baiaus bo^ nft^t
gu t^litfitn, bag bci @ermon oom 3blag, bcr ctntn bcbcutcnbett gottft^ritt
segenflbei ben £^c|en aufmeill, bamolS i$on gefc^iiebtlt gttctlcn wSxt.
Sine bt XQ. I, 96 bst. mit I, 71 (toiUl) It&tner SStitf, uie aiv^ S&fOia
I, T87 anm. ju @. 182 btmti^t ^t, in ben aJIStj ju feQen ip) cigiebt fii^,
bag Zaif)tt 9nfana SRStj fii^ fij) mit bei Sbfiitt trSgl, einen beutfi^eit
@tnnon )n f^ieibtn, benn (in <&iutib mit AnaoTt (SJeimairet auSgabc)
I, 238 anjune^mtn, bag bamit ,un[et ©c^Tiftifen fi^weilid^ gemeint fei",
liegt ni^t aox. 2)aseaen fpiicbt folgenbt Skiglcic^una : be SCSette I, 92.
Secmido de firtute indnlgentiatmn quantum Taleant Haeo res in
dnbio adhac pendet et mea dispntatia inter calanmiaa floctuat: duo
tamen dicam piimum tibi soli et amicia nostria, donee les publi-
cetnr: mihi in indulgentiia bedie videri non esse niai aDimamm illa-
uonem, et nihil proras atiles case mei Bterteatibns et pigris in via
Chiisti (Dgt. ben gonjen Srief mit bem ©ermnn]. 33a)n on« btmScmDn
e. a. 27, 6. „abtag mttb jn aclaflcn um bet nnMUtommen unb foulcn
<S^iifttn tDiQea", unb uieitei nntra @. 7. „&ig bie [aulen unb f^tSferigen
€^ri^ ablag loftn." 2)ie bcntH^^ eeiugnabne an[ £e^ £^|en ure-
rSt n. a. Sut^ 9. @a^ mit feinei SmSfinung bet poena medicatira unb
satiafactoria (uen btr er wx^ ni^t gefproi^en ^atte) bgl. Xe^ell 14.
nnb 71, S^le. — Suf Sutlers SStrmon antffiortett %i%H bt(anntli<b mit
ftinei SorUgung (ugL be B. I, 123f. l!Gt4cr I, 484ff. Um ©(^luflt
btritfben Knblflt ei ttft bit jwtite %^t]tjiiti'fit, itbti bit ei )u
grantfnrt bi«batitnn niU, on (81I[4er I, 601 »»(. 517), in berttt
50. X^t <r anf btn „beutfi^ ^trmon" ^ng nimmt. ^itma^ iff (nof,
Disiti.cdDi. Google
876 anmnhingeit nnb StMtife.
tcit i/b it<4trligli4 fanb, f^DP dxiut, Zttjd, @. 104 btmoH ^t) ble
libli^ Satitnma bti hbtmtt &attaia 1618, JUftlht I, 181) trrtfitnli^.
ISia Hajl^abt tm 14. 0tai (4ott bit 47. nub 48. X^e bcr iuettcn Kti^
ftnnt, (Olearii eeiiniom utiqa., p. 27) fo mttg fit Bnfatrg 9Sat f<^
auflgtgebtn wocbcn fdn. Sci fiot>f bcif. ISgt b«t Sag b« S^ifl^iiitation no^ nn*
Stftimtnt, unb Zttnl ncnnt fti^ in bcibot Baccalaorens. XBit |lt^t tS ba
mil (einti: ^totneiioti? — ©tgtn bribe (Soil^ung nnb jiodtt 3:^ri(Q»i^>
wtnbtt fli* Sut^tt in btr @*riji „gieiSttt bt§ ©timonf (S. a. 27, ©. eff.),
bie ws^( Snbc 3nni obtr anlang 3nlt gef^rlebre. 9?aA btn e^Ing-
brnitttttnetn ju uitrilm, ftanh bit StefHitatfim £t^e — bie vicUfl^t
fl&tt^aupt nit llattacfunbtit, — nei$ tai. ~ affit Sij^of @cnltetue nn^
?nt^ bnmaie mt^ifoife lomftionbint ^abcn, bcnn bit von i^m <S. S. 26,
52 tnnS^ntt SDo^nung tann nic^t ntit b<t bur^ ben Vit wn Stl^tn fiber-
6tac^ttn ibtnlilijiKt ottbtn (gegen flspiin I, 174. 181).
S. 147. lEin ntuei Srtag ]nr gSibeiung b<8 9bta||(« in @ilb>
b(nt[4Ianb uonfciltn atbxti^CS, 9nf. 3iintiar. ^enmann docnm. 167-
S. 14S. Uber Senntb Btmbina i>aL bie auefa^tUi^ Suff^^c ten
SCreiUttmSUer in Sat^oUC, 49. 3aVe- 1869. Ubei £ebt» ^lift t^c^
bstigc annt. — geinbf. Uiteile: be SB. I, 92. 98. 76.
®. 149. *@ttn(rn ic: be O. I, 78. 92f. 128. ©Inbitn nnb «t-
briUn: be SS. I, 88. 90. 93.
€. 150. be 20. I, 71. 99. 109. auf bti flanjel; IS. «. 18, 210f.
StimDn GDn 96Iag nnb iSnabe; 6. a. 27, 4. fiber bit 3(!' )»^ CTf^etncnS
(le^e 9nm. ju ©. 146.
S. 151. Sermo de pocDitfntia: Op. t. arg. I, 331 sq. Strife na^
$(ibetberg: augu^ntKougT. , @. 313ff. be SB. I, 98. ffidS greunblt^aft
mit SutSet: ©i^furiS Sriefbu^ U, 2 — 12. eurl^oirbt 5. bt SB. I,
55 Bfll. aSgei:', Sarlflabt, ©. 11, nnb SBiebtmann, Dr. 3i)>. ffid (Me-
Btneburg 1865), @. 75 f. — bt SB. I, 101 f.
e. 152ff. bt !IB. I, 102(f. lllff. Solbe, anaufttnetcanateeation,
®. 314ff. !Biebutolion«t^|tn: Op. v. arg. I, 387Bqq. ©oju bie ttjt-
Iritif^ Semtttuna bri fliipiin I, 788 anm. jn ®. 187. ^artmnntt
nnb 3!ia<i, 3o^. ^renj (Hamburg 1840—42}, ftbcT eiUicanuS cgT. Stig-
aenba^ in ^etjog *n, 476f. eifttroWrjufamnienpdlpna , au^ nene*
Ubtt (. asibemif bei ©tibtmann, ©Inb. unb flrilHtn 1878, ©. 699ft.
CaTtmann, ©<(»)>[. 1870. eeiSflli^ (riner anuxrcn^ ual. SSttl^ In
®VMS ^iMf^c d»t[4i:., Sb. 26, ©. 387 3n Suljte t-gt bie fidlit^
unaenQgenbe 3}tenogia()^ie bon eauni. getnctAnal. LoUi., p. 78qq. 11.
ilrafft, eritft nnb 3)otnntente, ©. 16. Sag on^ fSenctSioiiS Eint mu
StQinbtrg anS in ^ribtlbtrg witi, eigiAt bie fil^ee ban tnit flbtifel^tne
©((E(t im %dtfe Cut^ an i(n I, 130: Dominas Doctor IseuceDsis
D,s,t,.cd%. Google
XiuncrtUDgm unb StUMifi. 877
miait ad me liteias .... longe KcrioKB, qnam eas, qnis in capitnlo
coTAiD andiebu. S)tx 9n<bni<I In capitnlo ip meU nut )(itU(^ ju
ftfftn, na^imb M 9iif(nt^tt< pm fla)>ltd in ^ibcIBerg, ntc^t ain, bag
is btt 8a))itfUfIt}itns iattx 8rief Mtltfen mutbtn tidrt.
$. 155. Resotatlones disputationnm de indalgentianim virtote:
Op. V. ar. IT, 123. 2^ Jtolbt, Sut^trB ©tettung, @. 17[f. gBr b*n
aitnrf ail* JtBpitn 'I, 190 anm. 3nm SBritfe an ®cullttuB U SS. I,
112 erganjunant 6ri ©elbemonn, Seltfi^rift fflt ^iporifi^t I^toIoaU
1874, 6. 116.
®. 15$. ti6« bie e^ronstogle bet St^tfi^n Si^iift fic(e bte 91nm.
}u ®. U6. STd^eit M etmond <S. a. ST, 87 jn Qtf: aBiebemann,
6. 82f. Sat^erfl apcrieten 6tl ?3t*tr II, 33. Op. var. aig. I, 406.
be £3.1,125. e^cutl iihtlSde ®c^rtft M Snaate II, 45. 47: quae de
Maitino extern poraliter sentis.
S. 160. SBttttr ®. 14S. Sdijnne^tn, bag m^ic^t fclnc tt^^t
fialb auFgtgcben ^&e, n>ie 99If!t {QinfU^iuns btt HtfonnatiDn in bet
©tabt ffllogbetnrg [magbtfiurg 1878], 6. 8) mtlnt, tiegt tetn @ninb cot.
Irafitl I, 288. Z. St. 3, 197. ft6« ffiabtltl BtnetnS sgl. S^. Itolbe,
3titf4Tift fitr lttr(4tngtf(4i[^ U, 472. ^dtriat im ftDjtg Keui^tine bei
Ofigei, 31ui4Un I, 18.
S. 181. Srfle (StttS^ming btt ©(%ri[t be( ^rieiiae am 8. auguji
1518. bt «3. I, 132, benn bit btibtn Srltft I, 83 (ogt, novas larroB)
ge^Stm taS 3a6r 1519. SiflMjlert SHotog: Op. v. arg. I, 340, Bgt. boju
finaad in bn EQMmat. auCg. 1, G44.
®. lea. StnttuB: 3titf$v. Ittr Sit^tngefi^. II, 432 ft. augupinet-
cODBttaatlon, ®. 318 ogl. 411.
®. 163. be as. 1, 129. di ip jebentaM ju Itfen fiat voluntas ena
eaocta. — ©tgtn gljlB. ^littiaa: op. var. arg. II, Iff. Sitira. auBgabt
I, 643. bt Sffi. I, 131. 133. 135. .Salt- unb aBitftnfop^ip: Silveatriun
vere sUvestrem et oampeBtrem Bophlatam 2)t 3S. I, 135.
S. 164. Sermo de viitate eicommiinicationu : Op. v. a. II, 306.
£ia)u be tS. I, 130. 134. 137, Vgl. ScfUin I, 211- CitS im Xrjte ,unb
inglti^ beffen ge^Ibatliil ju bt^aupten".
e. 165. Stt^btunsen mit bin AntfQtfltn be SS. I, 131 ff. SutI-
itaxbt, ®. 43.
9. 166. nantt I, 216ff. ti6et bit Stt^anblnngen in augSbntg:
3ont|en, grantfutM Mtic^ecmefvonbtnj , 2, 2, 963. flnnart, Sa^t-
tllcbtt bee beutf^en Sttii^ I, 118. esding, Stti ab^blnngtn ftbet
ttfotmaiii>n«atI4l4tl. ©fttifttn (atipjtg 1858). ©aj" fflnift, W 3Ai\il^-.
41. «b. (1879), ®. 229ff. atbHtbt, ©tawiinino, ®. 80ff. ffitnn
JIBpIiR I, 208 Mn b« Cnitnnima bt« atbte^t son fflloinj jnm Sartinal
Disiti.cdDi. Google
SIS aniiKTfauigat unb emctft
fagt, fit fti bit ^Iiffle SiRJiruni; batfi&ei, uie jn btn 8e|4iilbignnecu,
ii>eI4« bieftt ntatn bet mug^nbeU trltibni raxtitt, bei ^}at>p fli$ Dcr-
^olttn toitit, fo ^altt Ui tat flli imii^tlg. Si^e aaxm jold^c St-
f^ulbigungen btx^ no4 fc^ umtnitlt, imb jutUene Ugtt man in 9{am
tDa(tIi4 btr ©tu^e ni^t due fol^ Scbeutima M, bag man glan&tt, ban
<£ijbif4of dnc foI4c C^nQurKSnuiB iibm ju mfi{ftn. Xu4 bermas Ufy
tea bet titttrlic^ unb lomanlif^tn SinntVott bet AoifcrS in fdntn
^ngtntnsen flfitt Sutflti nnb ftincm @$rdbai an ben $a)>p (op. w. arg.
U, 819 eqq.). loit SB^m, ni^tS ju otaincii. 3n Kltntiag iDOOte man
wilfm in iUina f&vorem Bcripaiase Ccsucm pontlfici maiimo, miror
tamen com ceteri Bint desides magis. &^tu.tl an Qlfoiatia 2. DfteStc
1518 bei Snaate U, 61.
S. 188. SndbuK^tl^n: be SB. I, 136. 138. 140. 141.
e. 169. an etonfilb be S. I, 137.
®. 170, ©ttofifi. ?Ioi*bnid: »tief CofltoB be SB. I, 93. — Curt-
^aibt, @. 4. ®cuttttnS, Annales EvasgeL decas pr. 1G18, p. 32
(Settcaboirf I, 176) Oaum, l£d))ili) n. encti, @. 41 ff. Si. b. ©tOHtiiS.
n\^tx U, 446. Son. II, 176.
S. 171. S)ie aSa^anbluuflcn b<4 finT[flt|lai mit Saieton nwreo
no4 iiic^t JU (Enbt, ale btr fintfflift auge&uig balttg. am 23. ectitembcr
f^ricb @talatin on ®4tutt con Sotiuig au8 clntn SSiitf, btn biefet nt^t
ci'^lclt, ftbec auc^ ein )tvtitei£rief bcertl&cn, onf benSi^turl ant 2.0Ito6tr
antuottctt , tann Sat^e bcabfi^tiste StcVt aoi) nii^t tneS^nt ^a6tn.
e^cuTU edefb. II, 50 f. Slag man in tSitteuGeis am 25. no4 ni^tS
uugte, ngeben bie bdben Sdefe ber UnictiiltSt eon bielem Slatnni. Op.
V. arg. II, 361 Bqq. abet nnmiltelbar baronf mng bit Sntl^dbnng tin'
getroffen fan, ugt. btn Srief bcfl Sutfftrfltn an Xaiitx, Tffitl. @tnb. nnb
fiitC. 1682, ®. 692. ZEiemt QSrigenS Sut^t f^on am 29. in Stimar
)>»biste (op. V. ai^. I, 226), mug tr f^cn boi btm iSintteffen bet Snt'
fc^tibnng auf btm ejege genxftn fdn. Q&ngtn) uai ^Et^fleincr an '
@4enct Stf^itlt. ledefb. U, 58. Sag Sajctan 2ut^ onf eigtnt SoO-
mot^t l^ia na4 ansebnrg bernftn, d>ofl Jtsptin I, 216 ale mjlgll^ an-
ntmmt, ^olte i^ ni^t fltr »a6tf4dnU4, bagegtn be S3. I, 169: ad mui-
datnm sanctiaBimi Doraini compaiuL — Stibtmann, Snt^br. 1.
Ubtr gii)f4 bgt fiotbe, Analecta Lnther., p. 130. 158. Kot^, auflt'
bnrg» XtfonnationSget^i^tt (ilKIla^en 1881), @. 106ff. 125 nub eftn.
Sleuttbingi UTtnnblii^ bei Qbti^aib ®4iett, edtifigt iuc ®«f4t4te
btS SatmtfUtitio^xe unb btr Airt^ ju et anna in augSburg, 3^441-
bel (ipn. Set. f. e^uabtn nnb Weuburg IX (1882), ^ft 3, ®. 327ff.
angnjltntrcongr., @. 319.
e. 173. angSburgtr Scr^btungtn: be ffi. I, 142—167. 176ff.
@4tnTie eiicf6. U, 51f|. AcU Angostana, Op. t. arg. II, SiOsq^.
Disiti.cdDi. Google
flnmnbinaai unb Sendfe. 819
Si^i^et U, 136ff., baju bci edtf daittaxit an bea fiur[ai|t(a U, 40&.
Sic fe^T snilann Sif^itbcnbnicdtc Coil. U, 175. <3. 9. 64, 86If[.
<3ii» cSfligt ^aimonifteniBg btr in SinjcT^etteit Biclfa^ ftbwcii!(|enbtn Sf
rtt^te ifl ni^t raSaU^. ^I.- oiigtibcm SbtgnfUocrcongi. , ®. 319 ff. 411.
443|. X^. fiolbt, &it^tt« ©ttllnns in fionjil snb Ain^, @. 29f. -
eoieton: BccKbeiti, Bibliotheca maxima Fontifida XIX, 443.
nei, De ooUoqnio AagiiBUnoLiithericDmC^tano(Iiipfl. 1732),p. 12eqq.
&6ti {cine Z^eologte cinigtS bti £5mmei, 8oitii)Kiitini[^ Z^toaic,
e. llff. SSgcr, £« Jtam^jf Saittanl fltgot bie Int^rlfitK b^mfoi. in
Btiifi^i. f. (i^or. S^l 1858, @. 442ff. SannS, 2)ci ^^ nnb ba<
^onitl (!nt>iia 1869), @. 897. 401ff.
®. 178. Eie Don SKijIoninfl ©. 33 mitgettKtt Sufitmnfl bt8 So-
Jctati $at t<^r uiele tnnne Sa^rf^edtli^ttit, obex mtt boQet Si^^tit
wage Ul) i^Tc !Rt<^tiaIciC ni^t jn bt^au))tat, ba SR^IoninS nic^t anacnjcuat
nnb feine Dudlen unS Hi^tt noA unbctannt (inb. — @tautiit an ben
lEnrfiiiilen : Suguflinticongi;., @. 443. 3>aS wdtcic ®- 321.
S. 17». Sit 8rit|t on «oj(tan 1, 101 ff. Sm 10. Ottofiet (I, l«f.) :
nam certnm est me appellatoiam concilium fatomm. ^Caaea^li tan 14.
@. 160 n. 164 bit SfipcIIation an btn ^fl: SBfi^ti: U, 484. Sat- >»>e
tiatne Uttttt in btn Acta Angnstana, p. 385.
S. ISO. Seiatunatn bti gieunbe: finaate, Sa^tbb. btS bentf^en
»uc^ I, 125. auaujtinerconsT., @. 321. be XQt I, 166. 169. — ®tub.
n. flrU. 1878, ©. 706. 3n Cut^trt ^Jftrb bfll. bt SS. I, 279. — SDtt»
pSpfUit^ ©km: £a[c&tt U, 437. Op. ■?. wg. U, 354aq. 3ut Sonlw-
Mtft baiObti: Xl). Solbt, £ut^ere ©teUuiig ju Sonsil nnb 5Mi4t,
®. 115f., boju e4(UTl8 «ritf6. U, 62. auguftineKongr. , ©. 411.
SB^Iin I, 799 aunt, ju @. 233. 2)aata«i anc^ idjt voi) aJlauieii>
6re*et, flat^oL «tf. I, 391.
®. 181. ffiitbtt in <BtttenB«a: bt SB. I, 167. — Acta Angnatana:
Op. T. a. II, 340sqq. @(^n am Sl.Oltobeif&nbiattt fit on. btJB.I,lG6.
SIS Stnn^aib Sabti o^ne flnttvcit jniSd lommt, btginnt ei btn SXiid
(I, 169). am 25. an fianatnmanttt {I. 188; VI, 8): Et jam eduntnr
acta mea Aogiutensia, nam Princepa hncnsqae dissoaait eomm editionem.
Siti: cmcutrtt anaiiff SajttanB gitfil jt^t btn Mnlag jur enbti^tn ©(raus-
^abt, nnb bag tt unttr bem unmitttlbaten Sinbnid utm Sajttand Siief
erp jtftt na^ btm 19, 5towm6ti: boS fi^oxft ©^tugmorl gtlt^ritbtn, ergitbt
bit etrufung anf benftlben II, 386. ane btm Um^bt, bag tc an btnf
fttbtn Xagt fttne aptitSation on! ftonjil tinlegCe, tiKIirt fl^ aud^ bit
iiemfi^ abtu)!t ett^tintnbe Sttonnng bei SBtTtlAS^ung btSfttbtn in ®<^Iug>
DOrt ffigl. ftrncr bt IB. I, 191 n. I, 193. Hitto ecce acta mea acu-
tiuB qnam speiaverit D. Legatus.
Disiti.cdDi. Google
880 Knmeihingtii unb Stmtlft.
2. 183 f- S9mf b. Unic: Op. II, 427 aq. »«ibf. SksjHs: bt SB.
I, Itje. 188f. 19If. grltbt. b. SBfift. €5. 18f. — Put^ert dg(nt SnSgabc
b« jt^ ©fbott: a. H. 21, 167. bt n. 1, 198. — Appeltatio Op. tar
org. II, 436, bosn bt 2D. I, 193 nnb Aolbc, Sul^ ettOung, 6. 37,
wo bui^ tiitta Smidft^n bn S9. ftatt 28. 9)«b«n&ci: |lc^t. Snbrvbtiatt
96nife: bt 0). 188f. 194F. 2){e XRittttlitttaat 06eniuib(t« Ed etibo
mann, @tub. it. Siit. 1878, e. 705 fl&tr b«S ba»a% Sn'^Ctnie bt<
fturifltllcn Itren, ntt ba» Don mir {gtUbriiS b« Bsife, B. 18) milgetdtle
iBiuc^liad rinrt OtieFtS b(« JhirfUiflnt au« ftdttm 3tit botin, bog fie
babci [i^en ailittib tnttniiten laj^m. ®tti<(»i>^I ma^t bai con D&enanbtt
QijS^Ite t" Wii ben Qinbiuit tii ant^ntif^en nub tiafit bit gcIt^Ubttte
Situatioa |o gut jn btm 9tir(tns bon iutfiM eiicFc be O. I, 189, bog
t(( (cfncn Snflanb nt'imt, btibtB in bn int X(;t (@. 184) angtgtbcntn
SB«[t in Strtinbung ju fiiinaen- 3)i( Unttrtebuna rait ©ijototia in
8i^tm6«a (©t. 1, 195; Single, Stiffgtf^ii^ttn , ©. 56) »itb wo^l trp
na^^r |lattac^abt ^btn. S)ic Sngabt bei <BS)tuxl II, 78 com Sp&Utino
interloquendi, quat«iins ad Carmelitaui Angastensia anlam rediret, {il^tint
unatnau gu |dn, benn banat^ aSTbc bitfelbc f^on uor btn 21. Stoscnibd:
(Lib. dec. 22} ju [t(cn feln, naS bnt fanttigtn ©et^Sttaiffea nnb Ent^oS
Snaabdi @. 195 tti^t ju eat|pTt4en I^cint. But ea^t t>Bt no^ ©t^uilf
S9ii<{b. II, 63. 65: qaod sibi electom SpaUtini mana litteris piincipatn
Bit inteidictam. Soim ale Qabcl beidc^nct. @(^cuxt tSt ab noc^ gtont-
ttii* jn 9t^, tbb. ®. 72 Bfll. ben gauitu fpnitl @. 70ff.
S. 184. U6ti bte anifaTRen <£inlTcttn fan euf^tc bcim Saifn btii^
^ffffingK ®^tur( II, 78, Irintn SBtitf an eajttan: Op. van arg. 11,
409Bq. bt as. I, 242.
®. 185. SRiltili inlttibiett in JtSlu 1508. JoHob 5. Earolus de
imlt;tz misen. dioc. (Cgl. ft. Acafft, aRittcitunatn in Qaj^clg Btitl^tift
fUi: liieugif^e <St\i)\^U nnb Sonbeeiunbe, 1868, @. Dif. 3)aju Hen-
manii, Doco. lit, p. 40. SJie iRcgtflen unb Mai^imtile bti i^n bttteffmbcn
emit grSgtenteitS bd etibemann, Sail bon SRilti^ (3)Hebtn 1S44).
SKr biSl^nistn, auf Manit lugntbtn ^nrttitung bte Ttiltit} btmiag t4
ni(^t mi^ anjutc^litgtn. Stnnatantt I, 270 (6. flufl.) mttnt, man twbc i^n
gtfaubt, atil man bae Strfa^tcn bte SoibinaU niifet iibW^t Ju ^n>
[((tint, (o t'^It bafSr itbtt 3Inlag in btn Oatlltn, au^ i|) ju bta4tt», bag
SMittiB fi^on am 10. geptembtt btm ©patatin fit^ aI8 flbtrbrinaer bet
aolbentn Moft antilnbiat. anfittbtm tr^ittt aKitlift ben [liifttfltn Seft^l, pi^
btn anoTbnunatn btf ftatbinalS ju unt»|ttllni. Ob ti fic^ gtl^littt, icic
atanh 0. a. O. angitSt, fH btn fegattn anjuf^titgtn , i(t un«, fo n>tit
Ati fe^e, nirgenbe flftttUtfttt. SJaaiain Iptie^t, bog tr in 3>ait|4Ionb
onaetommtn , f\i) nicbatb nat^ SnBbutg (egab unb boTt tin|tiscilcn bit
BDtbtnt Mo|t betonttrtt. (J)a6 tr mit Sojtton Mt^r tint 3iiloninioita»ft
Disiti.cdDi. Google
UnratrtuBacn unb Scnicift. SSI
in Elnj si^ii, bit SR. Senj [aRoirliu iut^, @. 75] onait^t, ^6e {((
ni((t finbtn liian<n). Siat^btm man ['4 'i^ Q04 btC tcgatcn S&ntfc in
Voin tntf^Eenoif btm Sntfftr^ bit Sloft ju flbttf tnbtn , lag ni((t« nS^ci,
fits bctn Ubnbtmgtr bci|tC&tn au4 tit Sttieibnns Hon fnt^iS IttiscUsta-
^ bcfenfaeie Aufjntrastn. 9u$ Mrnug i^ nlcgatbB jn nitniuii, bag
flSUtie bra anftntg :^tte „bic @<i4c bc« SRin^ in ®Ute b^uUgtti".
Unf cistne gau|t, ncubbtm n bte Sn^Sltniffc fttintn selnnt, |at SRiUi^,
tDO^I aiu^ in (cintm eignitn 3nt»tf{t, bcnnitlelnb BctDiitt Z)a4 3tl<tti3c
(iSitbt fi^ auS btn Siitten ®iitnxie U, 69: privatua ai qnomodo coiv-
«iliue posait MaitisDin pontifici, nobis nltro poUicitna praeatatnmu
omnem operom etc. Saju bta ganjcn STicf an £ut^cT, @. TOff. 76. unb
£ut^r« S^aiflelhina be $S. I, 216. 230. SDic Sbtogbctiiialc fcos uom
9. Sou. Op. var. at. II, 428Eq. Qitx Out nnmitttlbaie Unonlaflung cgl,
bie Bis^ unbea^tttt muUt bci @4eutl XI, 71. 3u Sut:^ fBci^anblnngtn
mitMttig oaget ®tib<nanB, btB.I,207r. 21lff. 23a)n baa ^in^a
«(^ctgt ©^[(iben I, 575 (val. £^. STtestt, IRtnt SBittcilunatn ttbn
Snt6« in SBonne [aJiaib. SutSerptoa- 18831, ©■ 24) 216.
S. 188f. ffi. a. {2. aujL), 8b. 24, e. 5ff. be S. I, 236.
S. 190, SEBitbtmann, SoV <Sd, ^profttTot Ux Z^toiosit (»tgni<<
(nrg 1866). Blbcit, SCuS ti»I4tm ®runbe bie))utintc Sd gcRtn SntbcT,
3ntf4i. fltr ^ipoi. X^t. 1872. Otto, dodfiint b. $>umanip (Snetau
1874). @oap jur Sribjigtr ©ietWation: ©ttbtmann, iEie Btipjitin:
Z)tei)ntation (3>Klt>tn 1843). Aat^Mit 1872, €. 287 ff. a)BRCg(n bt|onbt[«
ai6cTt a. a.O. Xnt^btm ^t Sanften, ISxat^in ®^^. 11, 63|t. nitbti
boS ^at4en aufgcoi^tmt, bag £ut^o; }ui SJtSpulation gebrangt ^abe. IXba
bU aJotfieieimng: be S. I, 205. 216. 217 ff. 222 f. 232. ffiit «mte an
SlUngne^im , in bcncn ft^on laS ©treitobjett mit @(t tnoS^nt nitb, ftnb
tra^c|lcne in ben gebtnair ju feficn. 3n bierctSe Beit (nor btnt 15. gebr.)
fast au4 b<i offcnc 8mf an Satlflabt. be S. I, 249 ugt. @<tbcntann,
SrtBlint., © 126. Sttmli* ju flieitStr 3«it mafi Sutler feine ar&tfen au«-
{jtgtkii ^aben nnb {mac, cbmo^l mtr (in betaitigtr 3)iucf nttbt bctannc,
«(t tint Kei^ bob 12, benn qI6 12. jS^It Caitpabt f4on in (intm Brttft
<ax epalatin aora 24. gtbruar btn betanntm ®o(} 6ei Otrbtfine, Serin,
antiq. Vn, 319. ©it X^tftniti^ — 13 an btr Sq^I, tr[l mit bet dispn-
tatio et eionafttio jlt^ SBft^ti III, 563. — gUt Slnitl^titen neuetbinj*
•auSi g. ©tifett, SBit Mtfotmntion in Stipjig (ilttpiia 1883).
S. 193. edfl XHcn: £c!f4tr, atefotmationealten lU, 561.
S. 194. Epiatola quaedam ei arte Boma (be tQettt I, 180) bci
ceding, 3)tet tcfoint. @4tifluti ®- l&fi>; i>s'- IBatQ in l^iflot. 3ettf<bt.
1879, ®. 234. gtflliib Saiu t* tie ganjt Zenbenj bitlrt auffosrt, bit
mc^ in bcm btjcii^neutdi Salje fi(( am beutlicbllen jtigt: „@tiaa an unb
flit fi^ ip unbentbat, tin tttUuuigejlalttubtS XEktC, wie ilnt^ttS fiin^tn*
Disiti.cdDi. Google
882 anrntrtnxact vnb emcifc
nfsnn, o^ tcelfe ^c^tmng glfitftli^ '^nau8)ttffi^mt'' (S. S45), fSr tiK^t
a(S Mtft^U. San clntt befeftfaabcn iSitnsiiltisg bts AaiflhfhR onf Sut^
bciftalii^ ber tBmif^n aRinrSii^e ^afit i4 nti^U flnbtn IBrnicn (S. 242). Sff.
fmttc be IB. I, 137. 143: Italns est. flu mi I, 146. Non cspitosl aei
aatiinJig aS^ctiu est Gcmuuios tt ise Oermano prBefeni nnoltalo
175. am 25. !Hobtni6« tennt n f4<nt bit €»^ft btS etfc$e|« erfatb
WW 2Dttii^ I, 188 (Set Sopti, n. SRflt^Itte n, 40611.)
®. 193. Conventns in Jenie be Settt I, 194. SpaL Chron. td
SOenden II, 693. be Si. I, 199.
S. 19«. be ©. I, 212. 217 Bflt 6, 31 qnod et iam din optavi.
Solbe, iat^txt SlelCnns, 3. 40f.
S. 1»7. Satl^bt: aerdesins Bcrininm TU, 319, ugt b« 2B. I,
254. 3ii bteftlbe Beit uie itnei Snef Carljlabll torn 24. gebniai: on
®t)Cilatin fdltn, tele btr nnfang bes iwtilen ergiebt, ou^ fd^on bie btibat
Hon be aSettt in ben SDloi it\tifita StUfe Sut^nB I, 260ff. S^tiften: I,
239. SnnoiattDnen jn bta Zieltetalen ebb.
S. 1»S. Besolntio: SEfi^ti DI, 123ff. Op, yar. arg. m, 293.
be fCQ. I, 282. Itolbe, ent^cid @MIiina, 6. 42[.
e. SOO. Enters ^cblgt in edti)ifl am 25. 3nH 1518 [ni^t 1517
wie aoif @tiftTt, Stefonnotion in Seifiiig, ®. 59 imb tro^ ffS^IinS
ata^ueis I, 78 Snin. ju ©. 260, bag btr Srlef I, 85 Inl 3a^i ]51»
it1)M, Siibelius in Stilr. jni fSftt- itixi4tnacr(^4tt II, 349 annimmt).
aJHnotittn: be !B. I, 265. — mUtie: I, 270.
e. 301. ncn^nn: be SSettt I, 196. etaenmS: I, 247. - 3)40.
tmtation: bafl o£en ongeffi'^rte n. @el{til, (Sinffi^inns bet SteTininaHan,
®. 40 ff,
S. 303. ?ut^8 ItttbetBt k.: ©elfett, ®. 42.
@. 303. Stbineuneen: be SS. I, 285. SflDlellan u. a. in $ea-
manne auSeaGt ben 3)Ittiuti!^t$Dn vita Martini Lntheri (®iilltngen 1741).
e. 304. &6tc eatr^abtS Unfii^cittU bgt SSf^tt UI, 226. 257.
269-271. C. R. I, 84.
e. 305. be XB. I, 288. 317. fuHiert ¥«bl8t ffi. a. 15, 397 (1. anfl.>
Dgl. 9t. I, 317. eic f^eint fe^i nmatatbeitet )u feln. itbcr Sde $nb^
mn 2. ^i So^ianfl. 8at- (""^ @tifei:C, ®. 61.
e. 308, aibett a. a. O., ©. 418. be «3. I, 294. 316. fiut^tt
Hbcr 2ei))}is be ^. I, 274. 260. 283. 287. 289. 294, 302. 318. EBnotif
begoe m bie ftomf|)Bnbenj niit.bem Sdfiifltt Kate? I, 350f.
e. 309. Beeolatianea Op. m, 225. Bibntsnfl bt S. 1, 290 bgL 387.
Vfll. si fiolbt, EutM SttKnna, @. 51. — 3ffet an f^tanqnb C. B.
I, 96. anoftllan an ^flng a. a. O. Anal. Loth., p. 7. S9Eq.
Disiti.cdDi. Google
BitintTtintgen unb SoMtlt. 88S
S. 810, Uin bte frS^enit ^qit^mam. Sm\fa nnb Snl^rt:
8e|(^tr lU, 698. 707. — <Sm]tx an ^ad: aai*tr III. 660f. Op. vw.
aig. IV, 1. £tit(ei:S Sntumt, Hon btt ec f<ti>n tin)ttnt D9ogut ddi bei
etmbigmifl (n(4 SSf^er III, 698) Mifi^idt ^atcn mnft, e. I2ff. S^o^n
Sritfc I> 336. SnfnS Qefltnf^dft A TeDatiooe etc. SBfc^et lU, 694,
bti eenonrf bn Omiimlti^t ®. 707. Slt[oint<itiitnflgtbantett ®. 718. 725.
5. 311. ^tttmiinn, @. 17S. be KS. I, 351 F. Cutten, Epist.
1,408. aibtit, ®. 421. est be SSttte I, 346. Sd an S^ebri^:
eSfi^tr III, 608. Sal. b( S. I, 307. SomlnltantT tn Stitijig: SrSft^cI
bet £Sf4tt in, 281. Martini Lntheri def«iuio contra m^ Joh. Eckii
Judio. Ill, 471 btf. 602. a)U St^rift SCM, bit nl(*t n^ftltm, cntjlerte
trie bit Obctieidi nni (anb^i^ttftlic^ (gcgat SStrntdt, !ut^ nnb bei
9if^o| von eianbcnbni9 [8TanbtnGuie 1870], S. 28. Qtcr bit Sntpc^nng
bttf. bas Samoit Sutlers unb «tle[< I, 324. 328, mo nai 13 &&^ ge-
ja^lt metbra 337. 338, baja atfittt a. a. O., ©. 423. OUbemann,
©. 508. 3u bem ©ttrit mlt Oi^ftnfatt ptV ©ttbtmann, Cut5«brit[t,
6. 5ff.
®. 218. fl6eibitfeei5tiftfnlratin)rinen:aBpnnI,270ff. SBennbit
ginnjiBtonn fluf (iMtn flapltri ju fflJlthnberg {SSritfe I, 242) mm Cut^rr,
wnSbet blcfer ft^ mnnbtit, audi btt Btigmata Mrfoc^ttn, fo bejlt^t |1t^
bteS iso^I anf etne bunOt Jtunbe wa einet StcKe In fdnet (STtllintng fm
OofoKifir. ni, 47.
e. 818. ©dbemann, aJHItife, @. 15f. 20. be SB. I, 390. —
BntStrt ©timmnna: be SB. I, 364. 374. Op. t. ug. in, 292.
6. 814. etmipi^: Selbe, ananilinerc., @. 323. bt KB. I, 336.
leflorftbtcoe IV, 85. 369. 373. 409. 2!ftju aJJfttin I, 298. 793.
S. 815. Oabtetbittf: Ep. ad. Oal HI, 125. 2)ie etjlt^nna onf
ben iavvpU t>ic ASpIin goni anBcTa<4t atIof(''>r »'< bag an ber ^-A^t
noS) tsSfitcnb bc9 SrndtB 3"!^^ a«t«>4t tsoibtn flnb, I5gt (icfi one uiclen
@t(Ilen bentfiC^ eritnnen }. S. @. 201: At nnnc potestaa papae sola
Bnfflcit 203. Nondtun erant in ecclesia contentiones latae de prae-
cellentia eccleBiamm et pontificnm Bgl. «. 213f. 228. 241 f. 242; fac
ita et Telnt Hi anb Tnroa aliOTe tjranno pro volnntate Dei premereriB.
Sgt. bamit bit ©telle Im Srieft an ©palatin torn 5. 9nSij: Qnid hoc ad
me I qoi Bciam etiam Tnrcam honorandnm et ferendtiin potestatiB gratia
etc. bt XB. I, 236. — egt. fcrntl ad. Oal. 242 bit f^aifeti Kueiaffunatn
gtgtn bit $aaicit, tbtnfo ®. 325 bit Stnffaffnng btS XfitlnilTiegce ; ^Sitx
ifl antt bie bie^tr tricmatt beai^tete 8tr|)iDttiinfl bee SattranlmjilS {«
tamen vent est difBnitio nOTismmi concilii animas scilicet eau im-
mortalea, praesertim Christianonini , p. 326) f4>Gttr elnaefttt nnben,
cbcniD bie gan} nnDerniittttlt XuSIafTuna OAa Tn ea Petma (p. 881 sqq.
Disiti.cdDi. Google
381 Snmeitnitflcn unb StntiFt.
38H) nnb ble ftoite etcQt ®. Uli, fnntr bit flbti b)e en^mta &. 458.
464. asit 9lani{iinennung toenbet et fl4 @. 465 gtatn e^loejltt k. —
Philjppns meoB Melancbthon adoleEOcnH corpore, seaez venerabili mentiB
c&nitie, p. 43TEqq. %&% b. S)rud: be S. 273. 328.
®. 816. gUt bit S^tifttn ou! bun So^t, bie im Sfjt nii^t allc
aufgqS^tt unb bt||>To4(n ttcibcn lonnttn, ttgl. 8 3 ft (in I, 295 f[. 3)ie
¥«biflt Don ber fi^e 5. «. »16, 57 BbI. 66ff. C. E. I, 82. Son bet
S9etra(^lunB bc8 ^filiaoi fitibtn! S. «. *11, 151 (f. Cat. op. lU, 400Bqq.
be B. I, 239.
®. 3t?ff. ®trmon Dom Siu^er: S. a. *16, 77f(. gioi* be «8. I,
380 iDutbe eabt Slejembtt ber gtegere Stramn gebrndt. EQann ift abet
bcT llein»e tiliHtnen? ^ui SBn^eTrrage vgl. Sleumann, <$ef(^i4te bel
Snctert («Aae 1866). gund, ®e[4 b. Hi^E. dinflbcrboM (Xlib. 1877),
Stnlenmann, eoni. ®ttintn<n^arbt {ZHi. 1877), @. 43ff. 87f(., fobann
au(^ Otto, £., 3e<i. eo^liiuS b« ^umaitift (8itl(au 1874), @. 60ff.
S. 319. ettmon Don bei Xaufe: Q. V. 21, 229. Z)ct Seroim
eon bcm ^ot^uQibigen @atiratnent beS ^cUigcn ua^ren Sei^nonB ic.
27, 25. @ennon som eatraoieni bet iBuge 16, 83. gflt bte 3tit-
btflimmuna oal- ^'i'f< I> 3^^-
®. 330. fDttlan^t^one S^efeti bei Siafft, Z«him., ®.' G, »fll.
fl. g. E§. ©4neibei, Eut^ere tpromotlon ic. (SReumleb 1860), @. 21 f[.
®. 231. gilrbitten: be SB. I, 336. 338. 368. 874. 377. ®tu-
benttn 278 f. Sorlcfnagen 279. S78. ^opiUe 365. 376. Coogressns fa-
miliarium 378.
®. 333. »an(e, ®eut|4e ®(|4i4te I, 240ff. neeCei, Z)ic
fiaifeni>a^I Aatie V. (asicn 1868). Oan) 6c|onbeT9 obei bie a&f^Htgenbe
S&^anMuna uon $. Sanmsaitcn, Ziie $D(itiI Eeoe X. in beta SBa^I*
lompf ber 3n^it 1518 unb 1519 in btn got(i*. j. bentft^en ©ef*., ©b. 23.
e. 33S. eanmaartcn a. o. C, @. 568. S^neistt: Kanle
1,253. Ulmann, gtonj 0. eiaingm {Beipjifl 1872), g.l53f|. ^auti,
Sngtanbe ScT^altnis jut SaifcTuo^l. gor[i^nnfl(n }ur beut[(ien ®e-
fi^ittte I. — ®*turI8 S9iier6. U, 55 erja^lt ((^on ira JRoDemfier 1518 boa
einer imago Caioli aDper leouem staiitis bgl. II, 63. 68. 69. 80. —
SJBItinflet, aBeiBfogunaSfllanbe :c. in B!auni«8 ^iporifttem Eaft^nibw*,
V. golgt I, 1871, e. 289. S^. baS mettoilibige 1519 aeWriefiene ffln*
onus eccleaiae, bat bent 6it4of Xleri^olb uon C^itmfce jugcfi^tieben vitb.
Siaiabei: @(tu)ai) in ®cliei;8 titotcj). SDlonatfl&t. I, 210 ff.
e. 337. ©traufi, U[r. b. ^utten (2. Sufi., SJtipjia 1871).
®. 229. 156b., e. 217.
0. 239. entten, op. I, 167. ©tt^art, SiaSmuS («ei;<)is 1870),
@. 308 ff. Woker, De Erasmi Eottetdami Btudiia in^iicis (Padeibora
Disiti.cdDi. Google
SIntiKttiingjn unb S^eKeite. 386
1872), p. 20aqq, ©etfenborf I, 96. Solbt, Anal. 8, C. E.I, TTaqq.
■ ©atalertt. in, 193. 257. 350 passim. Sfll. au* be SBftte I, 525 f.
S. 331. Sgl. bit anae[%len SteUm M ^lilt, einl. I, 161.
JfiUrnSeta: %^. fiolbt, ausufHnmongir. ©. 273 R.
- ©. 238. auaiipinerconar. , ®. 310. Sawevau, flaSpat ©iiHtt
(SaUt 1882), @. 27ff. antiutt^en: augu|lm«e., ®. 286fi., tto but* ein
un«n(itti*rt Serpen 9totterbam fiir anttwrpen unb 18. Sfiai 1518 fUr
30. Wax 1519 p$ (ing(fi^[ii*(ii ^at.
®. 233. SJretitf, epfngler (SI6etf. 1862), ©.16f(. »b(. il6d8«<8
nencibinge lito feint SltUung jut fluTie SSrUser, aCcanber unb Sutler
(1884), @. 224.
$.334. SiStnn: Op.4,172f. Cul^ere Sti^attcnbaatatnteifiiSpUii
I, 284. 318. CanoDioi indocti op. v. a, IV, maqi. S9t.I, 388—404.
S. 335. EokinB dedolatuB, a6aebr. 6ti Stitbtrtt, ©(itrflg ju bra
JRefomationSutlunben jc. (attboif 1762), ©. 156f, Sieberaann, Kil,
®. 141f|. — Imtotttn: ^JUti, 3ob. Krutottttr (iSri.1876). I^eotoaiMe
gatuUat: Si:.*I, 380. SonaS; Sroufe, goB. Seffu* I. 302f[. SorbuB:
ebb., @. 313. SftnUif^nttt, (Srfutt n, 28.
®. 336. SiotuS: ftampf^ultt, STfnit 11, 43; bttF. de Croto
EoWano (Bonnae 1862). ©ttaafi, UW* o. Sutten (2. aufl), ©. 17.
196ff. 2!ie SSritft SrotuB 6ei SBBding, Hntteni 0pp. I, 307sq<[., ba 6tl
be 9B. I, 188 no* Sutl^atbt 14 remitto p leien iR, ijl on blt(et ©letlt
(gtaen Hi}|tlin I, 792 aoin. jq @. 286) uan cineut eiiefe beS StotnS
an iat^tx iibtr^autit tiic^t tie Siebt. 3)ctg bet nilt S9tief iti^t ait ilut^et
gdangt ijl, traltbt oui^ btr ganje Sn^alt beS jtveittn, C»om 16. OtloBet)
Ipejittt bit ©lette, wotin beifelbe etwS^nl witb: nt potuisses animad-
vertere — ai fniaaet reddita (SBBding I, 311), ofiao^l ST^omoe gu^B
Sut^ in ber K^at in SugB^ura iut ®tite atP^nbtn. be iffi. I, 381.
Q&er ©eg atS Ubetbtinget Anal. Lntb. 9 bgl. be SB. I, 373.
S. 238. be as, I, 320.
®. 339. be SB. I, 333. ^ojllBet be SB. I, 366. S70. 375|. 378.
405. ffiouefponbenj jTOiftten §erjea @totg unb S'iAxli^: aSfd^et III,
920. be SB. I, 383. 388(f. ^uB: be SB. I, 350. 856. 425, ttgl. %^.
Solbe, fut^cTB @tenuna, €. 56. 3)it SuBIaffuna im ^faltneiiconttnralat
(op. eieg. XV, 356 sqq.) ijl, iBleiDO^t ble[et 2:eit erfl tx^ibM fpSter piibU-
jiert iDurbc, wie auB bet eneaten ©ptai^e l^etaoige^t , unmilttlfiai nai)
Sennbtis Don $uB tractatos de ecclesia niebetaeff^tieben moibtn.
©. 341. Scnarung etfi^et anitel: 2. a. 27, 70. be SB. I, 406 f.
a^gl. femei ®eibemann, X^eol. @tubira unb Stttttra 1880, ®. 340.
antoott aaf ble 3ettel: e. a. 27, 77. Op. v. a. IV, 131 sqq.
S. 343. Sriere an bie »lMBfe I, 398|f. 419. S5gl. bfe ^3ufigen
3ufanimratfinfte gxiebiic^e mil aibte^t bon SDIfllnj Spalatin, Annales,
itDlbe, giit^. 25
i-,i. Google
386 9Iiimer[anB« tinb Cetotift
p. 598Gqq. W. 8enj {aJJartin Sut^, @. 8f.) Ugt biffm Bmfro eint bid
)u giDgc Sebentung bt\. 3)ae Stnfi^tcttai gcgtn bie SttttlmSn^c tann
faum ale Stginn cinu StcformatiDR angcft^tn racrbtn. cr. Spalatin,
Annalea, p. 549. bt 9). I, 423, tS fetn^tt ttui btm atltn ©ta'nflfe tw
3BeIt)>iritftti stgtn bit @ttt(Ini3n4t-
a. t4S. Op. V. arg. IV, 137.
2J. 844. be SK. I, 418ff.
S. S45. be SB. I, 425. 429. Gtf: aUlebemann, ©. 149f. Euf^
on frtfi 6ei Srttfft, X^. ar6. brt t^nti. 5pttbtaetw«tne ir, 93. O^ne
3tMi|(I B<Jtt(it fift ^ieraut data est mihi notio fatnne alicujus infiignia
turbnlae. be SB. I, 425. SBjilia 1,315: „n)05I merit tr", tB ijl o6tt fine
befKmnite finnbe gctncmt. SrotuS: Entt«ni op. I, 308. be S. I, 429.
®. 246. be SB. 1, 420. 426.
®. 247. Hntteni opp. I, 320. 324 sq. Aantpfil^ulte H, 43ff.
©traufi, ©iittnt, @. 303f|. SrofuB on fiut^er: Hntteni opp. I, 340.
®. S48. Solbe, Anal. Luth., p. 15. gritbri* ber aOeife, ®. 20.
41. be SB. I, 403. SWanctSPanb: be ©. I, 423. Op. ei. XV, 366.
S. 849. ©ewion Wn ben gutta ffieilett: 6. a. 16, 118f|., 6et.
mill ®. 140. 157. 158. 196 f. flir ble arraeii 154. be ffi. I, 419. 421.
431. 435. 447, 448. C. E. I, 201.
®. 251. aiMtb: be SBJ. I, 445. 448. 449. 461. 458. 459. Bott bera
^opptum iu Mom: S. a. 27, 85ff. 99. 104f. 106. 108. 118. 129. 131.
136 ff. 91. 138, ber DtuiI max tr\l naij bem 25. 3uni {ugleif^ tnit bet
(Spitorae b. ©iflbePet bcttenbtt. be SB. I, 459.
®. 853. fleet ben SBrief ©^aumSutaB (SBat* XV. 1942) nnb ben
®nflne bt8[el6en; be 92. I, 4G5. 467. 469. 475.
Z. 254. @vlbeftei:: Sut^ on $eg 6ei firafft in t^al. ^xi. be8
r^tin. =prebifle«eteine II, 93. C. E. I, 201. be S. I, 452f. 454. 459.
Op. T. arg. II, 798qq.
S. 255. be SB. 1 , 453. 464. ®ono(* too^I Won rait ber ©i^rift
an ben abel mirnH Bti^Sftigt. Op. Tar. arg. U, 81. bt SB. I, 440.
466. 468.
S. 856. Sfii^crbeitonnen : be 2Settt I, 46G. ©tanpi^: Solbe,
^UQupinttcDngr., ®. 324ff. 3"!^ Sntlle'^nngflgcfc^tf^te ber ©c^rtFt an ben
abel (15. a. 21, 274). Hntteni opp. I, 335. aJiejer »rief (Bnnte f*8n
(Bnbe 3uni iXiS) Mttenfitra srtDmmtn fein. flBfttin I, 794 Hnm. ja
e. 336 meiiit erji tin 3uri in SRiitf^t auf C. R. I, 263. ©it^er ip, bftfi
biefeS mie bae na^flfoleenbe ©^rei^en frfl^ fallen rang unb faQe mit ber
Semtttung am @$tu6 auf bie ©tubentenunru^en onflefpielt wirb, (ogar etp
afJifte 3iili, 6{[iimniter ben in, 3«ti. Sgl. De snpplicatione pro Philippo
Disiti.cdDi. Google
31htncilungcn unb %eii>»|t- 387
etc. be 2B. I, 466. — ®(t Sritt beS IStaSmne , btn en mitHirft (Corp.
Ref. 1, 203) mivb aKitte 3utii ge[(^ti(6en [tin, btan ©atleu tfl f*on in
iima. — C. E. I, 211. be SB. I, 452 (fSflt na^ aSttglei^ rait C. K. I,
201 vol bfli 8. 3um) 454 ff. ^gt aaH} 459: Argentinenais tragoedioe
memor ero satis loco sno rait ffi. 8. 21, 300. — be SB. I, 477 ft.
@. 2«0. ®ie jtotitt attflgaBe ber ©i^rift an btn abtt ijl unmittelBat
wH) ber nfUn nntememmcn tDoibeti. 2)(t 3iFag ll&ei bas £ai|(Ttnni
tlnmfll ta Wfldpttt auf ben Saifet , on ben Butter ju berfelbtn 3eit feinen
Brief ft^tb, be S. I, 480. 482. Snoftte, Stiff'*':, f. lut^er. S^totoflie
1876, @. 342. Anal. Luth. 441. (Jiabut* loitb bie SomStnatiou Bdh
£en] (an. S., @. 94) Q^ei bit Sntfle^ung bcSStiefeS tJinfiiais), ;uin onbern
WO^I auf ISccanlaffung ber SBetnerlung bee Irater CremoncnsLs in feincr
mir unfielannten ©thrift, bie ilut^er in ber ©d^rift de captiv. babjl. (op,
V. arg. V, 21) onfft^rt.
3. 361. ^bgenofjen: 19. Se&^atbt, ©rabamtna, @. 111.
3. 266. Srief on ben flai|er I, 393, jura X)atura ugl. 31nra. ju
©.260. aSfllin I, 795 anm. jn @. 365. 366. 2)06 „gr6ieten" (S. a.
24, 9ff.; op. yar. arg. 5, 2sqq.) bavftt, mie tin Strfltei* be8[tI6tn rait
bem 6Titre an ©^lalalin I, 461f. ergiebt, f^on unraictd&ar na^ btm
9. 3uli nitbns'f^'^eBtn noiben |ein, no^I nra e8 rait niu* 'Stom ge^ea
iu (ai(tn.
e. 868. ©mnon tm bet 3«eRe; S. a. 27, 139. be aS. I, 475.
De captirit. babjl. op. v. atg. V, 13aqq. be 32. I, 480. 491 (f.
®, 878. Sere uoi^ btr flfierle^ung EeraraiB . in „bie brei grogtn ffit-
formtttionBittritten" (Sol^o 1875), ©. 173. $Df: SBilbSretfenbung be B.
I, 47G. flolbe, gtiebrii* ber Seife, ©. 19. igra|er in ber ©^rift on
be« ^ript. «bet |. a. u.
S. 374. be SS. I, 478. SBeiSlafluna bet SniFer in bet Sorrebe ber
@4rift on ben Sbel I. w. U. De libeitate Christiana Op. var. arg. IV,
209Bqq., beutM <S. 3. 27, 173.
3.877. bem I, 486. Seneel, @. 436ff. ®eiberaflnn,aHatifc
@. 25f(. %^. aotbe, ffluaupinercongtegftlion, ©. 327ff. be S2. I, 491.
fflJal.^ XV, 947.
a. S78. ©enb6rie|, tateinif^ u. beutf^: be SB. I, 497 ft. KiemeijerS
Bieubtuch Kr. 18. ®ie anfic^t ©ante (Sutler* ©*d(t con ber giei^t
einee <£^ri|lenraenf4en , @. 16), bag ber SBiief ein Dollpanbigtr aSfoaebrief
loor, faun if* nit^t leilen. Eagegen be SB. I, 496, C. E. I, 268. —
Kieberer, Stac^ric^ten I, 170. @6enba jur 3>atierung.
®. 881. 3ur ffintlie^ung bet ©uOe: Bitbemonn, <Sd, ©. 150.
iRieberer, Seitrag jn ben dJeforraotianSurlunbcn 1762. %&x boS 3)atuin
unb i^te aufna^rae S)xa\\t\, ©itungebet. bet 6a?r. afabeniie, ptil.=
Disiti.cdDi. Google
388 anmnhmacu nnb 9tma\t.
^ipor. m. 1880, @. 572. SJie flHeupfitfe W Stnljcl I, 459ff.; rr,178ff.
C. E. I, 270. %^. fiotbc, SutM @tetCuiig, €. 82(f. ^licbrii:^ b«
SBeii!, e. 20ff. gar baa einjtlM BBpUit I, 307ff. ©imlatin ; 3otMt.
f. &it4enatt4. H. 1^1 ff' be SS. 1, 191.
3.283. aiop«8eft6«;beSJ.I,568. Son ben ncum EiliMeu SuBtu nnb
Ciiatii e. a. 24 14. Kiber bie ©uOe bee enb^iipe: E. a. 2i, 35 Oflt
@. 133. apptD.: Op. T, a. V, II!). AdvorsuB e;tecrabilem Bnllara Anti-
christi, p. 133 aqq., cf. p. 142. SJfll. ftiijllin I, 402 ff.
3. 283. aanj, fiorrefpoiibtnj Saxl V. (aeipjig 1844) I, 57. —
asibei baS on- / ^Tilleiili^e bu4 anartini Su- / tvd 91uBii|1in«s , an ben
S^emtfc^en abel auggaugcn / aSotleaung $ieroni;mi Smfec / 3In gemeijne -
^Ditlii6lii*e %tut\i)t aiolion (bafl btrciHBU aSappen) ^ut bi* btr bod flogt
tiO) (Sotrebe batiert, Ceipiia, 21. Sej. 1520). Solenbet l;u Se^p^l am log
gabiant unb @c6a / jliani ^arl^runi bob aebnidt buxi^ S9ac. / aJtaTtinunt
^ecbtpclenfcm. Snno Dom. MDXXI. / — ^it etfle Sntgeanung auf bie ©AiiFt
an ben abet ijl bie ©thrift oon Srf r S)e9 ^eiliBen Soncilii / tja SojlanB
bcT ^tvtgen S^tljlen^eit unb ^oijUb' / li^en lepgerS ©igmunbe, nnb auc^
bee Xtnii^Sftn / Sbtie entf^ulbifiung, boS in biubet aitatlin / £ubti, rait
Sntto^t^eit anftgelegt, ©it 6a/-ben 3oannem ©uS, onb ^iwonvmum / wn
'pma roibtr SoplHitt S^rip- / iid) , fievferlitb gettibt unb eijbt / oortraubt,
So^ann uDn Hi S)octDr. Sm @4Iu6 2)atuni Stpfiae an @aiilt 3ni^aeietag
anno MDXX. fl6ei aRuratte @^n[t an ben Sbel UflL ffialbau,
Zi). aiiutuet, @. 84. 3anffen II, 128. — fittrl V., aieonber unb
bcT Sfeic^etaB ju aBorme: anitnter, @ef<$i4te ber giuntiatur
aieanbcre in I SJermifi^le ^etttSge 'jur Sti:i^nae[<^ii$te (fioptn'^aaen
1798). 3. griebti*, SteiiSetaa ju fflotnie im Sa^re 1521. a6^nbL
bti tillonf^en SIa[fe bet Kiinial. bavrifc^en atabemit, $b. XI, abteit. Ill,
©. 58fF. ®aju S. 3anfen, afennbti; am Meii^staae ju SBotmB 1521
(Siri 1883), ^roair. Sat. borilbet 0. Sruffet in ®3lt. @rie:6clen-anjtia.
1883, 3it. 47. Balfln, Monamenta EeformationiB etc. (Megeneb, 1883).
£§. SSrieger, aiconbn unb Snt^r 1521. S)ie ueTDonjlIinbiaten aieanbn-
btpef^en neSfl Uuter|u(tnnaen iibet ben Sorrafer Jfteiftetag , 1. ableilung
(Ooi^a 1884). — giitjieniann, Uttunbenfini^ jur fflefft- b. ebangdifi^en
fiiittenief. ($amb. 1842). Slje, aj., Martino Lnthero aUa Dieta di
Vormazia nel 1521. Eoma-Firenze 1875. {Estratto dalla BiviBta Cri-
stiana). — 211. SDioijet, ©penglenQna (iDUrtib. 1830). Son ©tatbeilungen
angei Stonte: aSal^, 3)eT SBomtfeir Siei^etoa, garf^unaen jui bcutfi^en
@(f«i*te VIII, (1868), @. 21 ff. smaurenbre^et, ©tubien nnbeSijen
(Ewpjia 1874), S.243. Sonffen, ©eutfi^e &i^i)i^lt. 8b.II. $ennee,
mianin 2txl1)nS aufeat^alt in.aBoime (HHain; 1868) cin Siotttag, unb
neuttbinge g. ©olban, 2)eir Sld^etag ju aBoiiiie moxmi 1883).
3,;. Google
SlnniRluiisen unb Qetoetfe. 889
@. 384. Sanffcn, Sratfi^e iStWdftt II, IM. Stanic I, 314.
^ulten an Sut^r Eei eSdUg I, 433f(.
e. 385. SBoIO (1. a. O., ®. 23. griebd*, ©. 95f|. Ctit-
Ser, @. 28r. Stanlt I, 325ff.
S. 387. eutten: ffigt ettaufi, @. 840f|. 351f|. SBding I,
427, Utmann, ©. 176.
e. 888. b( SB. I, 521.
®. 389. be B. 1, 527. 3tU|i*t. f. Siti^ngefi*. II, 123 f. anfffiloj):
Anal. Lath. 26. fi6ti bitenbrcnnung: Op. v. a. V, 250Eq. be SS. I, 532.
aiJflttn, ©tub. u. Stil. 1882, ®. 6S)2. Um:l*tt9 gitU SBjllin (Sutler
I. 406) ben Sluefpcu^ an @taupi(} niebtt. Sutler f(^iti6t, tT ^U <i
unfange (bamalS) unier 3intrn nnb ®(bel gdtan, jegt fei tt abet ft8^-
li^ei baiQbci, alB fiber iigcnbtinc anbcic X^at ftincB aanjcn !(b(nS.
iibtigcnS jp iu bta^tni, bag Sutler {t^on in ben eiflen Xagen bee £)e)tmbcr
ttugce, bag man t^n mi) fSotmt &eiu(ni molle. AnnL 25 sq.
<S. 390 u. 391. Setl^anblungtn in mn: SDet flnTffiip nit^t in
aa^en (gtgen iceflliit I, 398). !RBs(et, Saifemil^l, @. 22a 233.
©pfllotin bei SKenfftn II, tMO. 601 oui^ Sflnffin II, 134. Sltanbtt?
SlOflt Ubet 3uiU*[tt)nna : gBrjlemann, Uitunbtnb. I, 32, Op. t. arg.
V, 238 sqq. 3)aju bie hitifi^e anmerfung M SiJftUn J, 79(; jn @. 399.
getntr bie SKittnlunflen beejelben in etubien unb firititen 1882, ®. 694.
Spolaline annal., ©.11 jui ffi6aralteri(tif SriebrittS Zff. Solbe, Rritbri*
bei Seife (Sri. 1881). Sniuieiceit mtc^ bie @eaenbenicitutigen fibftliuS
iu @tub. u. Stil. 1882, @. TOO ju einei Steuijiou meiner 31n[ti^t ceianta&t
^aben, niiib man au3 bent Xt^t erfe^cn ^abtn.
Z. 393. SiaSmuS unb ateanbei in SSEn: Stiebri^, ®. 115f.
SneaeT, @. 51ff. ©onp ilbet bflS ?ier^SItni8 jwlfiften belbeo, ©.41.51.
ateanbeie Sufierungen: B. b. fiflrbt, Hist. ref. I, 169.
®. 393. Z^. aolbe, Sut^ere ©tellung, ©. 92. Stiebti*,
@. 90ff. ©rieget, ©. 16ff. ©¥aIotin9 «nnoIen, ©. 19f(. 2BoI*
XV, 2021.
®. 394. be S3. I, 534{. 2:cn|}el, $iilori|4ei eetii^l, @. 482^.
SSJale. gorf^unaen VIII, 25.
e. 396. Monte 1, 321 ff. S)ie pSpplifje EtHHruna bom 12. loante
nalfitli^ no$ niii^l am 17. in SGorme |ein, boc^ tannte man uon btS
^atricS Sbfl^t roiflen. Unttmbuna mit ®lopio: aSiiegei:, ®. 39. Slag
bie tai[eilic(en 9iitt bie ^olitit gerabe in jentn Xaatn mit l^ineinjoaen,
6ewei[l bit SBemettuna aieanbete bei Sxieget, @. 37.
Disiti.cdDi. Google
890 SntneitansBi iinb StiwiFf.
S. 397. aRuntci tigt. asalbaa, Kad^tii^ttn uon X^otnaS SRnintrS
Cehn unb ©irifttn (3JfirnBtifl 1775) , @. 78 ff. bt SB. I , Ml.
543. 546.
5. 398. S.Sanfen, e. 21 31. SrUbii4, S.123. erlegtr,
@. 118.
6. 399. grUbiii!^, @. 134.
S. 300. ainnbct Itbtr bit Sieutfcbtn: @t)cnaUc in SR. aRaver,
@penalniono 33, bieS ttm^I bk uTlpiQnglii^e gonn, bana<^ Sutler be 9B.
I, 556.
3.801. Etje, ©. 7. Sptnflltrtona, ©. 32ff. be Stttt
I, 544. gailttmantt, Uttunbtnbuc^, ®. 5. 9titbccei, ^eittSge,
@. 131.
3. S03. SBtpcmann, @. 27. Stanit I, 328. ©ttiQ, Sui^n-
^trbcrgtn, @. 47.
5. SOS. %tbc aa«ut>n9: gerptnianR, ®. 28 ff. giitbii^,
®. 105. (etitfltr, ©. 61f.) Sal- »o(be, Snt^nS ©ttHung, @. 96.
a. 396. gBT^cmantt, @. 55.
e. S07. etjengleciana, @. 39. SRauicnBiret^CT (Itat^. 9ief.
I, 397) ^at SRf^t, BKnti « na* grttbtlt^, ©. 104 bie Stt^nMungen
init <Slatf\a no^ »<» bet 9tcbc aiconbttS Btginnen Ugt, fo aut^ SBftItu
^I, 798 (gegcn m. Sut^ttl ©tttCung, @. 99), bit aRoaut biciben bitfelbcn.
3}atan, bag bie Sei^nblungen Don ©ot^fen anSginsen, mug i$ fcfl^atttn.
Z>lc ^Uge {u {. e^aiatltibilb aQentl^Itoi in ben aieanbcrfi^cn SttHf^cn.
5Die Str^QuMunaen: gBrPeraann, ®. 37f|. 3ut Datienina Bat- <«i^
no^ bie ettcS^nuug bci @4<^ft t>c8 DmbiofluS iQTteaeir, @. 68 Dgl. rait
gStftemann, @. 51.
8. 309. grtebti*, 6. 98. Gtaemu* ftfiet ®I<M)io in [. ©pongia
in HBtteni opp. II, 287.
6. 319. STiebii4, €- I04ff. (Siiesei, ©. 65f. 68|.) Xntoott
bee etSnbe: gSrilcmaan, ©. 57. gUi bie ZXitiening fl. 3an[en,
®. 53f. @leilj, S)t( anelanttl^on' unb Cut^eifkibeca^ (Sltuia^tSblJitlec
b(8 granlfnrtet @et*i*Wwttin3 1861), @. 47. 60f. Unri^tia SB^Iin
H, 434. fl6ei ben C^n^ng b<e fiurraiiltn egl. bit SlntuiDTt mtt ben
epotatinfi^en iBtbcnltn bei Salg, @. 29. Slater tcirb aieanbci Kc^t
4a6en, roenn tx ben „$rattiten" bee 8uTfQT|len bie tt^tiegtic^c Sajfung
juf^teiBt. gitebti^, @. 106. (Sileaer, ®. 6Gf[.)
®. 312. Bftifetlii^ antwott: gBrfttmonn, ©. 58. giiebtii^,
©. 107. 3iDeitet ffinireuxf: gBrflemann, ®. 58ff. SJiefet fintonrf,
ni^t bie atntmoit bti ©tanbe nutbe am 2. SRIii) uoraeltst geatnSonFltii
r«s,tircdDi. Google
amntTlungtn nnb SSewtift. 391
II, 151 wit man auS btin Qricfc ®)ialatine on Sang bom 9. auSt; M
Staufc, Epistolae aliquot Belectae etc. Serveatae 1883, p. 3 ttfit^t. —
etl^lng: Sal- Mt^elm bon Saijein &d SSall}, ®. 31.
3. 81S. atnBtt II, 211. Sptngl"'"'"'. ©■«■ ^.SBaBner
Ii6(t bie e^t^it btx Mbtn e^raitilarc btS Iai|»Iii%en SntabungSf^xeibtne
an eut^rt K. in btv aitpteue. SRonaMMt., Sb. XVIII, @. 461 f(. 3ui:
SoraeW. btB ©^tribenS: Srlcaet, @. BSR.
5. S14. @taii))ib: 2:^. fiolbc, ausnpinncongr., @. 329ff.
6. 315. be XB. I, 556. 661. 562. AnaL Luth. 2&.
®. 816. e. a. '16, 238. 236|.
®. S17. Op. V. arg. V, ISfisqq. 15. a. 24, 62.
®. 318. <S. 3(. 24, 202 ft. ffltagnifitat: 3ri'f*t. (flt flit^eneeft^.
11, 121. be SB. I, 574.
®. 3I». be m. I, 563R. Op. var. arg. V, 286sqq. ©rleget,
®. 63. ^STpemann, 91. Uitnnbenbu^, ®. 61. £$. fiolbe, Snt^iB
@tcDung, @. 87ff. itbtt Sdnbrof. fiat^tinuS ugl. ESmnter, Sottiibmt.
tatV ^ot (^Tlin 1858), @. 21 f. Senral^, S)ie eumnia btr ^liaen
©i^rift (Beipjia 1880), ®. vin.
®. 380. be «). I, 574 (btt folgenbe Brief an ben anrfflrllen gt^Stt,
n>it ertegti [aRaiburset Sut^txrogtamnt, @. 24J nai^eniefcn, inS 3a^r
1619 in ben SSer^nblnnsen mit SNittiQ). ^t Sutler nid^t eieHeic^t boc(
bomais an ben fiaifer gef^rieben (ugl. au(^ finaatt, Beitfi^r. fai Inl^.
S^DtDflie 1876, @. 345), bann nSxt biee uitneid^t bet SSrief bon
btm !pal(ai)!cini (I, 26, 1) aneiUnae im SnFcblug an bit dtc
lation eon Eut^rfl Stebe tnitleilt, bag bei Saifcr i^n icninen ^abt.
SEfltln (I, 424, 2. anfl.) ninnnC entatgfn \. fril^mn an|1«t an (1. aufl.
I, 424), bag bamit Sul^tte ei&itttn gnneint fei, wtliitS bitjet mit ((in«n
«riete an ben ftnrfUtflen bom 25. gonnat (be SB. I, 548 ff.) geWttft ^6e.
Vbtx wit Mt tS mit bicfcm eriefef ®e.^M n tiic^t einer FtO^tren 3eit
an? Snt^tr ji^reibt'. „auf n%ft (iinftigen S{(i$8tag" ad projime fntnrnin
conventam.
S. 331. be SB. I, 580. gBijltmann, ®. G4. G. a. 64, 366f|.
X. «. 4, 346ff. Cochlena, de actis etc. Aam^if^uUe II, 95f[.
fltaufe, Sobanus ^ffue I, 320f.
®. 322. S. a. (2. «aft.) 16, 249ff. aiba; atieget, ©. 25.
S. 333. S)ae StqueflrationSebilt (gSTftemann, ®. 61) f^ntmii
(gegtn-Siiegei, 9teue Snitlellunstn fiber Suffer in SBonnS, @. 7) lebigll^
bom flai|ti auSgtganaen ju fein; bon einer atltttDitmnng bet 3{ei<beft5nbe
babei flnbc itft hint ®pur. Sutaud oQtiu einStl fl(^ ou<b He ^eflQijuns
Disiti.cdDi. Google
S92 Slnimittingen unb 8c»tif(.
batUSn Gel Eut^e Sitnnbm. ^gi. iaxUbtt hfonbtre @))enf|I(riana,
e. 46fF. Z^. Jtolbt, Siicbi. b. XStilt, @. 48.
@. 334. be ffi. I, 687. %. «. 4, 348.
0. S35. @tei|j, @. 37ff. Stlmmnng in SJDitnS: SBtlegti,
@. 135. @)]tnglt[lana, @. 50. 3«tf^n[t fiti; ShiitBgt\i)UI)tt
II, 127.
. @. S26. Sct^nblunstn auf b«i S6ttn6iiTS. iut^tc batilfler: £. St.
4, 348f. aitanbtt 6(1 Brltatx, ®. 124ff. Ulmnnn, ©idingen,
e. 179t. SBoll}, SrftWi. f. ilir(^8t|(*. 11, 124ff. ©utttn, 0pp. II,
126. e a. 64, 367. X. S. IV, 348.
e. S«f. 3. 3. MUHet, ©tootstftfitnet Vin, 296. «rltflcr,
@. 150F. Sinjug in SEBame: $eutina» tci Sotbc, anal., @. 28f.
®tei)}, ©. 48. gtlEbii*, @. 136. Ctitg". ®- 143. ®it
@enbuna an ffilapio aQetbingS tiur bcttugt but^ bit Zifc^iebcn IV, 349,
eon. I, 440, aia bo(^ ftjr toal^fi^rintii^. 3m anftftnB baron uietlrittt
bie tnflnbliiV SKittrilung, bit attonbtr turfi^nt, Stitati, ©■ 165.
3n btn Cn^onbtunacn ^1. au6« 0pp. yac VI, 6. E. a, 64, 367.
$cutinaet 0. a. O., e.28. ®)}<iIatinS Smialen, @. 38 f. gSiflcmann,
Urfnnbtnb., @. 39. 3. fiBftUn, m^ttg Stbt {Ofltt^toar. 1874), ©tnb.
unb Sitlifra 1875 (bt8(. Sut^tr I, 445. 800 anai. ju 453), BOr atltin
bie «afin)«iben SSmi^te W Vtititt, @. 144ff. 3(^ btmdrle, bag 14 bit
asitbtiao^c Mn Eut^nS Snticort bcjUalit^ bn bni SrUn feiner sat^tr
»om jrocittn £oae in bn SRti^nfoIgc btt Slcta fUr nniUTtic^ei ^(dte. Sin
bo^pcltce (Singmlen bti St(a\vct noc^ 9tcanbei (eiieser, @. 152) ^altc
i<4 fUr (t^t mEati^ bo4 i|t ju ita^tm, bag ^eutingtt, anal. 29 auS'
briltftit^ f>tt\i)Ut, baS bet SBotfctafter ni^t jugtatn Bt»ti«- 3n btnt «e-
ti^t ©ttngtciS tfl , tait S5{iCin tit^tig utnnutit , eint Set^icbung ciu*
attreCett. S^er ^erauigc&er ^at bie SSIStUr |o abatbiuift nit n {it fanb. 3nt
arianulhift (91fiin6. ©tabtati%i») folat ©. 53 bet ©(lenattriana 3eilt 2
bon obtn tiintei „%mtabtt utrben", ber ntut SIEFd^nitt ®. 53 „fiaiiei:t. 3)1.
m boctori K. — 59 „ffiiae$a([tett uete noibcn". Santt (otat baS ®tM
auf @. 53, o^nt Seibinbnng mit bem Stoc^folaenben.
e. 530. etje a. o. 0., ©. 8. SSatft a. a. O., ©. 35.
e. 381. ^allauitlni I, 26, g 3. be aS. I, 687f. Slafi bet
Offijial am ©^lu^ btS trflen Ccr^SrS me^i geft!Ti>4ttt aI4 bie acta @. 7
anaeben, craiebt fid^ untcr anbtrm auS Sut^cre SStmetluua am i»eittR
3:ae< de qiiibna heri graYit«r et fortiter admonitua fui, Dgf. aui^ ben
Don Surt^arbt, ©tab. a. ftrit. 1869, ©. 517ff. mit M. 6t)eit«ntten
Setii^t, auc^ Cl^fenS Siitf U\ »iebertt I, 97. 3)aS icitb tegt it-
pstist buni ^ileatT, e. 147. ICn enSfiinian I, 587. 3)it Str-
ji^tbtn^tit bn £Dla(itII (b<i« trflt SRal .in ainti ^o^^toUa", baS anbcit
Disiti.cdDi. Google
annutlunsen unb %tti»ift. 398
Snat „anf cinnn grogcn Saal") uirb tjon $tiitinfltt lcA<i)ttt: Anal.,
p. 28Bqq. gninbe*«fl: ^ipannnitxi, SbtWt|)l(Bt( 11, 54.
e. 835. aSal- 6ef- ©penaletiona, @. 53. 59.
®. 336. fi6tT bit BeTonnte Saitt egl. SSiiltn a. a. O. Snadte,
3tit[*r. f. tuf^. I^eol. 1876. etiooe poptio @i(^m9 IBgt fl(* nt*t aafltogw.
aJlt StHfiturg taint, bag b« (int bite, brt onbtte jenm Ztil gt^Bit,
onbnc gar ni^ia, gic&t bet Han S<ii4t ^(iitinactS, nona^ !ut^t bit
SietU t4i>ii iin Xumult gclpTOc^cn. gUt bit ^nbbcttcanxs = illcanbet bci
Ctitett, ®. 153. £a 9I(otib(t na^ {lEtrafagcn itxiiittt, Urmtt man
aiH^ an tint Cdict^ltlnng mit btm bei Siitbtttt i, 06 etja^tttn Kot-
gangt btnltn.
S. SS7. Ott^fm bri Sftbtitt IV, 96. S(ul[(^e ffotf^nngm XI,
633. eptnalttinno, @. 62. ©palotin, annoltn, ®. 42. Mnnle
I, 337. ©rleaet, ©. 164.
a. 338. gBtfltmonn, @. 75. gljt, ©. 9. Btitfltr,
&. 151F. Lammei, Moniuneiita vsticana, p. Tegq.
S. 339. eitit, @. 50f. Hnttoni opp. II, 69. SQal^, ®. 36.
%Sl- t!l( Mintttc||antt 3)c|)t[4e bri Sxttati, ®. 155ff.
<S. 340ff. ait^ne: egl. Stibimann, Stitf^t. {. ^ijl. Z^tol 1851,
6. 80fT. Acta Wonnatia etc. Op. v. atg. VI, ISHgq. ffiajn btr Ceri^t
ahanbtte 6ti «rlea«, @. 155fl., bet aHeibinaS einiae Unllat^elttn tnt-
551t ; (mirt Kfinttt, @. 98, btt no^ tint onbtw Cuttlt btnnftt
^6en mug.
S. 343. SiM^ltue: Otto, So^. So^ISnS btr Qnmanlft (8tteiau
1874), @. 117|f. J. CocblaeoB, Be actis et Bcriptis Lntheri, fol 39,
Sanrien n, 166. ^aia jt^t noi) 8titgtt, 9I(tanbtt I, 160ff.
@. 345. 'etic^tat^immS: anSntir a. a. C, @. 98. (StttgCT,
®. 212 f.)
S. 347. Oabtian: SBoU d- a. O., €. 38.
3. 350f. getfttmann I, 16. 2:^. fietbe, gtitbd<4 bcr SBtift,
®. 28, bajii Ent^tr, Elector ea de re deliberarit cnm soie et dedit in
BoandatiB conailiariia nt abdeient me aed ipse nesciTit locnm at bI ius-
iorandDia daDdum eeaet, fiqaido ioiare posset, Be neBcire Iocuq. WoUTenb,
Arcana Ms. 20. 2 p. 26 b. 8gt. anc^ bit Strntttung ©palatine bom
9. SnSt} (I) 1521. Grit enim nbi tnto degat vel invictis omnibus
inimicis evangelii, bti Kranee, Epiatolae aliquot selecUe Serrest. 1883,
p. 3. ©titatt, ®. 166.
e. 351. bt SS. I, 589. Senigfttine Xaatbu^ ed. SttiQ 1876,
6. 19. bt n. I, 589[. 601; II, 6f.
e. 353. be 3S. II, 6f.
Disiti.cdDi. Google
SM annuihtRan' <^b Cetoetft.
e. 35S. na^ttetga, @. 53.
e. S54. 3)STetS Xa3t6u4 ed. £cilf4n^ (8(ip)is 1884), S. 82ff.
SSoU, @. 39.
S. 3&5. 6ticser, aittanbcr, @. 216, boiu eiicgei, 9Inie 3RJt'
ttUnngcn lUa £ul^ in Sonne (3Na(b. Eut^ioaiamin) 1883, ®. 12 f.
Sgl. au4 @. 13 iitei; bae SltnbniB jtoif^tn Rdfei uub ^fft, b<)Ilgli$
bcffen mi<$ bie auSffi^ninfiai Sriegert jur au(3a6e mtinec ftil^cien %am
(gut^tr iinb ber Scl^toa ju ffloons, ®. 78 f.) MtnntaSt Suben.
Disiti.cdDi. Google
gnPtttf.
eclte
(StaltUnng. Suf^n^ nut) Stimmungm in SJcntlt^tanb oin SuS-
gangc b«S 15. Sa^i^unbettS 1
«rfte» eui|.
lift jmfAngt.
etfleS fla|)iteL itinb^eit nnb Sagtnb iiS juin •Sintritt m9
flloper 31
3iDfitee 5a)>UcI. Sm aiiau|KneilCi>|lcT ju QifuTt nnb bit Stn-
fSngt in !S!lttnb«ig 46
StitteS fiapiut ®er Siottoi bet Sr&eoIoflU 84
3>ti StrQtntt brs tefarmofattfiffn Jiamipfts Bis jnt: {^ffifeibnnfi
In Stents.
ei|lc0 Sa^iitct. Suiiiinbe in StTt^c unb @cfc[C{((aft um 1517,
SDqS SattmntonjiL 3)ei ^umaniSmuS Ill
3tteiteB fiaiiitet. ajer Mblafillreit 126
£iittte aatiitel. Sut^etS ^tojtg. 2)lt Str^nblunaen mil Qa-
jttoii 160
StttttB Sa))ltel. ®i« Sripiiao: 3)iepulation unb i^w iili#ra
Disiti.cdDi. Google
896 3n^t.
edit
ganftefl jtdpiltl. Sut^ nnb bit btut|i(e iRattOQ. tDtii gco^t
3fl5r 1520 223
et4flee fiat>UtL Str |)ilt)fl([c^ e«nn nnb Uc entf^tibnttfl in
asomf 280
tUMttftiien mk Sttitltc 358
Sniit vm Qritbc. Knbi. $Rl!i(< In IBot^
.,;. Google
Disiti.cdDi. Google
Disiti.cdDi. Google
Disiti.cdDi. Google
Disiti.cdDi. Google
uircdDi. Google
V, Google
Disiti.cdDi. Google